Ча­раў­нік, які спы­няе імгнен­ні

Ка­лі пад­су­ма­ваць ва­шы ўспа­мі­ны аб пра­цы на кі­нас­ту­дыі, якім вам за­пом­ніў­ся «Бе­ла­ру­сь­фі­льм»? З якім рэ­жы­сё­рам вам най­лепш пра­ца­ва­ла­ся?

— Ка­лі пры­ехаў у Мінск, пер­шым ма­ім ура­жан­нем якраз і быў Чыр­во­ны кас­цёл, у якім мес­ці­ла­ся кі­нас­ту­дыя і да яко­га я да­йшоў, кі­ру­ючы­ся ары­енці­ра­мі ды­рэк­та­ра «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма». Мя­не доб­ра сус­трэ­лі, і тут жа, у пер­шы дзень, мы па­зна­ёмі­лі­ся з Львом Го­лу­бам — пра­цу з ім лі­чу са­май важ­най у сва­ім жыц­ці. Ён ска­заў мне тое, што па­мя­таю да­гэ­туль: без фан­та­зіі ў кі­но ня­ма ча­го ра­біць. На­ша гру­па збі­ра­ла­ся ў не­вя­лі­кім па­кой­чы­ку з дву­ма вок­на­мі, там ста­яла не­зга­ра­ль­ная ша­фа бух­гал­тэ­рыі, і пад­час на­шых па­ся­джэн­няў бух­гал­та­ры пры­хо­дзі­лі за­бі­раць свае да­ку­мен­ты. Цес­на­та бы­ла та­кая, што ча­сам і я ся­дзеў на гэ­тай ша­фе, іна­чай не бы­ло дзе пры­ткнуц­ца. Але ад­чу­ва­ла­ся і іншае — ду­шэў­ны пад’ём, асаб­лі­вая атмас­фе­ра эпо­хі. Ва ўсіх, не то­ль­кі ў твор­чай гру­пы. Ка­лі зды­ма­лі «Мі­кол­ку-па­ра­во­за», мя­не здзіў­ля­ла стаў­лен­не хлоп­цаў-асвят­ля­ль­ні­каў да ўлас­ных кло­па­таў: пра­ца­ва­лі так, як ця­пер і не пра­цу­юць — і як тыя са­мыя хлоп­цы ўжо не пра­ца­ва­лі праз пэў­ны час. А та­ды яны бы­лі за­ча­ра­ва­ныя кі­но. Кі­но зда­ва­ла­ся цу­дам і шчас­цем.

Го­луб ад­ра­зу ска­заў: «Хло­пец, будзь кем­лі­вы», — і я па­чаў пра­па­ноў­ваць ідэі, хоць на «Мі­кол­ку-па­ра­во­зе» быў то­ль­кі дру­гім апе­ра­та­рам — ста­віў свят­ло. У мя­не бы­лі вгі­каў­скія ве­ды, а пер­шы апе­ра­тар Гео­ргій Уда­вян­коў — фран­та­вы апе­ра­тар, та­ко­га дос­ве­ду не меў. Здым­кі ішлі доб­ра, лёг­ка, мо і та­му, што Го­луб быў за­ка­ха­ны та­ды ў сваю ма­ла­дую жон­ку-ба­ле­ры­ну.

Па­сля ён за­пра­сіў мя­не і Ізра­іля Пік­ма­на на сваю на­ступ­ную стуж­ку «Дзяў­чын­ка шу­кае ба­ць­ку». Пік­ма­на зня­лі з іншай кар­ці­ны за не­ра­шу­часць — над­та па­во­ль­на ста­віў свят­ло, зры­ваў план, а ў той час план быў жа­лез­ны не то­ль­кі на за­во­дзе, але і на кі­нас­ту­дыі. У вы­ні­ку Ізра­іль за­стаў­ся без пра­цы, і Го­луб уз­яў яго на свой фі­льм. Та­ды час­та за­пра­ша­лі двух апе­ра­та­раў, каб про­ста даць пра­цу. Так Мас­квін і Ці­сэ пра­ца­ва­лі пад­час вай­ны.

