«Уcе дарогі вялі туды...»

ЧАС­ТКА ПЕР­ШАЯ

На пер­шы по­гляд, гэ­та звы­чай­ная су­час­ная па­бу­до­ва з над­пі­сам «Гім­на­зія-ка­ледж», які ні пра што не га­во­рыць не то­ль­кі за­езджым ту­рыс­там, але і бо­ль­шас­ці мін­чан. Ня­мно­гія з іх уяў­ля­юць, якая ці­ка­вая і знач­ная гіс­то­рыя ха­ва­ецца за гэ­тым не­прык­мет­ным, зме­не­ным па­сля рэ­кан­струк­цыі фа­са­дам бы­ло­га до­ма мін­ска­га гу­бер­на­та­ра. Той, хто сур’ёзна ці­ка­віц­ца му­зыч­ным мас­тац­твам Бе­ла­ру­сі, ве­дае, што бо­ль­шасць лаў­рэ­атаў прэс­тыж­ных між­на­род­ных кон­кур­саў, ула­да­ль­ні­каў раз­на­стай­ных прэ­мій уз­га­да­ва­ла ме­на­ві­та гэ­тая на­ву­ча­ль­ная ўста­но­ва.

На пра­ця­гу свай­го існа­ван­ня яна не­ка­ль­кі раз­оў пе­ра­ймя­ноў­ва­ла­ся: спа­чат­ку гэ­та бы­ла Спе­цы­яль­ная му­зыч­ная шко­ла-дзе­ся­ці­год­ка, по­тым адзі­нац­ца­ці­год­ка пры Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най кан­сер­ва­то­рыі, да­лей ста­ла на­зы­вац­ца Лі­цэ­ем, а ў 1993 го­дзе атры­ма­ла су­час­ную на­зву — Гім­на­зія-ка­ледж пры Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі. Ад­нак та­кія фар­ма­ль­ныя ака­ліч­нас­ці ма­ла што зна­чаць — га­лоў­нае, шко­ла за­ўсё­ды бы­ла і за­ста­ецца ўні­ка­ль­най на­ву­ча­ль­най уста­но­вай, го­на­рам айчын­най му­зыч­най ку­ль­ту­ры, куз­няй леп­шых кад­раў як для кра­іны, так і для ўся­го све­ту. І гэ­та не пе­ра­бо­ль­шан­не. З та­го ча­су, як Рэ­спуб­лі­ка Бе­ла­русь атры­ма­ла не­за­леж­насць і ма­ла­дыя айчын­ныя му­зы­кан­ты змаг­лі без пе­ра­шкод вы­сту­паць за мя­жой, ста­ла ві­да­воч­ным: на­ша шко­ла — ад­на з леп­шых, сла­ва пра вы­дат­ных пед­аго­гаў і вы­ха­ван­цаў Гім­на­зіі-ка­ле­джа раз­ля­це­ла­ся да­лё­ка за межы на­шай рэ­спуб­лі­кі. Яе вы­пус­кні­кі год­на пра­цу­юць пед­аго­га­мі, кан­цэр­тмай­стра­мі, са­ліс­та­мі, аркес­тран­та­мі ў роз­ных кра­інах — ад Фран­цыі, На­рве­гіі, Ізра­іля да ЗША і Ка­на­ды. Усе гэ­тыя да­сяг­нен­ні шко­лы за два апош­нія дзе­ся­ці­год­дзі бо­льш-менш по­ўна ад­люс­троў­ва­лі­ся ў прэ­се, на ра­дыё і тэ­ле­ба­чан­ні, а вось з ча­го па­чы­на­ла­ся слаў­ная гіс­то­рыя, вя­до­ма менш.

Яна сап­раў­ды слаў­ная, ад­мет­ная, пра што свед­чаць і архіў­ныя да­ку­мен­ты, і ўспа­мі­ны тых, хто быў ся­род пер­шых вуч­няў шко­лы. Ка­лі ў 1995-м на­ву­ча­ль­ная ўста­но­ва адзна­ча­ла 60-га­до­вы юбі­лей, я пра­ца­ваў там на­мес­ні­кам ды­рэк­та­ра і пед­аго­гам. З лю­бо­ві да род­най шко­лы, а так­са­ма ўсве­дам­ля­ючы важ­насць гіс­та­рыч­ных пер­шак­ры­ніц, за­ці­каў­ле­на вы­ву­чаў іх у Дзяр­жаў­ным архі­ве Бе­ла­ру­сі. А яшчэ за­пі­саў інтэрв’ю з не­ка­то­ры­мі вуч­ня­мі «Гру­пы адо­ра­ных дзя­цей», з якой і па­ча­ла­ся гіс­то­рыя ўні­ка­ль­най уста­но­вы. На шчас­це, гэ­тыя да­ку­мен­та­ль­ныя свед­чан­ні за­ха­ва­лі­ся, і я ра­ды па­зна­ёміць з імі чы­та­чоў.

