І калі б такога эфекту не было, ні шэлегу б не каштавала шматгадовая фестывальная кампанія, у вялікай ступені патрэбная — валанцёрам, гледачам, бацькам артыстаў і кіраўнікам адмысловых тэатраў. Асноўнай сілай бездакорнай арганізацыі фэсту былі валанцёры — пяцьдзясят маладых людзей, шчыра адданых сваёй справе.
Фестываль — тая творчая лабараторыя, дзе даследуюцца і правяраюцца формы й метады ўцягвання людзей з рознымі дыягназамі ў актыўную творчую дзейнасць. Адмыслоўцы прапануюць практыкаванні і трэнінгі, рэжысёры і акцёры адразу спрабуюць іх засвоіць. Паколькі ствараюць адмысловыя тэатры збольшага людзі без тэатральнай адукацыі — псіхолагі, педагогі, медыкі, часцей за ўсё — бацькі асаблівага дзіцяці, змушаныя адмовіцца ад уласнай прафесіі, то далучэнне да спецыфікі тэатра адбываецца своеасаблівым паскораным чынам на варштатах, канферэнцыях, «круглых сталах» і начных абмеркаваннях у гатэльных нумарах. Праграма завяршаецца прафесійнай гутаркай з так званай радай кансультантаў — ідэю, дарэчы, пазычылі ў суседзяў з кіеўскага фэсту «Сонечная хваля». Яго арганізатар, рэжысёр тэатра «Парасткі» Віталь Любота шмат чаму навучыў берасцейцаў і ўгаварыў адмовіцца ад традыцыйнага журы, бо «перш як “журыць”, трэба навучыць». Кансультацыйную раду нязменна ўзначальвае рэжысёрка, тэатразнаўца, тэатральны педагог Таццяна Зарэмба. Сёлета да яе далучыліся Міхал Станоўскі (сацыяльны педагог, алігафрэнапедагог, арт-тэрапеўт, выкладчык), Януш Шыманьскі (тэатральны педагог, арт-тэрапеўт, выкладчык Варшаўскага і Люблінскага ўніверсітэтаў) і Андрэй Саўчанка (акцёр, рэжысёр і выкладчык акцёрскага майстэрства).
Тэма сёлетняга фэсту — Афрыка (конкурс на чарговую агульную тэму ладзіцца штогод, бо да пастановак дадаюцца спевы, маляванне ды іншае). Выбар матэрыялу па тэме не абавязковы, але пажаданы, тым больш яна вельмі ўдалая. І для артыстаў, якія ахвотна ўбіраліся ў экзатычныя строі, хаваліся за маскамі і смялей дзейнічалі. І для рэжысёраў з харэографамі, бо своеасаблівая пластыка афрыканскіх танцаў спрыяла яркім малюнкам і вынаходліваму засваенню сцэнічнай прасторы. А музычна-рытмічная арганізацыя сцэнічнага дзеяння мела на мэце разнастайныя задачы, вымагала актыўнага развіцця музычна-рытмічных умельстваў, працы з разнастайнымі ўдарнымі прыладамі (напрыклад, кіямі).
Спектакль «Аднойчы ў Афрыцы» львоўскага тэатра «Карцінка» (творчая супольнасць некалькіх сем’яў) пры ўсёй сціпласці матэрыяльных выдаткаў аформілі вынаходліва і густоўна. Відавочна мамы, мастачкі і краўчыхі, пагарталі даведачную літаратуру, зазірнулі ў Інтэрнэт, таму ўкраінскія артысты выглядалі праўдзівымі афрыканцамі, а не індзейцамі ці індусамі. Рэжысёрка Лілія Сюцік далікатна абыграла іх маўленчыя праблемы — персанажы разумеліся на «тарабарскай» мове. Візуальны шэраг пастаноўкі вызначыла праекцыя афрыканскага краявіду ў стылі дзіцячага малюнка (на задніку) і выкарыстанне элементаў ценявога тэатра. Па экране павольна крочылі статкі жырафаў і сланоў, прабягалі паляўнічыя. Цар звяроў Леў, захавальнік чароўнага агню жыцця, дарыў ягоную часцінку Паляўнічаму, а той ажыўляў гэтым агнём смяротна хворую маці.
Тэатр са Століна «Свежы вецер» паказаў пластычны спектакль «African storу» ў рэжысуры Юліі Бабіч пра тое, «адкуль мы, хто мы, куды ідзём». Артысты ў чорных трыко (іх суправаджалі адпаведныя светлавыя эфекты і ўдалы музычны шэраг) пластычна ўтваралі віхрэнні нейкай праматэрыі, яна сціскалася, выбухала і паступова ператваралася ў камячкі жыцця. Пад гук удараў сэрца яны давалі парасткі. Цягам некалькіх хвілін разгортвалася карціна эвалюцыйнага развіцця, ажно да з’яўлення людзей. Тыя дзяліліся на два племя і палявалі на звяроў, потым — на людзей і, нарэшце, шукалі мірнага суіснавання...
