«Атракцыён» пачынае дзейнічаць яшчэ да першага званка на спектакль: круціцца паваротнае кола, на якім усталявана манументальная канструкцыя «ўсё для публічнага пакарання смерцю» (мастачка-пастаноўшчыца Валянціна Праўдзіна), найгравае млявую мелодыю Дудар, глядзіць хітра з чорных «нябёсаў» ар’ерсцэны поўня з тварам Джокера, а паўз яе праплываюць эфемерныя і так трапна прыдуманыя для беларускага прачытання Мальера шагалаўскія Бэлы… Ну а глядач вельмі хутка ўпадае ў стан нейкай зачараванасці, што нават запісным знаўцам/аматарам французскага класіка не дазволіць занепакоіцца з першых імгненняў: дзе сцэна Зганарэля з жонкай Марцінай!? А дзе наогул Марціна?! Далей — болей. Болей нагодаў для «турботы» філолагаў-кансерватараў. Але нагодаў прыемных.
«Не па сваёй ахвоце лекар» Тэатра юнага гледача — гэта перадусім эксклюзіўная лінгвістычная гісторыя (альбо, вяртаючыся да лейтматыву рэцэнзіі, «эксклюзіўны лінгвістычны атракцыён»): разам з перакладам Рыгора Барадуліна, што ўпершыню гучыць са сцэны і ніколі не друкаваўся, мы знаходзім каласальны пласт цікавостак з іншых твораў Мальера — трапна выбраных, дыхтоўна перакладзеных… Такім чынам, будзем пэўныя: аўтарка перакладаў-«зонгаў» (менавіта так хочацца назваць гэтыя няхай сабе і не спеўныя кавалкі з іншых п’ес Мальера за дасціпнасць і налёт «лінгва-хуліганства») і кампазіцыі выключнага беларускага Мальера Жана Лашкевіч — гэтаксама ключавая фігура ў пастановачнай групе. Бо мы не толькі не знойдзем Марціны: замест памянёнага заможнага жаніха Люсінды Аргона агледзім Аргана (прывітанне з «Уяўнага хворага»!); сама Люсінда перамовіцца з упадабаным Леандрам дыялогам з «Гаючага кахання» (як далікатна: бо там жа пару закаханых звалі Люцында і Клітандр!); Зганарэль прачытае маналог пра крывадушнасць з «Дон Жуана» і ўхвалу Арыстоцелю са «Спадара дэ Пурсаньяка» (о, наколькі ўсюдыісны персанаж Зганарэль у Мальера, пагадзіцеся!); ну і як жа без «зонга» імя вялікага «Тарцюфа»: і на пачатку, і ў фінале мы пачуем маналог менавіта з яго… І тут няможна не адзначыць, наколькі зладжана спрацаваў на агульную ідэю дуэт рэжысёр-пастаноўшчык — аўтарка кампазіцыі: Уладзімір Савіцкі ў каментарыях для прэсы падкрэслівае, што Мальер усё жыццё пісаў адну п’есу з аднымі і тымі ж персанажамі ў розных прапанаваных абставінах, атаясамліваючы сябе з вобразам Зганарэля, а Жана Лашкевіч бездакорна «агучвае» думку рэжысёра, прабудоўваючы сцэнічны тэкст і пакідаючы пры гэтым гледачам усё найлепшае з тэксту Барадуліна, а знаўцам Мальера — нагоду не паверыць самім сабе: «Вох, як жа мы не заўважылі, што там столькі цытат?!»
…У хвацкім тэмпарытме, нібыта й не спыняючыся, каб даць публіцы перавесці дыханне, кружыць па сцэне «вясёлы эшафот». Так ліха «гулі» гарадскія кірмашы з вулічным тэатрам. У такім рытме Рэвалюцыя, як Юпітэр, пажырала сваіх дзяцей… Балетмайстарка Дзіна Юрчанка «наладоўвае» ашалелых вулічных артыстаў (здаецца, яны няздольныя спыніцца ў сваім дзікім танцы) ва ўсе куткі эшафота, «развешвае» акрабатаў па ашэстках гільяціны. Усё гэта (разам з дзіўнымі гарнітурамі колераў французскага трыкалора) вельмі відовішчна, заразліва, весела і пластычна. Калі не думаць пра тое, што часам усё нагадвае то перадсмяротныя курчы «кліентаў» эшафота, то ашалелы натоўп, які з жывёльнай асалодай гэтыя курчы сузірае.