Спяр­ша пра бу­ды­нак Гім­на­зіі-ка­ле­джа, што за­слу­гоў­вае асоб­най ува­гі. Ка­лі ўсё па­чы­на­ла­ся, ён быў уні­ка­ль­ным по­мні­кам гіс­то­рыі, бо­льш вя­до­мым як дом гу­бер­на­та­ра. На­сам­рэч жа яго­ная гіс­то­рыя знач­на ба­га­цей­шая: бу­дын­ку, які ўзво­дзі­лі езу­іты, ка­ля трох­сот га­доў, пад­час Па­ўноч­най вай­ны тут спы­ня­лі­ся Пётр І і швед­скі ка­роль Карл ХІІ, а ў 1812-м, ка­лі На­па­ле­он ішоў на Мас­кву, — яго­ны мар­шал Да­ву. У 1821-м тут жыў дзе­каб­рыст Мі­кі­та Му­раў­ёў, які ў Мін­ску на­пі­саў пер­шы ва­ры­янт Кан­сты­ту­цыі для бу­ду­чай Рас­ійскай дзяр­жа­вы. Па­сля Кас­трыч­ніц­кай рэ­ва­лю­цыі, у сту­дзе­ні 1919-га тут зна­хо­дзіў­ся Ча­со­вы ўрад Бе­ла­ру­сі, по­тым да 1933 го­да — прэ­зі­ды­ум Цэн­тра­ль­на­га вы­кан­ка­ма рэ­спуб­лі­кі.

У тым жа Дзяр­жаў­ным архі­ве ў збо­ры да­ку­мен­таў па ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі за­хоў­ва­юцца два ці­ка­выя свед­чан­ні пра па­ча­так дзей­нас­ці шко­лы, пра якую ідзе га­вор­ка. Пер­шы — пра­гра­ма кан­цэр­та, што ад­быў­ся 26 лі­пе­ня 1935 го­да, на ім пе­рад сяб­ра­мі Саў­нар­ка­ма Бе­ла­ру­сі вы­сту­пі­ла «Гру­па ад­ора­ных дзя­цей». У пра­грам­цы кан­цэр­та сус­тра­ка­ем вя­до­мыя про­звіш­чы: на­прык­лад, Ігар Па­лі­во­да (ба­ць­ка вя­до­ма­га му­зы­кан­та, кам­па­зі­та­ра, аран­жы­роў­шчы­ка ансам­бля «Пес­ня­ры», так­са­ма Іга­ра Па­лі­во­ды) іграў на ра­ялі, бра­ты Ры­гор і Ся­мён Асно­ві­чы — на скрып­ках. Дру­гі да­ку­мент, звя­за­ны з уз­нік­нен­нем зга­да­най «Гру­пы ад­ора­ных дзя­цей», — па­ста­наў­лен­не Саў­нар­ка­ма Бе­ла­ру­сі ад 15 ве­рас­ня 1934 го­да аб ства­рэн­ні з 15 кас­трыч­ні­ка 1935 го­да «Гру­пы ад­ора­ных дзя­цей» у скла­дзе 30 ча­ла­век пры кан­сер­ва­то­рыі. Для за­нят­каў быў аб­ра­ны вя­до­мы гу­бер­на­тар­скі дом на плош­чы Сва­бо­ды. Ка­лі гіс­то­рыя шко­лы па­чы­на­ла­ся, ён вы­гля­даў зу­сім інакш, чым ця­пер, — двух­па­вяр­хо­вы з бо­ку плош­чы і трох­па­вяр­хо­вы з два­ра, ён уяў­ляў з ся­бе ты­по­вы па­меш­чыц­кі дом з анфі­ла­да­мі па­ко­яў, каф­ля­ны­мі печ­ка­мі, ажур­ны­мі ме­та­ліч­ны­мі лес­ві­ца­мі. Там бы­ло па-хат­ня­му ўту­ль­на, тую атмас­фе­ру не то­ль­кі за­ха­ваў, але і ўма­ца­ваў Ізра­іль Ры­го­ра­віч Гер­ман, уні­ка­ль­ная асо­ба, ства­ра­ль­нік шко­лы і яе шмат­га­до­вы ды­рэк­тар. Тое, якім ёміс­тым і шмат­па­вяр­хо­вым зра­біў­ся бу­ды­нак па­сля, — так­са­ма яго­ная за­слу­га. Ці­ка­выя ры­сы да парт­рэ­та гэ­тай асо­бы, ад­мет­най у гіс­то­рыі бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры, а так­са­ма да жыц­ця шко­лы ў 1930-я да­да­юць успа­мі­ны пер­шых вуч­няў «Гру­пы ад­ора­ных дзя­цей». Інтэрв’ю з імі за­пі­са­ны ў 1995 го­дзе.

***

Вось што згад­ва­ла пра той час Лі­дзія Бяс­смер­тная, вя­до­мы бе­ла­рус­кі пед­агог, якая спа­чат­ку вы­кла­да­ла ў гэ­тай шко­ле спе­цы­яль­нае фар­тэ­пі­яна, а по­тым агу­ль­нае — у Ака­дэ­міі му­зы­кі.

