Мода на Вайнберга

Вай­нберг, які ў 1939 го­дзе ўцёк ад на­цыс­таў у Са­вец­кі Са­юз і знай­шоў тут дру­гую ра­дзі­му, на­пі­саў ня­ма­ла: двац­цаць сім­фо­ній, сем опер, два ба­ле­ты, але шы­ро­кай пуб­лі­цы за­ста­ваў­ся доў­гі час вя­до­мы то­ль­кі як аўтар кі­на­му­зы­кі. Сап­раў­днай сла­вы і пры­знан­ня кам­па­зі­тар так і не да­ча­каў­ся, хоць яго су­р’ёз­ныя опу­сы пры жыц­ці вы­кон­ва­лі­ся (а опе­ры ста­ві­лі­ся ў ле­нін­град­скім Кі­раў­скім, мас­коў­скіх тэ­атрах Ста­ніс­лаў­ска­га і Па­кроў­ска­га) шмат у чым на­ма­ган­ня­мі Дзміт­рыя Шас­та­ко­ві­ча, ку­мі­ра і ста­рэй­ша­га сяб­ра.

Не­выт­лу­ма­ча­ль­ны і не­ча­ка­ны, хоць цал­кам за­слу­жа­ны ўсплёск ці­ка­вас­ці да му­зы­кі Вай­нбер­га ад­быў­ся то­ль­кі праз дзе­ся­ці­год­дзе па­сля яго смер­ці — з кан­цэр­тна­га вы­ка­нан­ня пер­шай опе­ры «Па­са­жыр­ка» (1968). Та­ды, у 2006-м, сі­ла­мі Му­зыч­на­га тэ­атра імя Ста­ніс­лаў­ска­га і Не­мі­ро­ві­ча-Дан­чан­кі ў мас­коў­скім До­ме му­зы­кі кам­па­зі­тар па­ўстаў ва ўсім бляс­ку — яркім сім­фа­ніс­там, глы­бо­кім дра­ма­тур­гам, аўта­рам, які здо­ль­ным пі­саць «ва­ка­ль­на». Праз тры га­ды — да 90-год­дзя мэт­ра — у Англіі, упер­шы­ню на За­ха­дзе, пра­йшоў фес­ты­валь, пры­све­ча­ны твор­час­ці Вай­нбер­га, на ім пра­гу­ча­лі інстру­мен­та­ль­ныя тво­ры, Рэ­кві­ем і ад­на­акто­вая опе­ра «Лэ­дзі Ман­га­зея». І Еўро­па са здзіў­лен­нем да­ве­да­ла­ся пра «не­вя­до­ма­га са­вец­ка­га кам­па­зі­та­ра», ад­ра­зу па­ста­віў­шы яго по­бач з Пра­ко­ф’е­вым і Шас­та­ко­ві­чам.

У ад­роз­нен­не ад іншых опер Вай­нбер­га, яго ця­пер зна­ка­мі­тая «Па­са­жыр­ка» ў са­вец­кія га­ды не ішла. Апо­весць поль­кі Зо­ф’і По­смыш, якая зра­бі­ла­ся асно­вай ліб­рэ­та Аляк­сан­дра Мя­дзве­дзе­ва, ме­ла шы­ро­кую вя­до­масць у СССР і на­ват бы­ла экра­ні­за­ва­на. Але опер­ны опус па­вод­ле яе не вы­клі­каў энту­зі­язму ў айчын­ных тэ­атрах, а га­лоў­ным чы­нам у парт­ыйных фун­кцы­яне­раў — ён зда­ваў­ся над­та па­цы­фіс­цкім, ідэ­ала­гіч­на бес­хры­бет­ным, бо ў вы­крыц­ці фа­шыз­му тут не бы­ло ні­чо­га агу­ль­на­га з без­апе­ля­цый­ным са­вец­кім па­фа­сам у сты­лі «Звы­чай­на­га фа­шыз­му» Мі­ха­іла Ро­ма. Усе спро­бы «ўлад­ка­ваць» «Па­са­жыр­ку» ў тэ­атр ні да ча­го не пры­вя­лі, і яе рас­ійская тэ­атра­ль­ная прэ­м’е­ра (на За­ха­дзе опе­ру па­ста­ві­лі кры­ху ра­ней — у Брэ­ген­цы ў 2010-м) ад­бы­ла­ся то­ль­кі ця­пер у Ека­ця­рын­бур­гу.