Пе­рад здым­ка­мі мы му­сі­лі аб­мер­ка­ваць, як бу­дзем ра­біць фі­льм. Да­мо­ві­лі­ся сус­трэц­ца на ся­рэ­дзі­не мос­та над Свіс­лач­чу, і там у нас ад­бы­ла­ся сур’ёзная раз­мо­ва. Ён ка­жа: «Да­вай я бу­ду за ка­ме­рай ся­дзець, а ты — ста­віць свят­ло, як у Ле­нін­гра­дзе пра­цу­юць Ма­гід і Са­ко­льс­кі». Я ад­каз­ваю: «Не, як Ма­гід і Са­ко­льс­кі не бу­дзем, а бу­дзем так: ты адзін кадр зды­ма­еш, я стаў­лю свят­ло, а по­тым на­адва­рот». На спра­ве вый­шла, што са­мыя скла­да­ныя і не­бяс­печ­ныя здым­кі ра­біў я: ра­шэн­не Го­лу­ба. І ра­біў з энту­зі­язмам, бо лі­чыў, што пра­ца ў кі­но — гэ­та шчас­це: мне да­лі за­ймац­ца лю­бі­май спра­вай і за гэ­та пла­ці­лі гро­шы. Та­кой фар­му­лёў­кі ця­пер, пэў­на, не існуе, а та­ды бы­ло на­сам­рэч так. Я атрым­лі­ваў гро­шы за тое, што атрым­лі­ваў аса­ло­ду.

Бо­льш за ўсё мне за­пом­ніў­ся, ка­неш­не, фільм «Дзяў­чын­ка шу­кае ба­ць­ку». Яго ства­ры­лі на пад’ёме, на ад­ным ды­хан­ні.

З Го­лу­бам бы­ло ці­ка­ва пра­ца­ваць. Пра­ў­да, на апош­няй, бе­ла­рус­ка-чэш­скай стуж­цы «Ма­ле­нь­кі сяр­жант» ён ужо па­ста­рэў, хоць і быў, ка­неш­не, ма­ла­дзей, чым я ця­пер. Ён мя­не і ўзяў на той фі­льм, хоць чэ­хі пра­па­ноў­ва­лі свай­го апе­ра­та­ра і парт­кам быў су­праць мя­не — я не з’яў­ляў­ся чле­нам парт­ыі. Кар­ці­ну зды­ма­лі на стуж­цы «Ко­дак» — яе да­ва­лі шмат, і чэш­скія рэ­дак­тар­кі, гле­дзя­чы на на­шу пра­цу, з асу­джэн­нем ка­за­лі: маў­ляў, апе­ра­та­ры, ад якіх вы ад­мо­ві­лі­ся, у со­неч­нае над­вор’е на «Ко­дак» не зды­ма­юць. Стуж­ка ж яркая і без со­нца дае са­ка­ві­тыя ко­ле­ры. Я пра­маў­чаў, ні­чо­га не ска­заў, бо са здым­ка­мі ў со­неч­нае над­вор’е ў нас звя­за­ны сур’ёзныя зме­ны ў кі­но. На­прык­лад, ка­лі я ў 1960-я зды­маў на­ве­лу «Сак­ра­тар па­вет­ка­ма» з кі­на­аль­ма­на­ха «Апа­вя­дан­ні пра юнац­тва», мас­тац­кі кі­раў­нік Юрый Та­рыч на­ват за­ся­ро­дзіў на гэ­тым ува­гу і спы­таў мя­не, ча­му я зды­маў су­праць со­нца. Я ад­ка­заў: та­му што не­ба бяз­воб­лач­нае, і трэ­ба над­аць плос­кай вы­яве аб’ём, кам­пен­са­ваць ад­сут­насць аб­ло­каў. Ён па­га­дзіў­ся, ха­ця і меў іншы по­гляд на кі­но.

