Фотапластыка

Пра­грам­ны тэкст Яна Бул­га­ка, кла­сі­ка бе­ла­рус­кай, поль­скай і лі­тоў­скай фа­таг­ра­фіі, быў вы­да­дзе­ны ў 1936 го­дзе ў Ві­ль­ні, та­ды го­рад ува­хо­дзіў у склад Поль­шчы. Аўтар вы­ста­вы «Па­клон Гаў­дзі» Ва­ле­рый Вяд­рэн­ка з улас­най іні­цы­яты­вы пе­ра­клаў кні­гу на рус­кую мо­ву. Ця­пер рых­ту­ецца пе­ра­клад на бе­ла­рус­кую. Ча­му сё­ле­та, ка­лі гэ­та­му зна­ка­ва­му вы­дан­ню спаў­ня­ецца 80 га­доў, у Бе­ла­ру­сі, не­ба­га­тай на ўлас­ныя, ары­гі­на­ль­ныя, аўтэн­тыч­ныя кры­ні­цы па агу­ль­най эстэ­ты­цы і асаб­лі­ва па эстэ­ты­цы ві­зу­аль­нас­ці, не чу­ваць пра гэ­та ні сло­ва, ні гу­ку? Пы­тан­не ры­та­рыч­нае, і тут цал­кам да­рэч­ны про­сты жыц­цё­вы ад­каз «Ка­му трэ­ба, той хай і ро­біць». Пры­емна ба­чыць, што той, «ка­му трэ­ба», усё ж знай­шоў­ся. У раз­ва­жан­нях і тэ­арэ­тыч­ных па­сы­лах вя­лі­ка­га май­стра мас­тац­тва свят­ла­пі­су Ва­ле­рый Вяд­рэн­ка знай­шоў ад­ка­зы на вос­трыя, дыс­ку­сій­ныя, акту­аль­ныя пы­тан­ні. Ка­рыс­та­ючы­ся доб­рай на­го­дай — вы­ста­вай па вы­ні­ках пя­ці­га­до­вай пра­цы са спадчынай Гаў­дзі, мы раз­маў­ля­ем з яе аўта­рам пра пы­тан­ні, што да­ты­чаць не то­ль­кі яго аса­біс­та, але і сфе­ры фа­таг­ра­фіі ў Бе­ла­ру­сі.

Ча­му ты стаў пе­ра­кла­даць Яна Бул­га­ка?

— У тых кры­ні­цах, што ты­чац­ца гіс­то­рыі фа­таг­ра­фіі Бе­ла­ру­сі, імя Яна Бул­га­ка згад­ва­ецца па­ста­янна. Ён на­ра­дзіў­ся пад На­ваг­руд­кам, жыў пад Мін­скам, як фа­тог­раф ад­быў­ся ў Ві­ль­ні і ства­рыў пер­шы Са­юз поль­скіх фа­тог­ра­фаў у Вар­ша­ве. Асо­ба ўні­ка­ль­ная і роз­на­ба­ко­ва ад­ора­ная. Пра­ктык і тэ­арэ­тык. 12 пер­са­на­ль­ных вы­дан­няў, шмат арты­ку­лаў. А што мы Яна Бул­га­ка ўвогуле чы­та­лі? Ёсць не­ка­ль­кі доб­рых пе­ра­кла­даў на­та­так пра На­ра­чан­скі край, ёсць ся­мей­ная хро­ні­ка «Край дзі­ця­чых га­доў», мой пе­ра­клад эсэ «За­мак у Мі­ры», апуб­лі­ка­ва­ны ў «Мас­тац­тве», — і ўсё. Мо­жа, мне не­шта не вя­до­ма. Ад­нак ні­вод­най яго кні­гі па фа­таг­ра­фіі ня­ма па-бе­ла­рус­ку. Але ж «Эстэ­ты­ка свят­ла» — рэч пра­грам­ная, вы­нік жыц­ця. Там і пра­кты­ка, і тэ­орыя, і гіс­то­рыя, і пуб­лі­цыс­ты­ка... У гэ­тым тэк­сце Бул­гак рас­кры­ва­ецца як асо­ба: по­гля­ды, ад­маў­лен­ні, сцвяр­джэн­ні...