Гэт­кі амбіт­ны пра­ект для ўра­льс­ка­га тэ­атра — спра­ва звы­чай­ная. Па­сля рас­іні­еўска­га «Гра­фа Оры» і «Са­ць­ягра­хі» Гла­са опер­ную Рас­ію ўжо ні­чым не здзі­віць: Ека­ця­рын­бург мо­жа ўсё. Да­рэ­чы, «Па­са­жыр­ку» зра­бі­ла тая ж ка­ман­да, што і ня­звык­лую опе­ру пра Ма­хат­му Ган­дзі, — ма­ла­ды аме­ры­кан­скі рэ­жы­сёр Та­дэ­вуш Штрас­бер­гер і сла­вац­кі ма­эстра Олі­вер фон Да­на­ньі, з мі­ну­ла­га се­зо­на га­лоў­ны ды­ры­жор Ека­ця­рын­бур­гскай опе­ры. Атры­маў­ся прад­укт не про­ста цэ­лас­ны і гар­ма­ніч­ны, аб­са­лют­на ад­экват­ны вы­раз­най і глы­бо­кай му­зы­цы Вай­нбер­га, але спек­такль-ад­крыц­цё, які моц­на тры­мае гле­да­ча-слу­ха­ча амаль тры га­дзі­ны і лі­та­ра­ль­на вы­ва­роч­вае вон­кі нут­ро. Да дры­жы­каў, да слёз.

Кі­не­ма­таг­ра­фіч­насць парт­ыту­ры Штрас­бер­гер уха­піў ве­ль­мі да­клад­на: на сцэ­не ўвесь час змя­ня­юць адзін ад­на­го два пла­ны апо­ве­ду, што над­ае дзеі кан­трас­насць і да­дат­ко­вую вас­тры­ню. Пер­шы — уту­ль­ныя па­лу­ба і ка­юта фе­шэ­не­бе­ль­на­га тран­с­ат­лан­тыч­на­га лай­не­ра, дзе ад­бы­ва­ецца фа­та­ль­ная сус­трэ­ча бы­лой эсэ­саў­кі Лі­зы і вяз­ня Асвен­ці­ма поль­кі Мар­ты. Дру­гі — асноў­ны, у якім пра­хо­дзіць бо­ль­шая част­ка опе­ры, — жу­дас­ны ла­гер­ны ба­рак, па яго пе­ры­мет­ры па­ўста­юць цаг­ля­ныя тру­бы крэ­ма­то­рыя.

Моц­ны бок рэ­жы­су­ры — інды­ві­ду­алі­за­цыя ха­рак­та­раў вяз­няў, ві­да­воч­ная пра­ца з кож­най ге­ра­іняй, якая мае ўлас­ны ха­рак­тар і воб­раз, ня­гле­дзя­чы на тое, што ўсе яны апра­ну­тыя ў ад­но­ль­ка­ва пан­ылую ту­рэм­ную воп­рат­ку (мас­тач­ка па кас­цю­мах Ві­та Цы­кун). У спек­так­лі ня­ма­ла шчым­лі­вых, ка­лі не жах­лі­вых сцэн, іх уз­дзе­янне тлу­ма­чыц­ца як му­зыч­ны­мі вар­тас­ця­мі, так і по­спе­хам па­ста­ноў­шчы­каў: лі­рыч­ная пес­ня Ка­ці пра Рас­ію, скры­піч­нае со­ла асу­джа­на­га на смерць Та­дэ­ву­ша, жа­ні­ха Мар­ты, ма­літ­вы вяз­няў, іх про­стыя, сар­дэч­ныя ды­яло­гі.

