Бры­ка­лаж у за­сцен­ку

Усе­ва­лад Ме­ерхо­льд — «Ча­ла­век, які пе­ра­йшоў ра­ку». Глы­бо­кі і трап­ны на­зоў да­лі па­ста­ноў­цы аўта­ры.

Не, гэ­та не пла­кат, не тры­бу­на, не гім­нас­ты­ка на луж­ку (хоць нас і па­пя­рэ­дзі­лі аб пра­кты­ка­ван­нях з бі­яме­ха­ні­кай) і не экзіс­тэн­цы­яль­нае дэк­ла­ма­ван­не (як про­ста, ба­на­ль­на і хіб­на «ўлез­ці» ва ўсё гэ­та, «ле­зу­чы» ва Усе­ва­ла­да Эмі­ль­еві­ча). Пе­рад на­мі ста­лае, муд­рае і ве­ль­мі аўтар­скае да­кра­нан­не рэ­жы­сёр­кі Ган­ны Су­лі­ма да тэ­мы — на­ко­ль­кі «пе­ра­ара­най» гіс­то­ры­ка­мі тэ­атра, на­сто­ль­кі ж і не­рас­пра­ца­ва­най, ня­выз­на­ча­най — «ме­на­ві­та гэ­ты Мас­так і ме­на­ві­та тая ўла­да». Што асаб­лі­ва важ­на для асо­бы Ме­ерхо­ль­да — да­кра­нан­не не тра­пят­кое. Яно зму­шае ды­хаць час­цей, яно ад­важ­нае, моц­нае, ра­шу­чае… Як усё, да ча­го да­кра­наў­ся ён сам.

...Ды й дзіў­на бы­ло б ча­каць сен­ты­мен­та­ль­ных уз­ды­хаў і «мі­ль­ён па­ку­таў», хай са­бе і з на­го­ды гіс­то­рыі, якая ага­лом­шы­ла сва­ёй тра­гіч­нас­цю, — гіс­то­рыі ге­роя да­ку­мен­та­ль­ных экзер­сі­саў, прад­стаў­ле­ных гле­да­чам. Жанр тэ­атра­ль­на­га да­ку­мен­та — гэ­та ад­мыс­ло­вы спо­саб існа­ван­ня, ад­мыс­ло­вая кан­крэ­ты­ка, ад­мыс­ло­вы тэм­па­рытм. Бра­ва вы­сту­па­ючы пад бра­выя пес­ні (у спек­так­лі ска­рыс­та­ны вер­шы Ры­го­ра Трэст­ма­на, Дзміт­рыя Стро­ца­ва, Ба­ры­са Па­с­тар­на­ка, Ула­дзі­мі­ра Ма­якоў­ска­га, Аляк­сан­дра Увя­дзен­ска­га, Іна­кен­ція Анен­ска­га, Ні­ко­ла­са Гі­ль­ена, Ве­ра­ні­кі До­лі­най, а так­са­ма му­зы­ка Со­ф’і Гу­бай­ду­лі­най, Дзміт­рыя Шас­та­ко­ві­ча ды іншых), ма­ла­дыя артыс­ты су­пра­ва­джа­юць гле­да­чоў ку­лу­ара­мі Цэн­т­ра су­час­ных мас­тац­тваў у аске­тыч­ную пра­сто­ру гля­дзе­ль­ні з пра­ктыч­на пус­той сцэ­най. Яна яшчэ ад­пра­цуе сі­не­ма­тог­ра­фам, рэ­пе­ты­цый­най за­лай, ву­лі­ца­мі, ка­бі­не­та­мі ды іншым, ку­ды пры­сут­ных бу­дуць «тэ­ле­гра­фа­ваць» да­ку­мен­та­ль­ныя эцю­ды пра Ме­ерхо­ль­да, ад­нак ад­чу­ван­не го­лых шэ­рых сцен і згус­тку ма­ле­неч­кай пра­сто­ры з пер­шых се­кунд пэў­нае: мы ў ка­зе­ма­це. У за­сцен­ку НКУС. І ўсё, што мы за­раз уба­чым, — гэ­та жыц­цё, якое мі­ль­га­не за імгнен­не да па­кут­лі­вай смер­ці. Бры­ка­лаж жыц­ця ў ад­мет­ным ба­чан­ні Ган­ны Су­лі­ма.

