Партрэтаў гэтага праслаўленага ў Еўропе жывапісца ХІХ стагоддзя, які лёгка мяняў палітычных заступнікаў і ўслаўляў сваім пэндзлем і Напалеона, і Карла X, няшмат і ў расійскіх музеях: самая вялікая калекцыя яго карцін — у Эрмітажы, трохі — у Дзяржаўным музеі выяўленчых мастацтваў імя Пушкіна. Гэта тлумачыцца вялікім коштам работ аўтара, даступным толькі найбагацейшым заказчыкам — еўрапейскай арыстакратычнай эліце.
Звычайна калі размова пра партрэт, згадваюць дваіх ці траіх — заказчыка, мастака і ўласна мадэль.
Замоўцам, хутчэй за ўсё, быў другі муж Юліі Аляксандраўны, былы баявы афіцэр, вядомы дыпламат, рускі амбасадар у Неапалі, граф Дзмітрый Аляксандравіч Тацішчаў (1767—1845). Чакаючы ў Вене прызначэння пасланнікам Расіі пры іспанскім двары, ён у 1808 годзе пазнаёміўся з 23-гадовай Юліяй. Тады яна была жонкай іншага — рускага генерал-маёра Мікалая Безабразава, шэфа Маскоўскага драгунскага палка, за якога выйшла замуж у пятнаццаць гадоў.
Тацішчаў праводзіў з Юліяй увесь час, не жадаючы прызнавацца самому сабе, што паддаўся ўсёпаглынальнай жарсці. Дыпламата не збянтэжыла, што ён на 18 гадоў старэйшы, а яна ўжо мела дачку ад першага шлюбу. Каханне было ўзаемным. Атрымаўшы развод, у 1810 годзе Юлія Аляксандраўна выйшла замуж за Дзмітрыя Тацішчава і ўвайшла ў адну з расійскіх сямей, якая вяла свой радавод па прамой лініі ад князя Манамаха. Кар’ера Тацішчава пасля прызначэння пасланнікам у Іспанію пайшла ўгару: яму нават прадказвалі ў будучыні пост расійскага канцлера.
Партрэт маладой прыгажуні, пэўна, быў замоўлены перад вяселлем у 1810 годзе (на выпешчанай руцэ Юліі яшчэ няма заручальнага пярсцёнка). Тацішчаў, апантаны калекцыянер, у зборах якога былі карціны Леанарда, Ван-Эйка, Рафаэля, жадаў мець выяву сваёй каханай, увасобленую лепшым сучасным мастаком Францыі, а ім на той час лічыўся Франсуа Жэрар. Яго называлі «мастаком каралёў і каралём мастакоў», і прадстаўнікі свецкай эліты Еўропы лічылі за гонар быць яго мадэлямі.
Сын італьянкі і французскага кардынала, Франсуа Жэрар нарадзіўся ў Рыме, але ў 12 год разам з сям’ёй пераехаў у Парыж. Жэрар, як Гро і Жырадэ ў маладосці, прайшоў праз атэлье артадаксальнага класіцыста Жака Луі Давіда, стаў яго любімым вучнем і верным паслядоўнікам. Але, як напісаў Ігар Грабар, на пачатку ХІХ стагоддзя, з абвяшчэннем Напалеона імператарам, «бліскучае развіццё класіцызму ў Францыі было перапынена халоднай дыктатурай ампіру». Напалеонаўскі ампір — «стыль імперыі» — удала назвалі «зацвярдзелым стылем Людовіка XVI» праз яго цвёрдую і халаднаватую стылістыку, арыентаваную не на грэчаскую, а на рымскую антычную класіку.
Жэрар адным з першых адчуў новую ідэалогію напалеонаўскай імперыі: з 1800 года, пасля таго як Напалеон I даручыў яму напісаць свой партрэт, а ў 1806 годзе замовіў увасобіць «Бітву пры Аўстэрліцы», ён замацаваўся ў фаворы: атрымаў тытул барона, быў выбраны прафесарам Школы вытанчаных мастацтваў у Парыжы, стаў кавалерам Ордэна Ганаровага легіёна.