А по­тым я па­гля­дзеў стуж­кі 1930-х і ўба­чыў, што іх за­ўсё­ды зды­ма­лі па со­нцы. Бы­ло твор­чае па­тра­ба­ван­не — сац­рэ­алізм не лю­біць не­га­тыў­на­га, цём­на­га, та­му на­ма­га­лі­ся зды­маць у со­неч­ныя дні, і Го­луб на здым­ках фі­ль­ма «Дзяў­чын­ка шу­кае ба­ць­ку» быў на­стро­ены гэ­так­са­ма. Здым­кі ў маі ішлі вы­дат­на, да тае па­ры, па­куль ста­яла со­неч­нае над­вор’е. І вось па­хмур­на: ся­дзім, не зды­ма­ем, а план трэ­ба ра­біць. І я пра­па­ную: Леў Ула­дзі­мі­ра­віч, да­вай­це зды­маць у па­хмур­нае, бо і тэ­ма ня­ра­дас­ная. Го­луб не ха­цеў, але раз план ціс­не — зня­лі. І пры­вез­лі доб­ры ма­тэ­ры­ял. Вось так мы пе­ра­адо­ле­лі гэ­тую не­агу­ча­ную за­ба­ро­ну і па­сля зды­ма­лі і ў па­хмур­нае, і ў ха­лод­нае ві­ль­гот­нае над­вор’е. У свя­до­мас­ці Го­лу­ба ад­бы­ла­ся зме­на — і ў на­шай так­са­ма.

І апош­ні мой фі­льм як апе­ра­та­ра — «Ра­ман імпе­ра­та­ра» Дзі­яма­ры Ніж­ні­коў­скай — быў для мя­не чыс­тай ра­дас­цю, бо я вяр­нуў­ся ў Ле­нін­град, род­ны го­рад, у свае ўспа­мі­ны і ад­ра­зу ве­даў, дзе што зды­маць, дзе знай­сці па­трэб­ныя на­ту­ру і інтэр’еры.

Ка­лі бы­ла маг­чы­масць, я на­ма­гаў­ся ў стуж­ках пе­рад­аць на­строй і час. А ў сва­іх жы­ва­піс­ных кар­ці­нах я і апе­ра­тар, і рэ­жы­сёр, і кас­цю­мер, і гры­мёр, ка­жу ге­ро­ям, што яны па­він­ны сыг­раць, — і дзя­ку­ючы па­ве­лі­ча­ль­на­му шклу і пэн­дзлі­ку здзяй­сня­ецца вя­лі­кая пра­ца. Пра­ўда, над­та па­во­ль­ная. Айва­зоў­скі — той мог за дзень кар­ці­ну зра­біць, але ён май­стра, а я ж так, ілюс­тра­тар. Пер­шы ма­лю­нак, лі­чу, быў ство­ра­ны ў эва­ку­ацыі, на Вол­зе, ка­лі ўсе хлоп­цы ад­па­чы­ва­лі на пры­ро­дзе па­сля душ­на­га цэ­ха, а я па за­га­дзе за­мпа­лі­та да ве­ча­ра ма­ля­ваў на­сцен­га­зе­ту. Але сур’ёзна пі­саць я па­чаў ужо ў 1990-я, і пер­шы аль­бом ма­іх вы­яў мі­ну­ла­га быў га­то­вы ў 2000-м. Гэ­та бы­ла вя­лі­кая фа­за май­го жыц­ця, да­ўжы­нёй у двац­цаць га­доў — і яна скон­чы­ла­ся.

А ця­пер жы­ву пры­ро­дай. Па­чаў з фа­та­гра­­фіі на на­ту­ры, і быць на пры­ро­дзе мне заў­сё­ды ра­дас­на. Не­здар­ма мой дып­лом­ны фі­льм «На Ацэ» спа­да­баў­ся фран­цу­зам — яны ўпер­шы­ню ўба­чы­лі пры­го­жыя кра­яві­ды Рас­іі. Яго ко­пія ў мя­не збе­раг­ла­ся цу­дам: я пры­ехаў з ёю ў Мінск, але ўжо та­ды яна бы­ла за­цёр­тая, сто раз­оў гле­джа­ная, і я да­ўно ду­маў яе вы­кі­нуць, як рап­там на­пя­рэ­дад­ні май­го 80-год­дзя гэ­ты фі­льм для мя­не пе­ра­вя­лі ў ліч­бу.

Ве­даю, вы спры­чы­ні­лі­ся да та­го, што за­сна­ва­ль­нік бе­ла­рус­ка­га кі­но Юрый Та­рыч у 1960-я, па­сля дзя­сят­каў га­доў жыц­ця і пра­цы ў Мас­кве, вяр­нуў­ся на кі­нас­ту­дыю, каб стаць мас­тац­кім кі­раў­ні­ком фі­ль­ма «Апа­вя­дан­ні пра юнац­тва». Як ад­бы­ло­ся гэ­тае не­ве­ра­год­нае вяр­тан­не?