Што акту­аль­на сён­ня ў тэк­стах Яна Бул­га­ка?

— Усё. У «тэх­ніч­най» час­тцы кні­гі — інфар­ма­цыя пра фо­та­тэх­ні­ку і ма­тэ­ры­ялы 1920—30-х. Інфар­ма­цыя, вя­до­ма, сас­та­рэ­лая для бо­ль­шас­ці су­час­ных фа­тог­ра­фаў, якія пра­цу­юць з ліч­ба­вы­мі ка­ме­ра­мі. Але не для ўсіх, уліч­ва­ючы мо­ду на він­таж. Для гіс­то­ры­каў фа­таг­ра­фіі кні­га бу­дзе ка­рыс­ная свед­чан­нем ві­да­воч­цы і актыў­на­га ўдзе­ль­ні­ка фа­таг­ра­фіч­на­га ру­ху тых га­доў. Ці­ка­ва, як ён ста­ран­на пра­во­дзіць грань па­між ра­мес­най і мас­тац­кай фа­та­г­ра­фі­яй! Увесь яго пед­ага­гіч­ны і гра­мад­скі па­фас на­кі­ра­ва­ны на над­анне фа­таг­ра­фіі афі­цый­на­га ста­ту­су но­ва­га ві­ду мас­тац­тва — на­роў­ні з гра­фі­кай і жы­ва­пі­сам. І ў Поль­шчы ён гэ­та­га да­мог­ся! Там тэ­ма бы­ла акту­аль­най у 1920—30-х, а для Бе­ла­ру­сі, на жаль, за­ста­ла­ся та­кой і ў па­чат­ку ХХI ста­год­дзя. Але га­лоў­ная каш­тоў­насць «Эстэ­ты­кі свят­ла» — у этыч­ным па­сы­ле. Ян Бул­гак змя­няе стаў­лен­не да фа­таг­ра­фіі і сва­ім жыц­цём, і сва­ёй твор­час­цю. Па скла­дзе асо­бы я вы­зна­чаю яго як кан­сер­ва­тыў­на­га ра­ман­ты­ка. Так, сён­ня не­ка­то­рыя яго сцвер­джан­ні мо­гуць здац­ца на­іўны­мі... Вось то­ль­кі, аказ­ва­ецца, та­кія «на­іўныя» і па­кі­да­юць след у ку­ль­ту­ры, яе і фар­му­юць. Асаб­лі­ва — у на­шых шы­ро­тах.

Якія ад­ка­зы і на якія пы­тан­ні даў Бул­гак аса­біс­та та­бе?

— Для мя­не надзвы­чай важ­на, як Ян Бул­гак раз­ва­жаў і як пра­к­тыч­на раз­ві­ваў пэў­ны сек­тар фа­таг­ра­фіі — фо­та­гра­фі­ку. Ме­на­ві­та ён увёў гэ­ты тэр­мін у між­на­род­ную пра­кты­ку. Фо­та­гра­фі­ка — гэ­та фа­таг­ра­фія, зме­не­ная па­вод­ле за­ду­мы аўта­ра. Вось што пі­ша Бул­гак: «Ра­ней не­га­тыў без­апе­ля­цый­на дык­та­ваў змест фа­таг­ра­фіч­най кар­цін­кі. А змест быў яго ме­ха­ніч­ным ад­ва­рот­ным ад­люс­тра­ван­нем (па­ўто­рам). Сён­ня не­га­тыў вяр­нуў­ся да сва­ёй пер­ша­па­чат­ко­вай ро­лі, бо­льш сціп­лай і пра­ві­ль­най. Не­га­тыў стаў ма­тэ­ры­ялам, зы­ход­ным пун­ктам для да­лей­шай аўтар­скай інтэр­прэ­та­цыі воб­ра­за. Мес­ца аўта­ма­тыз­му за­ня­ла свя­до­мая і аса­біс­тая пра­ца ча­ла­ве­ка, якая пры­ўно­сіць па­ра­сткі твор­час­ці, што і скла­дае сут­насць мас­тац­тва, да­зва­ляе су­дзіць аб яго якас­ці». Зра­зу­ме­ла, Бул­гак і ўя­віць не мог тыя маг­чы­мас­ці, якія пра­па­нуе ліч­ба­вая фа­таг­ра­фія. Але тут важ­ны пры­нцып: ён сцвяр­джае пра­ва мас­та­ка на пра­цу з вы­явай, на яе змя­нен­не і ўмя­ша­ль­ніц­тва ў ма­тэ­ры­ял. Я знай­шоў у Бул­га­ку ад­на­дум­ца. Фо­та­плас­ты­ка — гэ­та шмат­слой­ны ліч­ба­вы ман­таж фа­таг­ра­фіч­ных ма­люн­каў. Гэ­та су­час­ная га­лі­на фо­та­гра­фі­кі.