Сапраўднае прызванне мастака — партрэт, яго ўлюбёны жанр. Жэрар, як ніхто іншы, мог тонка перадаць партрэтнае падабенства сваіх высокапастаўленых мадэляў і ўмеў схапіць найбольш уласцівы ім выраз твару. Самае важнае — ён вярнуў сацыяльную дэтэрмінаванасць партрэта, падкрэсліваючы саслоўную ролю тых, каго выяўляў, у жыцці сучаснага грамадства. Працы Жэрара вылучаліся бездакорным малюнкам, скульптурнай мадэліроўкай, гладкай, эмалепадобнай фактурай, элегантнай грацыяй і... лёгкай ліслівасцю да мадэлі. Ампірная халоднасць і стрыманасць у жаночых партрэтах Жэрара змякчалася большай пачуццёвасцю. Жэрар працаваў не пакладаючы рук: у Салоне 1810 года ён выставіў аж 14 новых работ! Яго хатні салон быў не менш папулярны, чым жывапісная майстэрня: абаяльнага мастака наведвалі мадам дэ Сталь, Талейран, герцаг Велінгтон і іншыя.
Асабліва славутыя былі яго жаночыя партрэты, якіх ён напісаў мноства. Сярод іх ёсць і выявы жонак манархаў і арыстакратаў, у тым ліку і Расійскай імперыі. Камерны партрэт Юліі Тацішчавай у будучым стане ўзорам для многіх партрэтыстаў імперыі. Мастак напісаў Тацішчаву ў росквіце жаночай прыгажосці (ёй каля 25 гадоў) на палатне невялікага фармату ў выйгрышным ракурсе на фоне блакіту неба. Жэрар свядома абраў нізкую лінію гарызонту, надаўшы такім чынам веліч і манументальнасць жаночай постаці; гэтым прыёмам ён аддаў даніну класіцыстычнаму партрэту. Максімальна наблізіўшы твар Юліі да гледача, мастак даў магчымасць палюбавацца «іспанскай прыгажосцю» сваёй мадэлі — свежым абліччам з міндалепадобным разрэзам вачэй, густымі бровамі і маленькім акуратным ротам. Чорныя бліскучыя кучаравыя валасы ўпрыгожаны заколкай у выглядзе стралы Амура з гемай, на якой чытаецца мужчынскі партрэт — намёк на «фатальнае каханне» (акрамя таго, у зборы Тацішчава была выключная калекцыя антычных гем). Партрэт вылучаецца чысцінёй і пяшчотай. Жэрар па-майстэрску піша лёгкую «антычную» сукенку-туніку з адкрытым дэкальтэ — напаўпразрыстую, з залацістымі абадкамі, па апошняй модзе таго часу, што дазваляла ўбачыць скрозь празрыстую тканіну прывабнае жаночае цела. Прыгажуня Юлія была вядомай франціхай, прыхільніцай антычнай моды, хоць часам і мерзла ў празрыстых рымскіх туніках у заснежаным Пецярбургу, венскіх і парыжскіх салонах, якія дрэнна ацяпляліся. На партрэце Юлія дэманструе найтанчэйшую кашаміравую шаль ручной працы, якая стала моднай пасля егіпецкіх паходаў Напалеона і каштавала вялікія грошы. Пэндзаль мастака пяшчотнымі лесіровачнымі мазкамі прапісвае крыху паўнеючы твар і круглявыя плечы мадэлі, больш шчыльнымі мазкамі фармуе пругкія завітыя валасы. Гэты партрэт балансуе на грані класіцызму (ампіру) і ўваходзячага ў моду рамантызму, яго прыкмета — эскізна намечаны ідылічны пейзажны фон. «Стварэнне фону, — пісаў крытык Дзідро, — мастацтва, асабліва значнае для партрэтыста. Агульны закон патрабуе, каб фон не меў у сабе ніводнага адцення, якое магло б заглушыць адценні галоўнага ці адцягнуць на іх увагу гледача...» Але фон партрэта не нейтральны: неба змадэляванае лёгкімі воблачкамі. Пейзаж прыўносіць мяккую лірычную ноту ў строгі строй класічнага малюнка.