— Я ву­чыў­ся ва ВГІ­Ку, і про­звіш­ча Та­рыч бы­ло мне вя­до­мае, ра­бо­ты яго­ныя мы ба­чы­лі — і ка­неш­не, ка­лі я пры­ехаў у Мінск, мне бы­ла вя­до­ма гіс­то­рыя пра тое, што Та­рыч сы­шоў з бе­ла­рус­кай кі­нас­ту­дыі шмат у чым праз Ула­дзі­мі­ра Корш-Саб­лі­на. Я не ці­ка­віў­ся дэ­та­ля­мі ста­сун­каў на кі­нас­ту­дыі, тры­маў­ся на ад­лег­лас­ці, мя­не не хва­ля­ва­лі інтры­гі. Ні­ко­лі не лез у кан­флік­ты, якія зніш­ча­юць твор­чых лю­дзей: «Ча­му яму да­лі, а мне не да­лі?.. Ча­му ён, а не я?..» Для мя­не гэ­та не ме­ла сэн­су: га­лоў­нае, што я зды­маў, для мя­не гэ­та бы­ло свя­там. Што тыя спрэч­кі, ка­лі я пе­ра­жыў ва­енныя га­ды? Вар­та мне ўспом­ніць, як я ледзь не зва­ліў­ся пад ко­лы па­ра­во­за, ка­лі ў ты­ле ехаў на пры­ступ­цы цяг­ні­ка, ноч­чу, у двац­ца­ціг­ра­дус­ны ма­роз, тры­ма­ючы­ся за по­ру­чань го­лы­мі ру­ка­мі, — і ўся гэ­тая мі­тус­ня пе­ра­стае быць важ­най.

Ка­лі вы­ра­ша­ла­ся, хто ста­не мас­тац­кім кі­раў­ні­ком кі­на­аль­ма­на­ха «Апа­вя­дан­ні пра юнац­тва», я ўспом­ніў Та­ры­ча. Тым бо­льш бы­ло вя­до­ма, што Корш-Саб­лін ад­мо­віў­ся ад кло­па­таў пра­ца­ваць з ма­ла­ды­мі. І я мог мяк­ка на­га­даць на­конт Та­ры­ча, а іншыя, мо­жа, тро­хі і ба­ялі­ся. Бы­ла пят­ні­ца, ды­рэк­тар кі­нас­ту­дыі Ку­куш­кін па­тэ­ле­фа­на­ваў у Мас­кву, а ўжо ў пан­ядзе­лак Та­рыч з’явіў­ся на кі­нас­ту­дыі. Уба­чыў яго спа­чат­ку са спі­ны: ён пад­ымаў­ся па лес­ві­цы, а я ішоў зза­ду, і спі­на ў яго бы­ла не­звы­чай­на роў­ная — ён жа афі­цэр Пер­шай сус­вет­най. Та­рыч за­пом­ніў­ся мне мі­лым, та­кім жа ча­ла­ве­кам мі­ну­ла­га, як я ця­пер.

У яго бы­лі свае по­гля­ды на кі­не­ма­тог­раф. Ён рас­па­вя­даў пра ся­бе і пра тое, як зды­маў пер­шую стуж­ку. Наш фі­льм ра­бі­лі, па су­па­дзен­ні, у тых жа Пры­лу­ках, дзе і яго­ную «Ляс­ную быль». Ён пры­ехаў да нас — ха­дзіў з аго­ле­най га­ла­вой і ўспа­мі­наў ма­ла­досць. Ка­лі ўве­ча­ры скон­чы­лі­ся здым­кі, мы сыш­лі­ся ў раз­мо­ве, і ён ска­заў: «У вас так шмат тран­спар­ту і аб­ста­ля­ван­ня, а мы зды­ма­лі то­ль­кі на ад­бі­ва­ль­ні­ках, што ад­люс­троў­ва­лі со­неч­нае свят­ло, — і ўсё. Але дыс­цып­лі­на, ка­жа, бы­ла жа­лез­най: пе­рад здым­ка­мі Ва­ня Пыр’еў рап­там па­зях­нуў (а Іван Пыр’еў для яго быў асіс­тэн­там Ва­нем), я як ляс­нуў ку­ла­ком аб стол — у яго ад бо­язі скі­ві­цу за­клі­ні­ла. Тэх­ні­кі не ха­па­ла, ездзі­лі на ва­зах, але дыс­цып­лі­на жорст­кая».