— Най­перш ха­чу ўспом­ніць свай­го ба­ць­ку, Арка­дзя Бяс­смер­тна­га, ён ад­ыграў знач­ную ро­лю ў гіс­то­рыі ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі і так­са­ма вы­кла­даў у «Гру­пе ад­ора­ных дзя­цей» і кан­сер­ва­то­рыі. Ён скон­чыў Пе­цяр­бур­гскую кан­сер­ва­то­рыю ў зна­ка­мі­та­га скры­па­ча Ле­аполь­­да Аўэ­ра, быў вы­дат­ным скры­па­чом і ды­ры­жо­рам, а яшчэ ад­ным з арга­ні­за­та­раў Пер­шай на­род­най кан­сер­ва­то­рыі ў Ві­цеб­ску, пер­шым ды­рэк­та­рам му­зыч­на­га тэх­ні­ку­ма, што ад­крыў­ся ў Мін­ску ў 1924-м, пер­шым ды­ры­жо­рам і арга­ні­за­та­рам сім­фа­ніч­на­га аркес­тра на Бе­ла­рус­кім ра­дыё ў кан­цы 20-х. Сям’я бы­ла му­зыч­ная, але ба­ць­кі не ха­це­лі, каб я за­йма­ла­ся на фар­тэ­пі­яна, бо ме­ла не­вы­со­кі рост і ма­лую для пі­яніс­ткі ру­ку. Я ж ма­ры­ла іграць на ра­ялі і ў пяць з па­ло­вай га­доў пры­йшла ў му­зыч­ную шко­лу. Пер­шы, да ка­го я тра­пі­ла, — ды­рэк­тар Ізра­іль Ры­го­ра­віч Гер­ман. Ён быў ве­ль­мі стро­гі, рэ­зкі, яго ўсе ба­ялі­ся, але по­тым я не сус­тра­ка­ла лю­дзей, якія б так раз­уме­лі дзя­цей. У мя­не бы­ло ўра­жан­не, што ён жыў раз­ам з дзе­ць­мі, доб­ра ад­чу­ваў іх і тое, што ад­бы­ва­ецца ў шко­ле. На­ват да вуч­няў, якія не ад­па­вя­да­лі стро­гім му­зыч­ным па­тра­ба­ван­ням, ён зна­хо­дзіў пад­ыхо­ды, каб яны ўсё ж вы­ву­чы­лі­ся тут, а по­тым ужо ішлі па іншых спе­цы­яль­нас­цях. Пры­чым тут ад­ыгры­ва­лі ро­лю не аса­біс­тыя сім­па­тыі: гэ­та бы­ло звя­за­на з сур’ёзны­мі ча­ла­ве­чы­мі ад­но­сі­на­мі. Дык вось, Ізра­іль Ры­го­ра­віч та­ды на мя­не, ма­лую, па­гля­дзеў за­кла­по­ча­на, не ве­да­ючы, што ра­біць з пя­ці­га­до­вым дзяў­чом, і тым не менш па­слаў мя­не пра­слу­хац­ца да педа­го­га па фар­тэ­пі­яна. Не по­мню, хто гэ­та быў, але вы­ра­шы­лі мя­не ўзяць і па­гля­дзець, як мож­на за­ймац­ца з дзі­цём у та­кім ран­нім уз­рос­це. Ма­ёй на­стаў­ні­цай па фар­тэ­пі­яна ста­ла Яўге­нія Да­вы­даў­на Цір. Не ма­гу ска­заць, што я бы­ла ве­ль­мі пра­ца­лю­бая, але лю­боў да му­зы­кі яна мне пры­ві­ла. Та­кім чы­нам я апы­ну­ла­ся ў «Гру­пе адо­ра­ных дзя­цей». Не ве­даю, у якой сту­пе­ні мы бы­лі ад­ора­ныя, але за­нят­кі ў нас пра­хо­дзі­лі на вы­со­кім пра­фе­сій­ным уз­роў­ні.

А дзе яны ла­дзі­лі­ся?

— У бу­дын­ку на плош­чы Сва­бо­ды мы за­йма­лі­ся то­ль­кі му­зыч­ны­мі прад­ме­та­мі, а па агу­ль­на­аду­ка­цый­ных па­ра­ле­ль­на ву­чы­лі­ся ў роз­ных шко­лах. Да­рэ­чы, па­сля вай­ны ў гэ­тым до­ме хто то­ль­кі не раз­мяш­чаў­ся — і му­зыч­нае ву­чы­ліш­ча, і кан­сер­ва­то­рыя, і дзе­ся­ці­год­ка, і 1-я му­зыч­ная шко­ла-ся­мі­год­ка. На трэ­цім па­вер­се жы­лі не­ка­то­рыя пед­аго­гі — на­прык­лад, мае ба­ць­кі, Ры­гор Іль­іч Шар­шэў­скі, іншыя му­зы­кан­ты, бо ў зруй­на­ва­ным Мін­ску бы­ла пра­бле­ма з жыл­лём.

Але вер­нем­ся да на­шай «Гру­пы ад­ора­ных дзя­цей». Яна спяр­ша скла­да­ла­ся з не­ка­ль­кіх юных му­зы­кан­таў: ста­рэй­шы­мі бы­лі я, Ра­ду­ся Ла­ды­гі­на, Роза Вай­ншток, а так­са­ма ві­ялан­чэ­ліс­ты Рэ­ген­бо­ген (яго імя, на жаль, не па­мя­таю) і Аркадзь Бу­да­ніц­кі. Па­зней з’яві­лі­ся пі­яніс­ткі Ва­лян­ці­на Рах­лен­ка, па­зней вя­до­мы пра­фе­сар Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі, ве­ль­мі та­ле­на­ві­тая дзяў­чы­на На­та­ша Фа­мі­на. Ся­род скры­па­чоў — бра­ты Асно­ві­чы і праз не­ка­ль­кі га­доў з Вар­ша­вы пры­ехаў вы­дат­ны Юра Клач­ко. У на­шай гру­пе ву­чыў­ся ге­ні­яль­ны хлоп­чык Гры­ша Ад­лі­ван­кін, ён ужо ў 6 га­доў іграў са­на­ты Мо­цар­та і Бет­хо­ве­на, а яго­ны брат лі­чыў­ся леп­шым скры­па­чом у кан­сер­ва­то­рыі. На жаль, уся сям’я за­гі­ну­ла пад­час вай­ны ў Мін­скім ге­та.

