Цар­ства це­няў

Не­рэ­аль­насць Ды­ры­жо­ра — не то­ль­кі ў тым, што ён не пі­ль­ну­ецца мя­жы сцэ­ны і гля­дзе­ль­ні. Пе­рад­усім каб вы­ка­наць «са­на­ту для скрып­кі і фар­тэ­пі­яна», ды­ры­жо­ра не трэ­ба... Пак-Ды­ры­жор вы­клі­кае це­ні, і яны за­паў­ня­юць сцэ­ну, каб на­но­ва раз­ыграць гіс­то­рыю, якой бо­льш за ста­год­дзе. Мы зда­гад­ва­емся: це­ні асу­джа­ныя яе па­ўта­раць, па­куль што­сь­ці не зме­ніц­ца: па­куль не зной­дуц­ца ад­ка­зы на пы­тан­ні, за­ча­ра­ва­нае ко­ла не раз­арвец­ца.

Ця­гам спек­так­ля на сцэ­не як быц­цам і ня­ма жы­вых лю­дзей, але блу­ка­юць пры­ві­ды: на­па­чат­ку хіс­та­ецца чор­ная по­стаць По­зны­ша­ва і ця­гае за са­бой кай­да­ны, на­паў­праз­рыс­тая дзяў­чы­на ў бе­лым уз­ні­кае за акном, без­абліч­ныя страш­ні­кі браз­га­юць лан­цу­га­мі, а сі­няе свят­ло ро­біць аб­ліч­чы вы­ка­наў­цаў пры­від­ны­мі. Як мае быць у до­ме са зда­ня­мі, чу­ецца ры­пен­не ня­існых дзвя­рэй і кро­кі ня­бач­ных істо­таў, гу­чаць та­гас­вет­ныя га­ла­сы і смех, прад­ме­ты як быц­цам ру­ха­юцца са­мі па са­бе, на сце­нах (за­сло­не) пра­сту­па­юць патойбочныя пі­сь­мё­ны. То­ль­кі з на­блі­жэн­нем да фі­на­лу, ад­чу­ва­ючы, што не­ўза­ба­ве пра­ль­ецца кроў, зда­ні на­бы­ва­юць пло­це­вай шчы­ль­нас­ці і ро­бяц­ца жы­вей­шы­мі.

На за­гад гэ­тых пры­ві­даў што­раз уз­ні­кае кін­жал — то ў ру­ках По­зны­ша­ва, то дзе­сь­ці по­бач, на­гад­ва­ючы пра ня­ўхі­ль­насць да­ўно вы­зна­ча­на­га фі­на­лу. У Саў­лю­са Вар­на­са ге­рой «Крэй­ца­ра­вай са­на­ты» на­праў­ду ста­но­віц­ца тра­гіч­ным, спра­буе су­пра­цьс­та­яць лё­су і тры­вае страш­ную па­ра­зу. Лі­та­ра­тур­на­му По­зны­ша­ву сяк-так ру­пі­ла апраў­дац­ца, ён імкнуў­ся рас­па­вес­ці пра ся­бе і на­стой­ваў на за­ка­на­мер­нас­ці ўся­го ад­бы­та­га. У тэ­атры ён зра­біў­ся існай ахвя­рай све­та­ла­ду — на­ват раз­маў­ляць не хо­ча, так што Ды­ры­жор сту­кам па­лач­кі пры­му­шае яго пра­цяг­ваць.

З По­зны­ша­вым у спек­так­лі ўсё зда­ра­ецца як бы су­праць яго­нае во­лі. Пра­сты­тут­кі да яго са­мі чэ­пяц­ца і ка­ту­юць (за стры­ма­насць?), а ён да іх не да­кра­на­ецца і на­ват не ва­ру­шыц­ца... Ко­ль­кі мо­жа. Ра­ман яго­ны скла­да­ецца, бо вяс­ло са­мо кла­дзец­ца ў ру­ку — як па­зней кін­жал. По­зны­шаў аб­ры­на­ецца ў «аркес­тра­вую яму» не­ча­ка­на, а ка­лі па доб­рай во­лі за­хо­ча пра­ва­ліц­ца, дык не па­тра­піць. Яго пад­веш­ва­юць, валтузяць, ця­га­юць і ка­ча­юць па сцэ­не, па­сля антрак­ту быц­цам вы­штур­хоўва­юць з-за ку­ліс. Пер­са­наж што­раз упарта спра­буе ачыс­ціц­ца ці хоць аб­цер­ці­ся, але не мо­жа, па­ко­ль­кі да­па­ма­га­юць і руч­ні­кі пад­аюць тыя са­мыя ру­кі, што ста­ран­на «пэц­ка­лі». 

І ў свар­ках з жон­кай По­зны­шаў не ві­на­ва­ты: мы вы­дат­на ба­чым: яго­ную жон­ку пад­мя­ні­лі (па­сля вя­сел­ля ад­ну актры­су пе­ра­ймае іншая).

Не­паз­беж­на ска­ра­ча­ючы тэкст апо­вес­ці для тэ­атра і па­збаў­ля­ючы­ся ад ба­ль­шы­ні пад­ра­бяз­нас­цяў, рэ­жы­сёр за­ма­ла па­кі­дае для Лі­зы. На сцэ­не яна пры­сут­ні­чае, але ўлас­ным жыц­цём не ва­ло­дае. На­ват у эпі­зо­дзе за­бой­ства Лі­за па­трэб­ная рэ­жы­сё­ру па­сто­ль­кі, па­ко­ль­кі без яе лі­ха­дзей­ства не здзей­сніц­ца. А як здзей­сніц­ца, дзяў­чы­ну най­хут­чэй трэ­ба пры­браць са сцэ­ны (у Тал­сто­га яна не губ­ляе са­ма­стой­нас­ці на­ват на бо­жай па­сце­лі).

Зва­жым: пра ўсё і ўсіх апа­вя­да­юць ад­ны-адзі­ныя вус­ны, а дзей­ныя асо­б вы­ні­ка­юць з апо­ве­ду. Іван Трус, без­умоў­на, моц­ны апа­вед­нік. Кніж­на-цяж­ко­му тэк­сту Тал­сто­га ён надае амаль на­ту­ра­ль­нае гу­тар­ко­вае гу­чан­не, але, ма­быць, ма­юць ра­цыю па­ста­ноў­шчы­кі, якія пе­ра­тва­ра­юць «Крэй­ца­ра­ву са­на­ту» ў мо­нас­пек­такль. Бо ка­лі на на­шых ва­чах з’яўля­юцца асу­джа­ная Лі­за і гра­тэс­ка­вы Тру­ха­чэў­скі, мы ўспры­ма­ем іх са­ма­стой­ны­мі пер­са­на­жа­мі, то-бок жы­вы­мі лю­дзь­мі. А яны то­ль­кі це­ні...

Зда­ні раз­ыгры­ва­юць ста­га­до­вую п’е­су, не змя­ня­ючы ні пы­тан­няў, ні ад­ка­заў. У эпі­ло­гу са ста­ро­га фа­наг­ра­фіч­на­га за­пі­су го­лас Тал­сто­га па­ўта­рае: «Не­ль­га так жыць! Не­ль­га так жыць!» Вя­до­ма, не­ль­га, зга­джа­емся мы, — ну дык жа зда­ні й не жы­вуць.

Аляк­сей ЗАМСКІ