Зра­зу­ме­ла, для ця­бе гэ­та важ­на, та­му што ты ве­ль­мі моц­на змя­ня­еш пер­ша­па­чат­ко­выя здым­кі. Але я ха­чу зра­зу­мець: ча­му твой ге­рой — архі­тэк­тар Гаў­дзі?

— Ну, я фа­тог­раф... А фа­тог­раф сіл­ку­ецца рэ­ча­існас­цю. І чым мац­ней ура­жан­не ад све­ту, падзеі, прад­ме­та, ча­ла­ве­ка, тым ці­ка­вей і вы­раз­ней бу­дзе пра­ца. А твор­часць Анто­ніа Гаў­дзі, ма­быць, са­мае моц­нае ўра­жан­не ўся­го май­го жыц­ця... Яго архі­тэк­ту­ра бы­ла мне зна­ёмая па аль­бо­мах, але тое, што я ўба­чыў у Бар­се­ло­не, усё пе­ра­крэс­лі­ла. І пра яго­нае мас­тац­тва мож­на пе­ра­ка­наў­ча га­ва­рыць, то­ль­кі ад­чуў­шы рэ­аль­нае ўздзе­янне, на­прык­лад, хра­ма Саг­ра­да Фа­мі­лія.

Ка­жаш пра Гаў­дзі як пра хі­міч­нае рэ­чы­ва. У чым уплыў?

— Я ба­чыў шмат доб­рай еўра­пей­скай архі­тэк­ту­ры, якая за­хап­ляе, але зра­зу­ме­лая. А тое, што ра­біў і ро­біць Гаў­дзі, за меж­амі раз­умен­ня. Ты ста­іш пе­рад яго пра­ца­мі і ка­жаш са­бе: гэ­та­га не мо­жа быць. Дзі­віць усё — і са­ма архі­тэк­ту­ра, і інтэ­р’е­ры, і ма­за­і­ка, і рос­піс, і мэб­ля, і коў­ка, і свет­ла­выя эфек­ты... Але по­ўны сту­пар над­ыхо­дзіць, ка­лі спра­бу­еш усвя­до­міць: усё гэ­та пры­ду­маў і рэ­алі­за­ваў адзін ча­ла­век. І раз­уме­еш, што сло­ва «ге­ній», якое сён­ня ста­ла ход­кім, па­тра­буе но­вай фор­мы, па­тра­буе пры­мет­ні­ка. Гаў­дзі — аб­са­лют­ны ге­ній. Та­му што яго­нае мас­тац­тва вы­клі­кае не­ве­ра­год­ны ду­хоў­ны ўздым, не­йкае міс­тыч­нае за­хап­лен­не, дае ма­гут­ную энер­гію.

На якой да­рож­цы ты су­тык­нуў­ся з Анто­ніа Гаў­дзі?