Уво­гу­ле наш ды­рэк­тар меў здо­ль­насць зна­хо­дзіць та­лен­ты, пры­чым ён шу­каў іх не то­ль­кі ў Мін­ску, але і па ўсёй Бе­ла­ру­сі. Пра­цэс на­ву­чан­ня быў ве­ль­мі твор­чы, амаль з пер­шых кро­каў нас уклю­чы­лі ў сур’ёзную пра­фе­сій­ную пра­цу. Не­здар­ма по­тым мно­гія вель­мі яскра­ва пра­яві­лі ся­бе ў му­зыч­най дзей­нас­ці: скры­пач Ся­мён Асно­віч шмат га­доў з’яўляў­ся кан­цэр­тмай­страм Дзяр­жаў­на­га сім­фа­ніч­на­га аркес­тра Бе­ла­ру­сі, стаў за­слу­жа­ным артыс­там Бе­ла­ру­сі. Ві­ялан­чэ­ліст Аркадзь Бу­да­ніц­кі скон­чыў Гне­сін­скі інсты­тут, пра­ца­ваў у аркес­тры Яўге­на Свят­ла­на­ва, ся­дзеў на пер­шым пу­ль­це.

Юра Клач­ко так­са­ма цу­доў­ны му­зы­кант, шмат вы­сту­паў як са­ліст-скры­пач, вы­кла­даў у на­шай кан­сер­ва­то­рыі, меў зван­не за­слу­жа­на­га артыс­та Бе­ла­ру­сі. Шка­да, што ён ра­на па­мёр, гэ­та бы­ла яркая асо­ба. Ка­лі па­сту­піў у на­шу «Гру­пу ад­ора­ных дзя­цей», яму споў­ні­ла­ся ўжо 13 га­доў. У па­ра­ўнан­ні з на­мі ён вы­гля­даў ве­ль­мі сур’ёзным, мэ­та­на­кі­ра­ва­ным, а ў на­шых ха­рак­та­рах яшчэ ад­чу­ва­ла­ся шмат дзі­ця­ча­га. Я ма­ла­дзей­шая за яго на два га­ды, а яшчэ ма­ла­дзей­шыя за мя­не бы­лі Ва­ля Рах­лен­ка і На­та­ша Фа­мі­на. Ка­лі з Мас­квы да нас пры­еха­ла вя­до­мы му­зыч­ны пед­агог Але­на Фа­бі­янаў­на Гне­сі­на, яна бы­ла ад На­тал­лі як вы­ка­наў­цы ў та­кім за­хап­лен­ні, што пад­ара­ва­ла дзяў­чы­не пры­го­жы кі­тай­скі ка­ва­вы сер­віз. По­тым Фа­мі­на з’е­ха­ла ў Мас­кву, дзе скон­чы­ла кан­сер­ва­то­рыю і аспі­ран­ту­ру ў сла­ву­та­га Ген­ры­ха Не­йгаў­за, ста­ла пра­фе­са­рам Ка­зан­скай кан­сер­ва­то­рыі. Вось та­кія вы­ні­кі атры­ма­лі­ся ў вуч­няў «Гру­пы ад­ора­ных дзя­цей».

Але ў той час дзя­цін­ства мы амаль не ба­чы­лі, бо Гер­ман здо­леў так нас арга­ні­за­ваць, што мы ўжо з ма­лых га­доў давалі шмат канцэртаў. На­прык­лад, з нас, на­ву­чэн­цаў пер­ша­га на­бо­ру, ства­ры­лі трыа, у яго ўва­хо­дзі­лі скры­пач­ка Ра­ду­ся Ла­ды­гі­на, ві­ялан­чэ­ліс­тка Роза Вай­ншток і я — пі­яніс­тка. На­шым трыа кі­ра­ваў вя­до­мы скры­пач Аляк­сандр Ві­вь­ен, ву­чань сла­ву­та­га рас­ійска­га скры­па­ча Ле­апо­ль­да Аўэ­ра. Нам тром у су­ме споў­ні­ла­ся 20 га­доў, і ў та­кім юным уз­рос­це мы ўжо ігра­лі ня­прос­тыя тво­ры і актыў­на кан­цэр­та­ва­лі.

По­мню, як у 1939 го­дзе па­сля ўз’яднан­ня з За­ход­няй Бе­ла­рус­сю нас па­вез­лі ў Бе­лас­ток, дзе мы раз­ам з іншы­мі вуч­ня­мі «Гру­пы ад­ора­ных дзя­цей» вы­кон­ва­лі да­стат­ко­ва скла­да­ную пра­гра­му: На­та­ша Фа­мі­на ігра­ла Ля ма­жор­ны фар­тэ­пі­янны кан­цэрт Мо­цар­та з сім­фа­ніч­ным аркес­трам, Гры­ша Асно­віч — Дру­гі скры­піч­ны кан­цэрт Вя­няў­ска­га, Юра Клач­ко — Пя­ты кан­цэрт Вье­та­на і я — Сі бе­моль ма­жор­ны фар­тэ­пі­янны кан­цэрт Бет­хо­ве­на. Як ба­чы­це, ве­ль­мі сур’ёзная пра­гра­ма на­ват для да­рос­лых му­зы­кан­таў. У Бе­лас­то­ку мы пра­бы­лі ты­дзень, нас цу­доў­на пры­ма­лі. За­пом­ні­ла­ся вы­ступ­лен­не на кан­ды­тар­скай фаб­ры­цы, дзе для нас зра­бі­лі вя­ліз­ныя цу­кер­кі і ўру­чы­лі па­сля кан­цэр­та.

А 22 чэр­ве­ня, у дзень па­чат­ку Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны, мы па­він­ны бы­лі вы­сту­паць у мін­скім па­рку імя Ча­люс­кін­цаў раз­ам з сім­фа­ніч­ным аркес­трам, якім ды­ры­жы­ра­ваў сла­ву­ты ця­пер ма­эстра Ілля Му­сін. Со­рам­на пра гэ­та ўспа­мі­наць, але мы, дзе­ці, та­ды ра­да­ва­лі­ся, што не бу­дзе ні рэ­пе­ты­цыі, ні кан­цэр­та. Вось та­кі­мі згад­ва­юцца да­ва­енныя га­ды.