Лі­чу, гэ­та рэ­дкі вы­па­дак — вяр­нуць Та­ры­ча на кі­нас­ту­дыю і, мо­жа, на­ват та­кім спо­са­бам уз­на­віць гіс­та­рыч­ную спра­вяд­лі­васць. Я сыг­раў у тым сваю ма­лую ро­лю. Хоць Та­рыч пра гэ­та, ка­неш­не, не ве­даў.

Амаль усе ва­шы кі­нас­туж­кі рас­па­вя­да­юць пра вя­лі­кія гіс­та­рыч­ныя падзеі, пра эпо­ху — і яе вы так да­клад­на вы­яві­лі ў сва­іх жы­ва­піс­ных аль­бо­мах, пры­све­ча­ных чы­гун­цы. Чым вам за­пом­ні­ла­ся тая вя­лі­кая эпо­ха, на якую пры­па­лі ва­ша дзя­цін­ства і юнац­тва і якая, мяр­кую, сва­імі воб­ра­за­мі і пры­вя­ла вас да жа­дан­ня ад­люс­тра­ваць яе на стуж­цы і па­сту­піць ва ВГІК?

— Я на­ра­дзіў­ся ў Ле­нін­гра­дзе. Мая стры­ечная сяс­тра Та­ма­ра Алё­шы­на зды­ма­ла­ся на ле­нін­град­скай кі­нас­ту­дыі і час­та рас­каз­ва­ла пра гэ­ты пра­цэс, па­каз­ва­ла пра­цоў­ныя мо­ман­ты, пры­но­сі­ла стуж­кі. А я з пя­та­га кла­са за­хап­ляў­ся фа­таг­ра­фі­яй. На­ват сам збі­раў для гэ­та­га во­ль­та­ву ду­гу, бо за­ча­піў шмат пры­кмет ста­ро­га ча­су, ужо за­бы­тых, знік­лых: на­прык­лад, з да­рэ­ва­лю­цый­ных ча­соў на­пру­жан­не ў Ле­нін­гра­дзе бы­ло не 220, а 127 во­льт, і на ўскра­інах свят­ло вы­хо­дзі­ла сла­ба­ва­тае. Та­му спат­рэ­бі­ла­ся во­ль­та­ва ду­га, з якой атрым­лі­ва­лі­ся доб­рыя, са­ка­ві­тыя вы­явы.

Ад рас­ка­заў сяс­тры я быў пад вя­лі­кім ура­жан­нем ад кі­но — і вось 1941 год, вай­на. Па­мя­таю, ад­ной­чы ехаў да цёт­кі і на трам­вай­ным пры­пын­ку ўба­чыў на­тоўп муж­чын і ў цэн­тры афі­цэ­ра, які то­ль­кі пры­ехаў з фрон­ту, — усе слу­ха­лі, што ён ка­жа. А ён рас­па­вя­дае: «Спа­чат­ку яны нас бам­бяць, па­сля мі­на­мёт­ны агонь, па­сля яны ідуць у ата­ку, ва ўсіх аўта­ма­ты, а ў нас аўта­ма­таў на ўзбра­енні ня­ма». Гэ­та бы­ло ад­но з пер­шых ура­жан­няў ад вай­ны.