Бры­ка­лаж, ня­гле­дзя­чы на не­вя­лі­кую пра­цяг­ласць сцэ­ніч­на­га дзей­ства, акра­мя шмат­лі­кіх пе­сень і вер­шаў, ёміс­та аха­піў успа­мі­ны Тац­ця­ны Ясе­ні­най, Зі­на­іды Райх, Сяр­гея Ютке­ві­ча і шмат ка­го яшчэ; шэ­раг ві­дэ­ама­тэ­ры­ялаў (кі­нас­туж­ку «Стач­ка» вуч­ня Ме­ерхо­ль­да Сяр­гея Эйзен­штэй­на; хро­ні­ку з Дзміт­ры­ем Шас­та­ко­ві­чам). Не імкну­чы­ся асяг­нуць не­абсяж­нае, мож­на сцвяр­джаць, што на­ма­ган­ня ства­рыць па­сля­доў­ны апо­вед пра твор­чы і жыц­цё­вы шлях ге­роя не ра­бі­ла­ся, гэ­так­са­ма як і не ста­ві­ла­ся за­да­чы рэ­кан­стру­яваць «тэ­атр Ме­ерхо­ль­да» («тэ­атр па­мі­рае раз­ам са сва­ім аўта­рам»), але аўта­ры спек­так­ля-да­ку­мен­та, тым не менш, саб­ра­лі пазл пра вя­лі­ка­га Май­стра ў ве­ль­мі ўпэў­не­нае, вы­раз­нае, хвос­ткае, су­лад­нае, дзе трэ­ба — вы­ве­ра­на ме­ха­ніч­нае, дзе трэ­ба — да­лі­кат­нае і пра­ніз­лі­вае ві­до­віш­ча. Бры­ка­лаж з па­эзіі, му­зы­кі, плас­ты­кі, эцю­даў бі­яме­ха­ні­кі, ві­дэ­апра­екцый. З ад­на­го бо­ку — быц­цам бы з ні­чо­га (на­га­даю: сцэ­на пра­ктыч­на пус­тая). З інша­га — з ві­да­воч­най ка­ла­са­ль­най пра­цы, пе­ра­пра­ца­ва­най інфар­ма­цыі, пе­ра­жы­тай рэ­жы­сёр­кай і кож­ным з яе ма­ла­дых артыс­таў глы­бо­кай аса­біс­тай гіс­то­рыі пад на­звай «мой Ме­ерхо­льд».

Так, жанр па­ста­ноў­кі-да­ку­мен­та вы­ма­гае ад­мыс­ло­ва­га спо­са­бу існа­ван­ня, але да­ты­чыц­ца гэ­та не то­ль­кі лю­дзей на сцэ­не. У су­лад­дзі з імі аб­авяз­ко­ва му­сяць існа­ваць і лю­дзі ў гля­дзе­ль­най за­ле (роў­на як і кры­ты­кі). Ча­му? Пад­обныя спек­так­лі не «раз­бя­рэш па­вод­ле шко­лы», ад­нак, як уся­ля­кі да­ку­мент, іх мож­на пе­ра­клас­ці з мес­ца на мес­ца і за­кі­нуць, за­быц­ца на іх, а мож­на за­пэў­ніць і па­ста­рац­ца, каб яны не згу­бі­лі­ся, не за­цер­лі­ся. «Ча­ла­век, які пе­ра­йшоў ра­ку» ні­бы сап­раў­ды гля­дзіць з інша­га бе­ра­га глы­бо­кім цяж­кім по­зір­кам. А зна­чыць на­пі­са­на­му і па­ба­ча­на­му — ве­рыць. Зна­чыць — Ме­ерхо­льд рэ­жы­сёр­кі Ган­ны Су­лі­ма пры­йшоў да свай­го гле­да­ча не па пад­роб­ле­ных да­ку­мен­тах.

Ган­на Ха­рош­ка