Зна­мя­на­ль­най падзе­яй у на­шым жыц­ці ўспры­маў­ся і ўдзел у Дэ­ка­дзе бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ў Мас­кве ў 1940-м. Тая Дэ­ка­да за­ста­ла­ся ў па­мя­ці, як каз­ка, дзя­ку­ючы зноў-та­кі на­ша­му ды­рэк­та­ру Гер­ма­ну. Дзя­цей апра­ну­лі ў пры­го­жыя кас­цю­мы. Та­ды мод­най лі­чы­ла­ся тка­ні­на бас­тон, і з бе­ла­га бас­то­ну дзяў­чын­кам па­шы­лі спад­ніч­кі, а хлоп­чы­кам — шта­ны. Гер­ман здо­леў не­дзе за­ка­заць усім ла­ка­ва­ныя ча­ра­віч­кі, у дзяў­чы­нак бы­лі шаў­ко­выя з на­цы­яна­ль­ным арна­мен­там коф­тач­кі, а ў хлоп­чы­каў — ка­шу­лі. Мы на Дэ­ка­дзе ігра­лі на роз­ных пры­ёмах, кан­цэр­тах, кож­ны вы­кон­ваў со­ль­ны ну­мар. Нам уру­чы­лі шмат пад­арун­каў, і па­мяць пра тую па­ездку за­ста­ла­ся на ўсё жыц­цё. Яшчэ Гер­ман здо­леў арга­ні­за­ваць для нас за­піс на за­во­дзе грам­плас­ці­нак. Я там вы­кон­ва­ла эцюд і ва­льс Ша­пэ­на.

А ко­ль­кі ча­ла­век на­ліч­ва­ла­ся ў «Гру­пе ад­ора­ных дзя­цей»?

— Да­клад­на не па­мя­таю, не­дзе ка­ля пят­нац­ца­ці. Ка­лек­тыў быў вя­сё­лы, друж­ны. А ўво­гу­ле дзя­цін­ства мы не ба­чы­лі — шко­ла, кан­цэр­ты, на­ват ка­лі не ха­цеў за­ймац­ца, ця­бе вы­му­ша­лі. Мя­не, на­прык­лад, бра­ла да ся­бе да­до­му мая цу­доў­ная на­стаў­ні­ца па спе­цы­яль­нас­ці Яўге­нія Цір, каб я за­йма­ла­ся пад яе на­гля­дам. Баць­кі ста­ві­лі­ся да ма­ёй ву­чо­бы спа­кой­на, не по­мню, каб та­та, сам вы­дат­ны му­зы­кант і пед­агог, пры­маў у гэ­тым удзел. Лі­чу, што ва ўсіх на­шых по­спе­хах га­лоў­ная за­слу­га на­стаў­ні­каў. Пед­аго­гі ў нас бы­лі ўні­ка­ль­ныя, не то­ль­кі цу­доў­ныя пра­фе­сі­яна­лы, але і асо­бы. Ніх­то з іх на за­нят­ках не гля­дзеў на га­дзін­нік, за­йма­лі­ся з на­мі сур’ёзна, з по­ўнай са­ма­адда­чай, імкну­лі­ся ўзга­да­ваць сап­раў­дных му­зы­каў. Усё бу­да­ва­ла­ся на доб­ра­зыч­лі­вас­ці, у нас ні­ко­лі не ад­чу­ва­ла­ся анта­га­ніз­му, мы ра­да­ва­лі­ся по­спе­хам сва­іх ад­на­каш­ні­каў і ве­ль­мі лю­бі­лі му­зы­ку...

***

Свае ўспа­мі­ны пра «Гру­пу ад­ора­ных дзя­цей» у Ары­ядны Ла­ды­гі­най, пра­фе­са­ра Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі. Інтэрв’ю з ёю я так­са­ма за­пі­саў у 1995 го­дзе:

— У 1935-м ма­ці ад­вя­ла мя­не ў му­зыч­ную шко­лу да Гер­ма­на. У той час усе да­ро­гі вя­лі ту­ды, па­ко­ль­кі яна бы­ла та­кая адзі­ная. Мне за­ха­це­ла­ся ву­чыц­ца на скрып­цы, та­му што на не­йкім кан­цэр­це па­чу­ла яе гук і ён мне ве­ль­мі спа­да­баў­ся. Пра­слу­хоў­ван­не ад­бы­ва­ла­ся ў тым жа бу­дын­ку на плош­чы Сва­бо­ды, дзе і ця­пер зна­хо­дзіц­ца Лі­цэй пры Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі (пад­час за­пі­су інтэр­в’ю ўста­но­ва на­зы­ва­ла­ся так. — А.М.). У мя­не пра­ве­ры­лі слых, рытм і пры­ня­лі, як і бу­ду­чых удзе­ль­ніц на­ша­га трыа Лі­ду Бяс­смерт­ную і Розу Вай­ншток. Вя­до­мы му­зы­каз­на­вец Гео­ргій Глуш­чан­ка, які за­ймаў­ся гіс­то­ры­яй бе­ла­рус­кай му­зыч­най ку­ль­ту­ры, знай­шоў у архі­ве Кас­трыч­ніц­кай рэ­ва­лю­цыі да­ку­мент, звя­за­ны з ма­імі па­чат­ко­вы­мі га­да­мі ву­чо­бы, ён ве­ль­мі да­ра­гі мне. Ця­пер я ву­чо­ная, фі­ло­саф, док­тар на­вук і да­ўно не скры­пач­ка, а ў тым да­ку­мен­це на­пі­са­на: «Ла­ды­гі­на Ра­ду­ся, 8 га­доў, да­чка інжы­не­ра, ужо іграе га­мы, эцюд Крэй­ца­ра, кан­цэрт Зэй­ца. Доб­рыя слых, рытм і па­мяць, ве­ль­мі доб­рыя здо­ль­нас­ці для скры­па­ча. За­клю­чэн­не пры­ёмнай ка­мі­сіі — пры­няць у “Гру­пу ад­ора­ных дзя­цей” пры Бе­ла­рус­кай кан­сер­ва­то­рыі. Ве­ра­сень 1935 го­да».