— Да ма­ёй афі­цый­най вышэйшай ад­ука­цыі (архі­тэк­тар і рэ­жы­сёр) вар­та да­даць «На­чную шко­лу Ві­та­ля Чар­наб­ры­са­ва». Гэ­ты мас­так у знач­най ме­ры сфар­ма­ваў мае эстэ­тыч­ныя пры­хі­ль­нас­ці, на­ша сяб­роў­ства доў­жыц­ца амаль 45 га­доў. У яго біб­лі­ятэ­цы бы­ла ўся сус­вет­ная ку­ль­ту­ра — ад па­ле­алі­ту да ма­дэр­ніз­му з акцэн­та­мі на на­род­ным мас­тац­тве све­ту і Ста­ра­жыт­ным Усхо­дзе. У яго я ўпер­шы­ню ўба­чыў Гаў­дзі ў ча­со­пі­се «Зна­ние — си­ла» з ма­тэ­ры­ялам пра бі­яар­хі­тэк­ту­ру. Зра­зу­ме­ла, што ўра­жан­не бы­ло без асаб­лі­вых эмо­цый: ні тэкст, ні кар­цін­кі не маг­лі пе­рад­аць уз­дзе­янне яго архі­тэк­ту­ры. Але яна ўсё ж за­пом­ні­ла­ся сва­ёй ары­гі­на­ль­нас­цю і не­йкай ня­ўлоў­най су­вяз­зю са ста­ра­жыт­ны­мі Егіп­там і Інды­яй.

Пра­цу­ючы на сты­ку роз­ных ві­даў мас­тац­тва, з кім зна­хо­дзіш больш па­ра­зу­мен­ня?

— Ка­лі дзе­сяць га­доў та­му я ўпер­шы­ню па­ка­заў свае кам­па­зі­цыі на фо­та­пар­та­ле «ZНЯ­ТА», то атры­маў рэ­зка не­га­тыў­ную ацэн­ку, агу­ль­ны сэнс якой быў: «Ліч­ба — за­бой­ца фа­таг­ра­фіі!» А сён­ня мно­гія аб­арон­цы «чыс­ці­ні» фа­таг­ра­фіі са­мі вы­ка­рыс­тоў­ва­юць ліч­ба­вую тэх­ні­ку. Ка­жу­чы пра раз­умен­не, я не зма­гу вы­лу­чыць не­йкую пра­фе­сій­ную гру­пу. Хут­чэй, мож­на ка­заць пра не­йкі тып ча­ла­ве­ка, ка­то­ра­му спа­чат­ку важ­ныя сэн­сы, а так­са­ма эстэ­тыч­ны і этыч­ны па­сы­лы пра­цы, а ўжо по­тым — як, чым, з ча­го...

Глы­бі­ню гэ­тай пра­бле­мы не кож­ны ця­міць. За­тое пра­ктыч­на кож­ны хо­ча зра­зу­мець і спы­таць: ча­му скрозь ка­мя­ні Гаў­дзі на тва­іх фо­та­плас­тыч­ных кам­па­зі­цы­ях пра­сту­па­юць жа­но­чыя це­лы?

— Гаў­дзі — апос­тал пры­ро­ды. Ні­вод­ны мас­так не над­аў сто­ль­кі ўва­гі ўсім фор­мам пры­ро­ды. Ён па ду­ху быў пан­тэ­істам, які пры­няў хрыс­ці­янства. Але яго­ная ці­ка­васць да пры­ро­ды не аб­ме­жа­ва­на лю­ба­ван­нем квіт­не­ючых га­лі­нак. Гаў­дзі — да­след­чык. У ра­ка­ві­нах, у сцяб­лі­нах, у плы­ні ва­ды, у ана­то­міі жы­вёл і лю­дзей мас­так шу­каў пры­нцы­пы існа­ван­ня ма­тэ­рыі, кан­струк­цыю быц­ця. Але ка­лі б я стаў пе­ра­ліч­ваць у сва­іх кам­па­зі­цы­ях усе кры­ні­цы на­тхнен­ня Гаў­дзі, тое бы­ло б пра­ві­ль­на і пан­ыла. Гаў­дзі — міс­тык. І ў Па­рку Гу­эль гэ­та ад­чу­ва­ль­на ў по­ўнай ме­ры. Пер­ша­быт­ныя пя­чо­ры, якія на­гад­ва­юць шкі­ле­ты ды­на­заў­раў, не­йкім не­спас­ціж­ным чы­нам тран­сфар­му­юцца ў скля­пен­ні і ка­ло­ны бу­ду­чых хра­маў. Ста­ра­жыт­ныя ры­ту­алы, што ма­юць у сва­ёй асно­ве ку­льт урад­лі­вас­ці, пра­рас­та­юць та­ямні­чы­мі ту­нэ­ля­мі — ні­бы ван­дру­еш па чэ­ра­ве во­лат­кі. Гэ­та ад­чу­ва­ль­на фі­зіч­на. Ду­хам жа­но­ча­га па­чат­ку пра­сяк­ну­та ўся твор­часць Гаў­дзі, у тым лі­ку і яго Саг­ра­да Фа­мі­ліа. На ад­ным ка­та­лон­скім са­бо­ры вы­се­ча­ныя сло­вы AVE EVA.