Воб­раз­ная і са­ма­быт­ная му­зы­ка Вай­нбер­га бы­ла бліс­ку­ча вы­ка­на­на ека­ця­рын­бург­скі­мі артыс­та­мі — да­клад­ней, пра­жы­та, пра­чу­ла і тра­пят­лі­ва да­не­се­на да слу­ха­ча. Цу­доў­ныя ва­ка­ль­ныя і акцёр­скія ра­бо­ты ў На­тал­лі Кар­ла­вай (Мар­та), Во­ль­гі Це­ня­ко­вай (Ка­ця), Надзеі Ба­бін­ца­вай (Лі­за), Тац­ця­ны Ні­ка­но­ра­вай (Ха­на), На­тал­лі Ма­ке­евай (Іве­та), Іры­ны Ку­лі­коў­скай (Улас­та). Не менш ураж­ва­юць муж­чы­ны — пра­ніз­лі­вы тэ­нар Ула­дзі­мір Ча­бя­рак (Ва­ль­тар, муж Лі­зы, ня­мец­кі дып­ла­мат) і муж­ны ба­ры­тон Дзміт­рый Ста­ра­ду­баў (Та­дэ­вуш). Гу­тар­ко­выя ро­лі эсэ­саў­цаў па­ло­ха­лі сва­ёй пра­ў­да­па­доб­нас­цю, жор­сткай, ча­кан­най дэк­ла­ма­цы­яй.

Сі­ла кан­трас­ту, рэ­зкіх пе­ра­па­даў ад дра­ма­тыч­най уз­ру­ша­нас­ці да лі­рыч­най мед­ыта­тыў­най ка­мер­нас­ці і інтым­нас­ці бліс­ку­ча ўва­соб­ле­на ма­эстра Да­на­ньі і аркес­тран­та­мі. Жур­бот­ныя хо­ры вяз­няў кан­тра­пун­ктам уз­мац­ня­юць у атмас­фе­ры опе­ры тра­гіч­ныя фар­бы (хор­май­стар­ка Анжа­лі­ка Гро­зі­на). Лег­ка­дум­ныя тан­цы на па­лу­бе лай­не­ра (ба­лет­май­стар­ка Надзея Ма­лы­гі­на) моц­на кан­трас­ту­юць з ла­гер­ным жыц­цём.

«Іды­ёт» — по­зняя пра­ца Ме­чыс­ла­ва Вай­н­бер­га (1986), сус­вет­ную прэ­м’е­ру ска­ро­ча­най вер­сіі пад­рых­та­ваў Ба­рыс Па­кроў­скі ў Ка­мер­ным му­зыч­ным тэ­атры яшчэ ў 1991 го­дзе. По­ўная вер­сія опе­ры па­вод­ле ад­най­мен­на­га ра­ма­на Да­ста­еўска­га ўпер­шы­ню пра­гу­ча­ла ў Рас­іі ў меж­ах зна­ка­мі­та­га пе­цяр­бур­гска­га му­зыч­на­га фо­ру­му «Зор­кі бе­лых на­чэй», які пра­йшоў у па­ўноч­най ста­лі­цы ў 24-ы раз. Яна апы­ну­ла­ся шмат у чым цяж­кай і за­цяг­ну­тай. Аўтар па­спра­ба­ваў змяс­ціць у дзе­сяць кар­цін му­зыч­най дра­мы по­лі­фа­ніч­ны і му­ль­ты­ідэй­ны ра­ман (ліб­рэ­та зноў-та­кі Мя­дзве­дзе­ва).