Так я тра­пі­ла ў клас вы­дат­на­га скры­па­ча Аляк­сан­дра Ві­вь­ена. На жаль, ма­ла ве­даю яго бі­ягра­фію, але ён па­кі­нуў ве­ль­мі яскра­вае ўра­жан­не. Вы­кла­даў тэм­пе­ра­мен­тна, ад­чу­ва­ла­ся, што гэ­та артыс­тыч­ная асо­ба. Вя­до­мая бе­ла­рус­кая спя­вач­ка, на­род­ная артыс­тка СССР Ла­ры­са Алек­сан­дроў­ская, мая цё­ця, рас­каз­ва­ла, што, ка­лі Ві­вь­ен іграў, яна пла­ка­ла — так гэ­та атрым­лі­ва­ла­ся цу­доў­на і эма­цый­на. Ён быў сап­раў­дным мас­та­ком. Мы ўжо не за­ста­лі яго як кан­цэр­ту­юча­га скры­па­ча, але ў кла­се Аляк­сандр Аляк­сан­дра­ві­ч і іграў, і спя­ваў... За­ймаў­ся са мной за­хоп­ле­на, а по­тым знай­шоў яшчэ дзвюх дзяў­чы­нак — Лі­ду Бяс­смер­тную і Розу Вай­н­шток — і арга­ні­за­ваў з на­мі трыа. Мы ў та­кім скла­дзе шмат вы­сту­па­лі ў кан­цэр­тах, хоць бы­лі яшчэ ма­лыя. Ві­вь­ен сам ства­раў для нас рэ­пер­ту­ар, які, на жаль, не за­ха­ваў­ся. У мя­не за­ста­лі­ся то­ль­кі шмат­кі нот з яго­ны­мі пра­кты­ка­ван­ня­мі, а так­са­ма эфек­тная п’ес­ка «Га­вот», што за­кан­чва­ла­ся пі­цы­ка­та для скрып­кі со­ла.

За­ймац­ца я ха­дзі­ла да Ві­вь­ена ў кан­сер­ва­то­рыю — ён там жыў не­пас­рэд­на ў кла­се, ві­даць, у яго не бы­ло ква­тэ­ры. Па­мя­таю гэ­ты вя­лі­кі клас, бу­ды­нак кан­сер­ва­то­рыі на ву­лі­цы Кі­ра­ва (у той час яна зна­хо­дзі­ла­ся там). Яго знес­лі, каб за­мкнуць ка­рэ бу­дын­ка ЦК кам­пар­тыі БССР, і гэ­та я лі­чу гра­хом пе­рад гіс­то­ры­яй бе­ла­рус­кай му­зыч­най ку­ль­ту­ры. Тое быў цу­доў­ны ча­ты­рох­па­вяр­хо­вы дом, у якім па­чы­на­ла­ся ўся па­сля­рэ­ва­лю­цый­ная бе­ла­рус­кая му­зы­ка! З 1924 го­да ў бу­дын­ку змяш­ча­лі­ся му­зыч­ны тэх­ні­кум, опер­ны клас, там жа ад­кры­ла­ся кан­сер­ва­то­рыя і пры ёй у 1935-м «Гру­па ад­ора­ных дзя­цей»... Ад­нак вер­нем­ся да ма­іх за­нят­каў. На­ша трыа яшчэ кры­ху пра­існа­ва­ла, але хут­ка рас­па­ла­ся, бо я па­ча­ла за­ймац­ца ў Арка­дзя Льво­ві­ча Бяс­смер­тна­га, так­са­ма вы­дат­на­га скры­па­ча і пед­аго­га. Пер­шыя ўра­жан­ні ад яго­на­га кла­са — гу­чыць цу­доў­ная му­зы­ка, пры­сут­ні­ча­юць усе вуч­ні. Па­мя­таю бра­тоў Асно­ві­чаў, Гры­шу Ад­лі­ван­кі­на...

У Бяс­смер­тна­га я за­йма­ла­ся да 1938 го­да, акам­па­ні­ятар­кай у яго пра­ца­ва­ла Іра Цвя­та­ева (па­сля сла­ву­ты пед­агог па спе­цы­яль­ным фар­тэ­пі­яна Іры­на Аляк­сан­драў­на Цвя­та­ева). Яе та­та доб­ра ма­ля­ваў, а мы раз­ам з ёю вы­сту­па­лі ў кан­цэр­тах. Згад­ваю, пра­хо­дзі­ла не­йкая алім­пі­яда ў клу­бе ці то Ста­лі­на, ці то Мар­кса на мес­цы ця­пе­раш­ня­га кі­на­тэ­атра «Пе­ра­мо­га». Там ме­ла­ся вя­лі­кая за­ла, спя­ваў хор на­шай шко­лы, я ігра­ла со­ла. На­ша трыа так­са­ма вы­сту­па­ла. Я та­ды атры­ма­ла прэ­мію 150 руб­лёў на на­быц­цё скрып­кі, пра гэ­та на­ват пі­са­лі га­зе­ты.