І бы­ло б дзіў­на, ка­лі б я не раз­віў свае ад­чу­ван­ні ў гэ­ты бок, тым бо­льш не­дас­туп­ная роз­уму плас­ты­ка жа­но­ча­га це­ла — упа­да­ба­ны ма­тыў сты­лю ма­дэрн. Але ў мя­не воб­раз це­ла ня­се не столь­кі эстэ­тыч­ную на­груз­ку, ко­ль­кі сэн­са­вую. Це­ла прад­стаў­ле­на як пе­ра­ход­ная, ча­со­вая фор­ма твор­чай энер­гіі. Яно існуе то­ль­кі для та­го, каб вы­ка­наць не­йкую не­абход­ную для Быц­ця фун­кцыю. У пэў­най сту­пе­ні мож­на ска­заць, што жан­чы­на ў ма­ёй се­рыі — гэ­та сам Гаў­дзі. Ця­лес­ны фан­том існуе, па­куль дзей­сны. І яшчэ ха­це­ла­ся пад­крэс­ліць ідэю мі­зэр­нас­ці це­ла ў па­ра­ўнан­ні з той энер­гі­яй, якую пры­ня­та на­зы­ваць Ду­хам.

Для ця­бе мае зна­чэн­не, што Гаў­дзі — ка­та­лік?

— Гаў­дзі не рэ­лі­гій­ны стро­га кан­фе­сій­на, ён рэ­лі­гій­ны аб­са­лют­на. Ён вы­яўляе ня­бач­ную кры­ні­цу ве­ры ў жы­вой пры­ро­дзе, якая ма­тэ­ры­ялі­зу­ецца ў воб­ра­зе Хрыс­та. Ран­нія вы­явы рас­пяц­ця Ісу­са па­каз­ва­юць, што ён быў укры­жа­ва­ны не на кры­жы, а на сус­вет­ным дрэ­ве жыц­ця. Гэ­тую але­го­рыю Гаў­дзі мог і не ба­чыць, але ад­чу­ваў. І мне зда­ецца, Гаў­дзі раз­умеў, што цыт­ры­на або квет­ка — так­са­ма іко­ны.

Па­ко­ль­кі твае кам­па­зі­цыі ство­ра­ны ў ліч­ба­вых тэх­на­ло­гі­ях, то яны мо­гуць быць пра­йгра­ныя ў роз­ных па­ме­рах, на роз­ных па­вер­хнях. Дзе мо­жа «жыць» та­кая фа­таг­ра­фія?

— Я ма­гу ка­заць то­ль­кі пра па­жа­да­нае. Му­зей­ныя пра­цы. Лю­бая вы­ста­ва — гэ­та па­каз, зна­ёмства. Да­лей яна аль­бо на­бы­ва­ецца і за­ста­ецца ў фон­дах умоў­на­га му­зея, аль­бо ад­праў­ля­ецца на «гас­тро­лі» ад та­го ж му­зея.

Са­мо­му за­ймац­ца пра­соў­ван­нем та­ко­га пра­екта ня­ма ні срод­каў, ні маг­чы­мас­цей. І ёсць са­мы эфек­тыў­ны і на­ту­ра­ль­ны «дом» — аль­бом. Доб­рае вы­дан­не. Але і тут па­трэб­на за­ці­каў­ле­ная пад­трым­ка.