Кансультацыйная рада ўхваліла ідэю пастаноўкі, якую можна пашыраць, але выказала істотную заўвагу: аж трое педагогаў на сцэне — залішняя апека для чатырнаццаці артыстаў.
Куды як смялей абыходзіцца са сваімі выхаванцамі Міхал Станоўскі, хоць удзельнікі «Артыстычнай акадэміі» з Любліна маюць больш сур’ёзную назалогію. Яны не толькі самастойна працуюць на сцэне, але і цудоўна ўзаемадзейнічаюць з залай. А цуд палягае на тым, што гледачы не адчуваюць ніякага моўнага бар’еру. «Парад багоў» не спектакль, а, хутчэй, рэвю. На сцэну адзін за адным падымаюцца алімпійскія багі ў адпаведным адзенні і з адпаведнай атрыбутыкай, а канферансье (ці аніматар) Гефест прапануе гледачам іх назваць. Агнешка Крулік у ролі Гефеста — далікатная фігурка з велізарным бутафорскім молатам, не мужчына, не жанчына, а дзіўнае стварэнне, сапраўдны міф! Музыкай дзеянне дасціпна суправодзіў сам рэжысёр, асталяваўшыся перад сцэнай з цэлай калекцыяй шумавых і ўдарных прыладаў, каб тое, што не мог прамовіць артыст, сведчыла музыка.
«Іскарка» з Віцебска пачыналася як тэатр лялек, але з цягам часу лялькі розных сістэм удала злучыліся з жывым планам — як у спектаклі «Цікаўнае сланяня». Асаблівасць пастановак «Іскаркі» — ва ўдзеле вялікай колькасці дзяцей са складанымі і камбінаванымі парушэннямі. Рэжысёрка Алена Кавалёва абрала казку Рэдзьярда Кіплінга і вывела на сцэну стракатую кампанію з джунгляў. Дзве жывыя Пальмы (Дамір Укубаеў і Аляксей Ермашкевіч) асталяваліся ў цэнтры сцэнічнай прасторы. У капелюшах-кронах схаваліся лялькі — Малпа і Удаў. У іх пільныя справы да Сланяняці (Юлія Ціханская), ружовай аблавухай істоты, якая да ўсіх чэпіцца з пытаннямі, але атрымлівае кухталёў — ад Жырафаў (Вячаслаў Галай і Кацярына Трусава) і Туканаў (Аліна Дзярабіна і Таццяна Іллюк), роставых лялек. Як вядома, цікаўная малеча пазнаёмілася з Кракадзілам, той ухапіў яго за нос і... Сланяня разжылося хобатам. Ім яно і адлупцавала крыўдзіцеляў у казцы Кіплінга. Але на сцэне ўсё скончылася агульным замірэннем.
Узорам для ўдзельнікаў зрабіўся тэатр «Радасць мая» з Сыктыўкара са спектаклем паводле апавядання Маміна-Сібірака «Шэрая шыйка». Ён вылучыўся сцэнічнай культурай, скупой, але выразнай сцэнаграфіяй з прасторай, адкрытай для вольнай пластыкі артыстаў, бо іх героі — птушкі. На сцэне — два невысокія аб’ёмныя дрэвы з кардонных модуляў. Іхнія карункавыя шаты ўпрыгожаны каляровымі хусцінкамі, праз якія паўстаў вобраз восені. Пералётныя птушкі знеслі хусцінкі, на масніцы зляцеў лёгкі белы шалік — надышла зіма. Лірычную атмасферу падтрымала музычнае суправаджэнне, але галоўная ўразлівая рыса спектакля — гучнае, выразнае маўленне выканаўцаў.
Стваральнік і кіраўнік калектыву Марына Афанасенка мае прафесійную тэатральную адукацыю і пільнуе галоўны запавет рэжысёра асаблівага тэатра: якой бы ні была назалогія артыста, на сцэне ён мусіць выглядаць годна. Толькі зрэдчас у яе пастаноўках задзейнічаны валанцёры, як студэнтка Наста Пагоншчыкава ў «Шэрай Шыйцы» з абсалютна тэхнічнай функцыяй — вывозіць вазок маленькай качачкі. Але Наста і агучвала гераіню, з’яўляючыся голасам акторкі, якая не магла размаўляць.
Сярод выканаўцаў ёсць тыя, хто маюць цяжкасці з маўленнем, але Марына старанна працуе над галасамі сваіх выхаванцаў, і не дзіўна, што падчас рэпетыцый здараюцца сапраўдныя цуды — як з выканаўцай ролі Шэрае Шыйкі Ксеніяй Патоліцкай, якая загаварыла!
З Вільні прывезлі інтэр-оперу «Несмяротнае каханне ў выдмах», над якой працавалі паэтка Віялета Шаблінскайтэ і пісьменнік Гаспарас Алекс. Музыка належыць кампазітарцы Сніегуоле Дзікчутэ, якая і ачольвае тэатр.