Мая ма­ці атры­ма­ла на­кі­ра­ван­не на эва­ку­а­цыю 26 жніў­ня, а 10 ве­рас­ня ко­ла бла­ка­ды за­мкну­ла­ся. У Та­тар­ста­не, у вё­сач­цы на пры­то­ку Ка­мы я ўпер­шы­ню ўба­чыў той ста­ры, моц­ны ўклад жыц­ця, так­са­ма ўжо знік­лы. Гас­па­дар, са­лід­ны вал­жа­нін, вы­кла­даў у шко­ле ў су­сед­няй вёс­цы і ту­ды сы­хо­дзіў на цэ­лы ты­дзень, жон­ка рых­та­ва­ла яму з са­бой, у суб­оту ён вяр­таў­ся да­до­му — аб­авяз­ко­ва та­пі­ла­ся лаз­ня, ста­віў­ся са­ма­вар, з гар­ба­тай, з па­час­тун­ка­мі. Ка­лі ўсе ішлі з лаз­ні, то са­дзі­лі­ся за стол, і гэ­ты ся­мей­ны збор ва­кол са­ма­ва­ра ве­ль­мі пад­абаў­ся мне. Та­му і кар­це­ла вы­явіць на кар­ці­нах ста­рую Цар­ска­се­льс­кую чы­гун­ку — усё з-за та­го, што на­заў­сё­ды за­ха­піў­ся сы­шоў­шай да­ўні­ной. У той вёс­цы мя­не ву­чы­лі за­пра­гаць ка­ня, я па­хаў ага­род гас­па­да­роў, ішоў за са­хой у лап­цях, як му­жык, быц­цам бы гэ­та бы­лі кі­наз­дым­кі, а не рэ­аль­нае жыц­цё.

По­тым пра­ца­ваў раз­ам з іншы­мі хлоп­ца­мі на аві­яцый­ным за­во­дзе ў Ка­за­ні, у цэ­ху збор­кі фю­зе­ля­жа. Быў на два­нац­ца­тай апе­ра­цыі, уста­лёў­ваў на­жное кі­ра­ван­не. І там вяр­нуў­ся да фа­таг­ра­фіі, па­чаў ра­біць на­сцен­га­зе­ту. Маг­чы­ма, та­му, ка­лі пры­й­шла раз­вёр­стка па­слаць ад­на­го ча­ла­ве­ка на ву­чо­бу ў Куй­бы­шаў­скі індус­тры­яль­ны тэх­ні­кум, ды­рэк­тар аб­раў мя­не. Ву­чо­ба бы­ла ма­ёй ма­рай. Так я па­ехаў у Са­ма­ру — цяг­ні­ком у бок Мас­квы — і ледзь не за­гі­нуў у да­ро­зе. Але хто­сь­ці да­па­мог мне за­стац­ца жыць.

Ву­чо­ба ў Са­ма­ры за­пом­ні­ла­ся не­йкім глы­бо­кім па­ра­зу­мен­нем па­між лю­дзь­мі. Мне пра­па­на­ва­лі быць дзя­жур­ным ман­цё­рам і ад­на­віць у тэх­ні­ку­ме элек­трыч­насць. Ча­ты­ры па­вер­хі: я ўсю­ды зра­біў пра­вод­ку, па­ста­віў лю­цэ­ты, а на но­вы, 1945 год мы ўпры­го­жы­лі елку гір­лян­дай з фар­ба­ва­ных аўта­ма­бі­ль­ных лям­па­чак, зной­дзе­ных на скла­дзе, ад­шу­ка­лі элек­трыч­ны па­тэ­фон, за­вя­лі доб­рае тан­га, і ка­лі ды­рэк­тар тэх­ні­ку­ма пад­няў­ся на дру­гі па­верх, я ўклю­чыў усё раз­ам — і зда­рыў­ся цуд: мы быц­цам вяр­ну­лі­ся ў мір­нае жыц­цё. Гэ­ты ўспа­мін я за­хоў­ваю да­гэ­туль.

По­тым сту­дэн­там-ле­нін­град­цам пра­па­на­ва­лі пе­ра­вес­ці­ся ў Ле­нін­град­скі індус­тры­яль­ны тэх­ні­кум, і так у ве­рас­ні 1945-га я вы­пад­ко­ва вяр­нуў­ся ў род­ны го­рад. Пер­шае ўра­жан­не ад Ле­нін­гра­да бы­ло та­кім: за­хо­джу ў трам­вай, та­кія мож­на па­ба­чыць у фі­ль­ме Чап­лі­на «Но­выя ча­сы», — і жан­чы­на рап­там сас­ту­пае мес­ца, маў­ляў, і ма­ла­дыя бы­ва­юць хво­рыя ця­пер. Я не сеў, але гэ­тая раз­мо­ва мне за­пом­ні­ла­ся: ле­нін­град­цы, якія пе­ра­жы­лі бла­ка­ду, на ўсё ця­пер гля­дзе­лі іншы­мі ва­чы­ма. Дом, дзе мы жы­лі да вай­ны, быў пуш­ча­ны на дро­вы.