Аўтар музычнага афармлення Павел Захаранка таксама па-майстэрску падхоплівае настрой і лінію «вясёлага эшафота»: музычны шэраг шалее разам з натоўпам — пад нервова-заліхвацкія варыяцыі «Курчаці смажанага» і «Jоhnny» можна і кружыцца на кірмашовай каруселі, і апантана канвульсаваць з натоўпам, гледзячы, як з плячэй ляціць чарговая галава. А можна ўсё рабіць адначасова (што мы паспяхова практыкуем стагоддзямі). Вось такі атракцыён…
Пастаноўка Уладзіміра Савіцкага тым просіцца ў фундаментальныя і этапныя, што ўяўляе з сябе, прабачце за таўталогію, квінтэсенцыю квінтэсенцый. Мы бачым не проста старую як свет гісторыю «Qui pro quo» — пра тое, як нейкага Зганарэля (дарэчы, тут ён не галлё збірае, а працуе смеццяром-прыбіральшчыкам, выгукаючы пра «Чысціню — залог здароўя») прынялі за выбітнага лекара, але цэлы мальераўскі сусвет: душу вечных тэм, якія Мальер «прэпараваў» усё жыццё ва ўсіх сваіх тэкстах, нібы сапраўды вобразна «катаючы» адных і тых самых персанажаў на вялікім умоўным «атракцыёне» патавых жыццёвых сітуацый… Другі ключавы момант — на вобразах, створаных артыстамі, можна і асобна спыняцца (паводле традыцыйных вымогаў рэцэнзіі), і адначасова каротка канстатаваць, што «акцёрскі ансамбль спрацаваў, нібы адзіны арганізм, вытрымаўшы іспыт Мальерам», — ды абсалютна нікога не пакрыўдзіць, хутчэй наадварот — выдаць калектыву ТЮГа ўмоўны этапны медаль «Дысцыпліна. Зацятасць. Фанатызм». Таму што і сам аўтар — гэта цэлая бездань (не сакрэт, наколькі складаны «просты» Мальер!), і пастаноўшчык спектакля пры ўяўнай легкадумнасці (нас не ашукалі: нам прадставілі камедыю, і ў зале смех, і «чапцы ў паветра»!) стварыў канструкцыю настолькі складаназлучаную вобразна / эцюдна / пластычна / музычна / лінгвістычна / па-філасофску / па-мастакоўску і ментальна — быццам сапраўды паставіў на ўяўны эшафот усе наяўныя мастацкія рэсурсы. Недацісні, згуляй «у паўнагі» — і з «атракцыёну» са скрыгатам вылеціць велізарная спружына, а публіка гнеўна загудзе ці пачне паказальна пазяхаць… На сцэне ж назіраецца нейкае суцэльнае акцёрскае шчасце (мы «ў тэме!», мы «ў Мальеры!»).
Зрэшты, немагчыма не адзначыць бездакорную, каласальную работу Аляксандра Палазкова (Зганарэль), які нібыта нанізаў на ўласнае непаўторнае абаянне ўсё лепшае з гісторый пацешных падмен у сусветнай літаратуры (ад Хлестакова да цёткі Чарлей). Абсалютны акцёрскі (і, як вынік, глядацкі) поспех — і ў апантанай пары Люсінда-Леандр (Лізавета Шукава, Дзмітрый Ягораў). Для іх прыдуманы выдатны эцюд — кур’ёзная варыяцыя на тэму сцэны на гаўбцы / пад гаўбцом Рамэа і Джульеты. Яшчэ адзін найярчэйшы вобраз — харызматычная, праніклівая, гіпнатычная, вабная «фраў» з гаспадарскага дома — мамка (карміцелька) Жаклін (Вольга Сініца). Малады артыст Павел Лотараў, што сыграў Перэна, відавочна прадэманстраваў, як густ і прафесійны запал могуць самую невялікую ролю ператварыць у сцэнічны феерверк: шалапут у ягоным выкананні — гэта тая самая каштоўная акцёрская арганічнасць, аграненая майстэрствам, і адначасова — абсалютнае хуліганства, за якое так прыемна прабачаць, калі яно «ў яблычак».
«Не па сваёй ахвоце лекар» Беларускага рэспубліканскага тэатра юнага гледача — фарс, які адбыўся бясспрэчна, фарс дзівосны і шчодры. Чаму шчодры? Бо «пашыты» так, што можа даць свайму гледачу (юнаму і не вельмі, тэатралу і «тэатралу не па сваёй ахвоце», філолагу і неафіту) тое, чаго той пажадае. Жадаеце — бліскучую камедыю, жадаеце — няўрымслівае кабарэ «Курчаці смажанага», жадаеце — лінгва-вандраванне «Сусвет Мальера», альбо ўчапіцеся вокам за тое, што ўсе калізіі адбываюцца на эшафоце, ды тлумачце сабе камедыю як трагедыю… А жадаеце — усё і адразу. Гэты дзіўны атракцыён нечуваных чалавечых заганаў, памылак, карысці, баязлівасці, ганарыстасці, крывадушнасці і… сапраўднага, пранізлівага, сонечнага чалавекалюбства — універсальны!
Ганна Харошка