Партрэт упрыгожыў дом Тацішчава ў Вене, «першы па багацці, раскошы і густу», потым, пасля адстаўкі Тацішчава, у 1841-м быў перавезены ў Пецярбург.
У 1957 годзе гэты партрэт быў набыты ў музей дырэктарам Аленай Аладавай у прыватнага калекцыянера з Масквы як партрэт знакамітага французскага мастака. У 2000-я супрацоўнікі музея, якія зацікавіліся біяграфіяй мадэлі, высветлілі — вельмі дарэчы: Юлія Тацішчава аказалася беларускай шляхцянкай з мястэчка Скалодычы, што пад Слонімам!
Юлія Аляксандраўна Тацішчава, у першым замужжы Безабразава, — народжаная Канопка (1785—1834), дачка слонімскага шляхціча генерала Францыска Канопкі, сястра генерала Яна Канопкі. Падчас напалеонаўскіх войнаў сям’я падзялілася на прыхільнікаў Напалеона і Аляксандра: родны брат і бацька Юліі падтрымлівалі Напалеона, а яе родны дзядзька, малодшы брат бацькі, быў расійскім уланам і пасля вайны заняў пост гараднічага ў Слоніме.
Незвычайная прыгажосць, чароўнасць маладосці і поспех у замужжы вывелі правінцыйную беларускую паненку на бліскучую арэну вышэйшага еўрапейскага грамадства. «Прывабнай Юліі» прысвячалі вершы расійскія паэты. Пры еўрапейскіх дварах яна сапернічала па прыгажосці з фаварыткамі імператараў, лёгка і бяздумна траціла грошы, чым выклікала ўсеагульную зайздрасць. Вось што пішуць сучаснікі пра шлюб Дзмітрыя Тацішчава: «...Ён заслугоўвае лепшай долі. Вось наступства дурной жаніцьбы. Яна яго калі не спустошыць, дык, мусіць, пакіне». Але плёткі і паклёпы зайздроснікаў не апраўдаліся: Юлія была адданай сяброўкай свайму мужу. Яна памерла нашмат раней за яго, не дажыўшы да 50 гадоў. Гэта здарылася ў красавіку 1834-га па дарозе з Вены ў Пецярбург у ваколіцах Коўна (Каўнаса). Тацішчава не перанесла спалоху пасля лжывай весткі, што адна з калясак яе абозу перакулілася і яе дачка і швагерка загінулі. Яна захварэла нервовай гарачкай і неўзабаве сышла. Пахаваная ў кафедральным саборы св.апосталаў Пятра і Паўла ў Каўнасе.
Трыма гадамі пазней, у 1837 годзе, памер і Франсуа Жэрар. Яго смерць супала з заканчэннем цэлай бліскучай эпохі ды арыстакратычнага стылю ампір, які з Францыі распаўсюдзіўся ў іншыя краіны Еўропы.
Тацішчаў у 1840-я вярнуўся ў Расію: ён не мог працягваць дыпламатычную службу ў Вене праз хваробу вачэй. Перад смерцю ён зусім аслеп і быў не ў стане любавацца сваім выдатным зборам. Маючы 30 тысяч рублёў доўгу за набытыя творы, які не мог аплаціць, ён пакінуў у спадчыну імператару Мікалаю I усю сваю калекцыю для папаўнення Імператарскага Эрмітажа.
Некалькі гадоў партрэт належаў вялікаму князю Мікалаю Міхайлавічу, унуку імператара Мікалая I, слыннаму даследчыку часоў імператараў Аляксандра і Напалеона, стваральніку ўнікальнага каталога рускіх партрэтаў XIX стагоддзя. Калекцыя была нацыялізаваная ў 1922 годзе пасля расстрэлу князя ў 1919-м. Якім чынам партрэт Жэрара трапіў у прыватныя рукі, дасюль невядома. Паводле непрадказальнага лёсу Юлія памерла ўсяго ў некалькіх гадзінах язды ад роднага Слоніма, так і яе партрэт — ідэал салоннай грацыі — праз 143 гады пасля стварэння ў Парыжы нейкім цудам трапіў на яе радзіму, у Беларусь.
Надзея Усава