Аб­са­лют­на ад­га­да­на гнят­лі­вая атмас­фе­ра лі­та­ра­тур­най пер­шак­ры­ні­цы: му­зыч­ны ка­ла­рыт змроч­ны і кан­флік­тны. «Не­рво­вая» парт­ыту­ра ды­хае ня­шчас­цем, аркес­тра­вая тка­ні­на ба­га­тая ды­са­нан­са­мі і скла­да­ны­мі, змен­лі­вы­мі рыт­ма­мі, ва­ка­ль­ныя парт­ыі вос­трад­ра­ма­тыч­ныя, рэ­чы­та­ты­вы на­пру­жа­ныя. А вось з агу­ль­най архі­тэк­то­ні­кай, з дра­ма­тур­гі­яй цэ­ла­га атры­ма­ла­ся не так вы­раз­на — ха­пае сцэн, пе­ра­гру­жа­ных тэк­стам, і про­ста ліш­ніх, якія зні­жа­юць ды­на­міч­насць раз­віц­ця дзея­ння. Ня­сцер­пна доў­гім і не­вы­раз­ным ака­заў­ся фі­нал. Пры­тым шмат­слоў­е ўсё роў­на кру­ціц­ца ва­кол сю­жэт­най кан­вы, не да­да­ючы опе­ры фі­ла­соф­скіх ідэй ра­ма­на.

У на­сы­ча­ным рыт­ме тэ­атра і фес­ты­ва­лю «Іды­ёт» уз­нік шмат у чым спан­тан­на. На­пэў­на, та­му яму ад­да­лі не асноў­ную, а кан­цэр­тную пля­цоў­ку Ма­ры­інкі-3 на ву­лі­цы Дзе­каб­рыс­таў. З ад­на­го бо­ку, гэ­та да­зво­лі­ла за­ся­ро­дзіц­ца на ўлас­на му­зы­цы, з дру­го­га — істот­на зні­зі­ла маг­чы­мас­ці паў­на­вар­тас­на­га прад­стаў­лен­ня но­ва­га, па сут­нас­ці, опу­са. Рэ­жы­сёр і сцэ­ног­раф Аляк­сей Сце­па­нюк на­ся­ляе сцэ­ніч­ную пра­сто­ру вя­до­мы­мі «аскеп­ка­мі» Пе­цяр­бур­га. Над за­лай на­ві­са­юць фраг­мен­ты ку­па­ла Іса­кі­еўска­га са­бо­ра, Аляк­сан­драў­скай ка­ло­ны, за­ла­ты ка­раб­лік са шпі­ля Ад­мі­рал­цей­ства. На пад­мос­тках ста­тыс­ты пе­ра­мяш­ча­юць ма­бі­ль­ныя план­шэ­ты-дэ­ка­ра­цыі з вы­ява­мі го­ра­да Да­ста­еўска­га, час­цей змроч­на­га, ня­ўту­ль­на, тры­вож­на­га, — з іх да­па­мо­гай кож­ны раз на­ноў ства­ра­ецца пра­сто­ра кар­цін.

Гру­вас­ткі і скла­да­ны «ка­лей­дас­коп» Вайн­бер­га ўме­ла збі­рае ма­эстра То­мас Зан­­дэр­лінг, да­ма­га­ючы­ся пэў­на­га ды­на­міз­му і цэ­лас­нас­ці. У ро­лі Мыш­кі­на пе­ра­ка­наў­чы лі­рыч­ны тэ­нар Аляк­сандр Мі­хай­лаў — з ці­ха­мір­най усме­шач­кай «ад Смак­ту­ноў­ска­га». Яму су­пра­цьс­та­яць гус­ты бас Юрый Ула­саў (Ра­го­жын) і дра­ма­тыч­ны тэ­нар Арцём Ме­лі­хаў (Івал­гін). Ёсць і жа­но­чая са­п­ра­на­вая ду­эль: эра­тыч­нае спін­та Ма­рыі Ба­янкі­най (На­стас­ся Фі­лі­паў­на) успры­ма­ецца як кан­тра­пункт пяш­чот­най лі­ры­цы Ка­ця­ры­ны Сяр­ге­евай (Аглая), чый на­пеў­ны, ка­лы­хан­ка­вы ра­манс-ары­ёза «Ры­цар вер­ны» адзі­ны на­гад­вае пра срод­кі вы­раз­нас­ці ста­рой, тра­ды­цый­най опе­ры.

Аляк­сандр МАТУСЕВІЧ