Ха­чу так­са­ма зга­даць на­ша­га вя­до­ма­га кам­па­зі­та­ра Яўге­на Ці­коц­ка­га, які ў шко­ле Гер­ма­на арга­ні­за­ваў твор­чы гур­ток і хор. Мая сяс­тра за­йма­ла­ся на ві­ялан­чэ­лі, і мы раз­ам ха­дзі­лі ў гэ­ты гур­ток. Я ства­ры­ла ме­ло­дыю, дзі­ця­чым по­чыр­кам на­пі­са­ла «мі­ло­дыя» — ад сло­ва «мі­ла», яе апра­ца­ваў Ці­коц­кі і ска­заў, што яна лепш бу­дзе гу­чаць на ві­ялан­чэ­лі. Мая сяс­тра ігра­ла гэ­ту п’есу на кан­цэр­це ў Па­ла­цы пі­яне­раў, які зна­хо­дзіў­ся там, дзе ця­пер Тэ­атр юна­га гле­да­ча. А я га­на­ры­ла­ся, што ў пра­гра­ме аб­вяш­ча­лі: Бет­хо­вен, Шу­берт, Ла­ды­гі­на, Чай­коў­скі. На гэ­тым мая кам­па­зі­тар­ская дзей­насць скон­чы­ла­ся. Ха­чу пад­крэс­ліць: Ві­вь­ен, Бяс­смер­тны, Ці­коц­кі, вя­до­мыя аўта­ры­тэт­ныя му­зы­кан­ты, за­йма­лі­ся з на­мі, дзе­ць­мі, з по­ўнай са­ма­адда­чай, за што ім ніз­кі па­клон.

***

Кры­ху па­зней у «Гру­пу ад­ора­ных дзя­цей» па­сту­пі­ла Ва­лян­ці­на Рах­лен­ка, ця­пер вя­до­мы пед­агог, пра­фе­сар ка­фед­ры спе­цы­яль­на­га фар­тэ­пі­яна Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі. Па­ра­ле­ль­на яна вы­кла­да­ла і ў Спе­цы­яль­най шко­ле-адзі­нац­ца­ці­год­цы, ме­ла яркіх вуч­няў, а па­чы­на­ла свой шлях у му­зы­цы якраз у «Гру­пе ад­ора­ных дзя­цей». Вось як яна ўспа­мі­на­ла тыя ча­сы.

Ва­лян­ці­на Рах­лен­ка:

— Я тра­пі­ла ў гру­пу ў 1938 го­дзе. З цеп­лы­нёй згад­ваю Яўге­нію Цір, а так­са­ма Яўгенію Зі­ль­бер­берг — пра­фе­са­раў кан­сер­ва­то­рыі, ву­ча­ніц зна­ка­мі­та­га рас­ійска­га фар­тэ­пі­янна­га пед­аго­га Ган­ны Есі­па­вай. Сус­трэ­ча з імі вы­зна­чы­ла мой лёс, бо дзя­ку­ючы ім я зра­зу­ме­ла, што ўсё маё жыц­цё бу­дзе звя­за­на з му­зы­кай і, у пры­ват­нас­ці, з та­кім цу­доў­ным інстру­мен­там, як фар­тэ­пі­яна.

На­шы за­нят­кі пра­хо­дзі­лі ў ве­ль­мі ці­ка­вай, твор­чай атмас­фе­ры. Яўге­нія Да­вы­даў­на бы­ла па­тра­ба­ва­ль­ная, да­ва­ла доб­рую тэх­ніч­ную асно­ву, Зі­ль­бер­берг да­лу­чы­ла да вы­шэй­шых сфер му­зыч­на­га вы­ка­на­ль­ніц­тва. З ёй мы ігра­лі ансам­блі ў ча­ты­ры ру­кі. Асаб­лі­ва за­пом­ні­ла­ся, як яна вы­кон­ва­ла тво­ры Мо­цар­та і Шу­бер­та, цу­доў­на інтэр­прэ­та­ва­ла са­чы­нен­ні ме­на­ві­та гэ­тых кам­па­зі­та­раў. Ста­сун­кі з ёю бы­лі ня­доў­гія — у 1941 го­дзе, ка­лі па­ча­ла­ся вай­на, яна тра­пі­ла ў яўрэй­скае ге­та і за­гі­ну­ла там. А Яўге­нія Да­вы­даў­на пе­ра­еха­ла ў Мас­кву, дзе пра­жы­ла доў­гае жыц­цё, вы­кла­да­ла ў му­зыч­най шко­ле. Ня­гле­дзя­чы на тое, што мне да­вя­ло­ся ня­доў­га ву­чыц­ца ў іх, за­быць гэ­тых цу­доў­ных пед­аго­гаў не­маг­чы­ма.

Трэ­ба так­са­ма зга­даць пра­фе­са­ра Аляк­сея Клу­ма­ва, які пра­ца­ваў з «Гру­пай ад­ора­ных дзя­цей» з 1935 го­да. По­тым у 1939-м з’яві­лі­ся Ры­гор Іль­іч Шар­шэў­скі і Мі­ха­іл Арка­дзь­евіч Бер­гер. Гэ­та асноў­ная ка­гор­та пед­аго­гаў, якія вя­лі тут за­нят­кі. Па­сля вай­ны сю­ды вяр­ну­лі­ся Шар­шэў­скі, Цвя­та­ева, Пят­роў (вы­дат­ны кан­цэр­ту­ючы пі­яніст, ву­чань сла­ву­та­га Кан­стан­ці­на Ігум­на­ва). Вось гэ­тыя лю­дзі за­кла­да­лі асно­ву для той твор­чай ра­бо­ты, што пра­во­дзіц­ца ў шко­ле да на­ша­га ча­су. Па­сля вы­зва­лен­ня Мін­ска мы з ба­ць­ка­мі і тэ­атрам імя Янкі Ку­па­лы вяр­ну­лі­ся ў род­ны го­рад (бы­лі ў эва­ку­ацыі ў Омску), і я пра­цяг­ну­ла ву­чо­бу.