Усе артысты — людзі сталага веку з выдатнымі вакальнымі данымі. З дзесяці выканаўцаў оперы пяцёра — вазочнікі, таму дэкарацый на сцэне няма. Героі знаёмяцца на беразе мора, чый вобраз утвараецца малюнкам на задніку, гукамі прыбою і выразнай пластыкай. Рух хору (аніяк не масоўкі!) свабодна ахоплівае сцэнічную прастору. Людзі, як хвалі, наязджаюць, набягаюць на авансцэну проста да рампы і паволі адыходзяць углыб. Адзін закідае вуду, другі шпурляе каменьчыкі, трэці гуляе з уяўнай хваляй босымі нагамі. Асноўная калізія сюжэту палягае ў тым, што дзяўчына і вазочнік пакахалі адно аднаго.
Адважна пабудаваны кульмінацыйны момант спектакля. Антаганіст, моцны высокі мужчына, чыю ролю выконвае Саўлюс Чэпла, рыўком выцягвае з крэсла закаханага героя Даніелюса Юрэвіча, кідае яго на падлогу і разам з прыяцелем (Анджэй Марусевіч) здзекуецца з бездапаможнага, які спрабуе перакуліцца і адпаўзці. Вакальны дуэт-рэчытатыў, люты і агрэсіўны, раптам пераходзіць у танец, стылізаваны пад брэйк. Танцор апускаецца на падлогу, дэманструючы выбітную пластыку, ягонае рухомае цела кантрастуе з запаволенасцю чалавека з інваліднасцю... Сцэна поўніцца існым драматызмам і выклікае эстэтычны шок.
«Несмяротнае каханне ў выдмах» мае аптымістычную развязку — дзякуючы гераіні закаханыя ўз’ядноўваюцца, што сімвалізуе вышэйшую духоўную сілу, а цэласны вобраз спектакля праз зменлівыя асацыятыўныя выявы ўдала акрэслівае пескаграфія.
Вядома, не ўсе пастаноўкі атрымалі высокія адзнакі калег і рады кансультантаў, але датклівыя месцы не засталіся па-за ўвагай. Сцэнаграфічнае вырашэнне — першае, што бачыць глядач. Часцяком яно не вылучаецца густам і выдае няздольнасць рэжысёра размеркаваць прастору для гульні. Дзве штучныя навагоднія яліны не ствараюць вобраз лесу; асталяваныя побач з маляванай шырмай — інтэр’ерам хаты — зусім збіваюць гледача з тропу. Суседства пянькоў і стала з закуліснага падбору гэтаксама недарэчнае. Дужа абачліва трэба абыходзіцца на сцэне з сапраўднай ежай. Калі ў казцы «Зімовая гісторыя» на палянцы танчаць мухаморы, глядзельні дадаецца разгубленасці. Падобныя промахі часцей за ўсё здараюцца ў тэатраў-дэбютантаў.
Па-ранейшаму вялікія нараканні выклікае музычнае афармленне спектакляў. Таццяна Зарэмба адзначыла тыповыя памылкі, перадусім эклектыку ў падборы і музычныя творы нізкай мастацкай якасці (асабліва папсы), выкарыстанне музыкі з папулярных мастацкіх ды мультыплікацыйных фільмаў, бо за імі цягнецца цэлы шэраг асацыяцый і гледачы міжволі параўноўваюць тое, што адбываецца на сцэне, з прафесійнай працай майстроў экранных мастацтваў. Абмяркоўваючы планы на наступны фэст, дамовіліся пра неабходнасць варштату па музычным падборы і тэхніцы мантавання фанаграм да пастановак.
Не прымусіў сябе чакаць і шэраг карысных парадаў па прасторава-часавай арганізацыі спектакля, ягоным тэмпарытме. Прафесійную маентнасць рэжысёра адразу відаць па тым, як ён арганізуе прастору сцэнічнага дзеяння: ці не збіваюцца артысты «ў кучы», ці не баяцца глыбіні сцэны, ці не цягнуцца да кулісы, дзе хаваецца выратавальны суфлёр, і да т.п.
Выйсце на вялікую прафесійную сцэну для асаблівых артыстаў — падзея велізарнай важнасці. На незнаёмай пляцоўцы ім абавязкова патрэбная тэхнічная рэпетыцыя, каб засвоіць простыя правілы тэхнікі бяспекі, навучыцца размяркоўвацца ў прасторы сцэны, не баяцца сцэнічнага святла. А пастаноўшчыкам не варта захапляцца светлавымі эфектамі (напрыклад, страбаскопам ці дым-машынай), якія могуць справакаць неадназначную рэакцыю.
Ні кіраўніку, ні педагогу асаблівага тэатральнага калектыву няможна забывацца на тое, што роля павінна быць выканаўцу па сілах, што існаваць у спектаклі ён мусіць асэнсавана, прамаўляць выразна і гучна, рухацца рытмічна. Падрыхтоўка пастаноўкі аніяк не абмяжоўвацца рэпетыцыямі, вывучваннем тэксту і малюнка ролі...
Вера ШЭЛЕСТ