А па­сля па­ча­ло­ся кі­но, ВГІК — іна­чай і быць не маг­ло.

Вы ву­чань зна­ка­мі­та­га апе­ра­та­ра Эду­арда Ці­сэ. Якім ён вам за­пом­ніў­ся?

— Эду­ард Ці­сэ ўва­саб­ляе для мя­не ра­ман­ты­ку кі­не­ма­тог­ра­фа. Пра яго да­ве­даў­ся, ка­лі да вай­ны гля­дзеў фі­льм «Аляк­сандр Не­ўскі». Та­кую апе­ра­тар­скую пра­цу не­маг­чы­ма пе­ра­ўзыс­ці. І як я быў ра­ды, ка­лі да­ве­даў­ся, што ён пе­ра­йшоў ва ВГІК і яго пры­ма­ца­ва­лі да на­шай гру­пы! Та­ды пра­стоі па­між фі­ль­ма­мі аказ­ва­лі­ся да­ўжэз­ны­мі, га­да­мі, твор­чых лю­дзей гэ­та за­бі­ва­ла, і яму пра­па­на­ва­лі вы­кла­даць. Але Ці­сэ не пра­во­дзіў за­нят­кі, ха­ця бы­лі сус­трэ­чы, пы­тан­ні. Ён не меў та­кіх пед­ага­гіч­ных здоль­нас­цей, як Аляк­сандр Га­ль­пе­рын, дру­гі май­стар на­ша­га кур­са, — той стаў па­сля пра­фе­са­рам. У 1980-я я па­ехаў у Гер­ма­нію і ў Бер­лі­не вы­пад­ко­ва сус­трэў Га­ль­пе­ры­на, пры­чым у тым са­мым бу­дын­ку, дзе быў пад­пі­са­ны акт аб ка­пі­ту­ля­цыі. Мы гу­та­ры­лі, і ён пра­па­на­ваў мне з’ехаць пра­ца­ваць у Мас­кву. Але я не па­ехаў. Усё ж та­кі я быў ста­лым. І ў Мін­ску на­рэш­це знай­шоў сям’ю, дом, кі­нуць гэ­та па­сля та­кіх па­ку­таў бы­ло не­вы­нос­ным для мя­не. Не па­ехаў, та­му што ад па­чат­ку па­лю­біў Бе­ла­русь.

Кі­но якой эпо­хі вам пад­аба­ецца?

— Час­та гля­джу фі­льм «Бес­па­саж­ні­ца» Яка­ва Пра­та­за­на­ва з Кто­ра­вым у ад­ной з га­лоў­ных ро­ляў, успа­мі­наю сваё ма­лен­ства, дом, ма­му і быц­цам бы вяр­та­юся да­до­му. У нас гэ­так­са­ма збі­ра­лі­ся гос­ці, і ма­ма пе­ла і акам­па­на­ва­ла са­бе, а ў су­сед­нім па­коі ста­яў на­кры­ты стол, на ра­ялі — пі­рож­ныя; ка­лі іх пры­но­сі­лі, за­ўсё­ды ад­чу­ва­ла­ся свя­та. Мя­не кра­нае тая ся­мей­ная атмас­фе­ра, драў­ля­ны двух­па­вяр­хо­вы дом, пад­обны да на­ша­га, — мы жы­лі на пер­шым па­вер­се. На сця­не ві­сеў рэ­пра­дук­тар, гу­ча­ла му­зы­ка, у па­коі раз­маў­ля­лі, а вок­ны бы­лі рас­чы­не­ны — і ў два­рэ на пні ся­дзеў муж­чы­на, які пры­ехаў з вёс­кі, і слу­хаў ня­ба­ча­ны цуд: ра­дыё.

Іншы час — іншыя ўра­жан­ні. Гэ­тае знік­лае на­заў­сё­ды па­чуц­цё мі­ну­ла­га я і на­ма­гаў­ся збе­раг­чы ў сва­ёй твор­час­ці.

Марыя КАСЦЮКОВІЧ