Ва­лян­ці­на Ле­ані­даў­на, не ма­гу не за­даць пы­тан­не пра ва­шых баць­коў — сла­ву­тых артыс­таў-ку­па­лаў­цаў, на­род­ных артыс­таў Са­вец­ка­га Са­юза Лі­дзію Ржэц­кую і Ле­ані­да Рах­лен­ка. Як яны ста­ві­лі­ся да ва­шых за­нят­каў, ці ўплы­ва­лі не­як на гэ­та?

— Ма­ма лю­бі­ла спя­ваць, та­та про­ста за­хап­ляў­ся му­зы­кай. Мне зда­ецца, яны ба­ялі­ся, што я за­ха­чу быць актры­сай, і ме­лі на­мер збе­раг­чы мя­не ад гэ­тай ня­лёг­кай пра­цы. Ма­ма ма­ры­ла, каб я ста­ла му­зы­кан­там, і ўсё зра­бі­ла для гэ­та­га — па дзве га­дзі­ны ся­дзе­ла по­бач пад­час ма­іх за­нят­каў на фар­тэ­пі­яна, ве­ль­мі сур’ёзна ста­ві­ла­ся да ма­ёй ву­чо­бы. Уво­гу­ле з ран­ня­га дзя­цін­ства я раз­уме­ла, што мае ба­ць­кі — вы­дат­ныя асо­бы, і імкну­ла­ся не пад­вес­ці іх. Ка­лі мы ў 1944 го­дзе вяр­ну­лі­ся ў раз­бу­ра­ны Мінск, дык раз­ам з іншы­мі вуч­ня­мі «Гру­пы ад­ора­ных дзя­цей» па­ча­лі за­ймац­ца ў тым жа до­ме на плош­чы Сва­бо­ды. Тут раз­мяш­ча­лі­ся ўсе му­зыч­ныя ўста­но­вы го­ра­да, а на апош­нім па­вер­се зна­хо­дзі­лі­ся па­коі, дзе жы­лі на­шы пед­аго­гі. Па­мя­таю, што Ры­гор Шар­шэў­скі жыў у па­коі, які з’яўляў­ся і яго спа­ль­няй, і ра­бо­чым ка­бі­не­там. Там ста­ялі ра­яль, не­вя­лі­кі ло­жак. У тым па­коі мы і за­йма­лі­ся.

Па­сля вай­ны я ву­чы­ла­ся ўжо ў яго. Ва­кол бы­ла раз­ру­ха, але нам зда­ва­ла­ся, што мы па­чы­на­ем ад­ра­джац­ца і мо­жам пра­цяг­ваць сваю ву­чо­бу. Тое, які бу­ды­нак на­шай шко­лы ця­пер — над­бу­да­ва­ны, па­вя­лі­ча­ны, — ад­бы­ло­ся дзя­ку­ючы не­за­быў­на­му арга­ні­за­та­ру і ды­рэк­та­ру гэ­тай уні­ка­ль­най му­зыч­най шко­лы Ізра­ілю Гер­ма­ну. Ён пра­яўляў цу­ды зна­ход­лі­вас­ці, каб уз­вес­ці та­кі гмах. З яго па­йшлі ву­чы­ліш­ча, 1-я му­зыч­ная шко­ла-ся­мі­год­ка, кан­сер­ва­то­рыя, ця­пер у кож­най уста­но­вы свае па­мяш­кан­ні, а на­ша шко­ла за­ста­ла­ся.

Плош­ча Сва­бо­ды ў Мін­ску ста­ла цэн­трам му­зыч­най ку­ль­ту­ры. Ка­лі я за­кан­чва­ла Бе­ла­рус­кую кан­сер­ва­то­рыю ў та­го ж Шар­шэў­ска­га, са мной раз­ам вы­пус­ка­ла­ся 6 ча­ла­век, а за­раз ка­ля 30! Та­кім чы­нам, жыц­цё кро­чыць на­пе­рад. Мы, вы­клад­чы­кі кан­сер­ва­то­рыі, у Лі­цэі пра­цу­ем з за­да­ва­ль­нен­нем, бо на­шы дзе­ці ве­ль­мі та­ле­на­ві­тыя. Ця­пер у гэ­тай шко­лы вя­лі­кія по­спе­хі, шы­ро­кае пры­знан­не, ня­ма­ла лаў­рэ­атаў між­на­род­ных кон­кур­саў. Бе­ла­русь мае свае на­цы­яна­ль­ныя кад­ры, яны пад­трым­лі­ва­юць тую вы­со­кую вы­ка­на­ль­ніц­кую ку­ль­ту­ру, якую за­кла­да­лі на­шы вы­дат­ныя пед­аго­гі. Хо­чац­ца, каб пра іх вя­лі­кі ўнё­сак у на­шу ку­ль­ту­ру не за­бы­ва­лі.

Пад­рых­та­ва­ла Іры­на Мі­ль­то.

Пра­цяг у на­ступ­ным ну­ма­ры.

Аляк­сандр МІЛЬТО