Дзе­сь­ці ў све­це ве­да­еш мес­ца — кан­крэт­ны му­зей, га­ле­рэя, фесты­валь, бі­ена­ле, дзе та­ко­га ро­ду пра­цы маг­лі б быць зра­зу­ме­тыя, ацэ­не­ныя, пра­ві­ль­на пра­экспа­на­ва­ныя?

— Па­куль не ве­даю. Гэ­та па­він­на быць не­шта спе­цы­фіч­нае ... Вя­до­мыя мне га­ле­рэі і фес­ты­ва­лі ці­ка­віць іншая фа­таг­ра­фія. Якая не ці­ка­віць мя­не.

Прад­укт, ка­лі ён но­вы і не ўклад­ва­ецца ў рам­кі, па­тра­буе ця­пер і ад­па­вед­на­га ме­та­ду пад­ачы? Ці га­то­вы ты да гэ­та­га?

— Я га­то­вы да ўся­го. Але мы зноў упі­ра­емся ў пра­бле­му ме­не­джмен­ту. У Бе­ла­ру­сі ня­ма арт-рын­ку. Арт ёсць. А рын­ку — ня­ма. Ёсць адзін плюс но­ва­га ча­су — пэў­ная сва­бо­да мас­та­ка: ра­бі што хо­чаш і вы­стаў­ляй дзе змо­жаш. А што да­лей? Гру­зі кар­цін­кі да­до­му або, ка­лі ёсць су­вя­зі, спра­буй сам ку­ды­сь­ці пра­соў­вац­ца. Ка­лі ўме­еш ся­бе пра­соў­ваць. А ка­лі не ўме­еш? Пра­соў­ван­не — гэ­та і ад­ука­цыя ад­па­вед­ная, і про­ста — пра­ца. Хто ў нас тым за­йма­ецца? Ка­му ў Мін­ску ці­ка­выя мае ра­бо­ты ў но­вым фар­ма­це? Ка­му ў Мін­ску ці­ка­вы Гаў­дзі? Хто мо­жа сам не­шта пра­па­на­ваць мас­та­ку, які сваю пра­цу ўжо зра­біў?

Пад­орыш не­шта му­зею з вы­стаў­ле­ных ра­бот?

— У мя­не не­як спы­та­лі: «Якая ра­бо­та са­мая лю­бі­мая?» Я не змог ад­ка­заць. Яны ўсе звя­за­ны па­між са­бой, і ад­на-дзве кар­цін­кі асоб­на бу­дуць про­ста не­зра­зу­ме­лыя. Так што па­кі­даць трэ­ба аль­бо ўсю се­рыю, аль­бо ні­чо­га.

Чым на­пры­кан­цы пад­ба­дзё­рыш тых, якія ста­лі на шлях ліч­ба­ва­га мас­тац­тва?

— Ад­ка­жу го­ла­сам лю­бі­ма­га і па­ва­жа­на­га Яна Бул­га­ка з той жа кні­гі 1936 го­да.

«Звы­чай­ная сі­ту­ацыя. Па­жы­лыя лю­бяць чы­таць ма­ра­лі і бур­чэць, а ма­ла­дыя не лю­бяць іх слу­хаць, упэў­не­ныя, што свет па­чы­на­ецца з іх. Не за­сму­чу­ся, ка­лі ся­род ма­ла­дых пра­слы­ву за­ну­дай і бур­ку­ном. Але ка­лі гэ­тая кні­га схі­ліць ха­ця б не­ка­ль­кі ча­ла­век да по­шу­каў і зна­хо­дак но­вых якас­цяў фо­та­гра­фі­кі, за­сна­ва­ных на веч­ных ка­но­нах пры­га­жос­ці, то мэ­та гэ­тай кні­гі бу­дзе да­сяг­ну­та, а мая пра­ца — да­стат­ко­ва ўзна­га­ро­джа­на».

Вяр­та­ючы­ся да вы­ста­вы «Па­клон Гаў­дзі». Бу­ду ра­ды, ка­лі лю­дзі па­гля­дзяць, за­пом­няць яе і не­шта ад­гук­нец­ца ў іх ду­шы.

Таццяна БЕМБЕЛЬ