Пра­ектны тэ­атр

Пра­ектны тэ­атр ства­ра­ецца не­за­леж­най ка­ман­дай тэ­атра­ль­ных дзея­чаў (рэ­жы­сё­раў, акцё­раў, прадзю­са­раў, мас­та­коў і іншых), аб’ядна­ных агу­ль­ным мас­тац­кім за­ці­каў­лен­нем. Па­доб­ная арга­ні­за­цыя тэ­атра­ль­на­га ме­не­джмен­ту для бе­ла­рус­ка­га тэ­атра не на­ві­на і звя­за­на з пе­ра­лом­ны­мі мо­ман­та­мі гіс­то­рыі. Кла­сік за­пэў­ні­ваў: «Па­трэб­ныя но­выя фор­мы», але не ўдак­лад­няў, што яны цык­ліч­на па­ўта­ра­юцца. Пры­гон­ны тэ­атр XVIII ста­год­дзя з’явіў­ся та­ды, ка­лі Рэч Па­спа­лі­тая ўкру­ці­ла­ся ў пра­цяг­лы эка­на­міч­ны за­ня­пад. На па­чат­ку XX ста­год­дзя, пад­час рэ­ва­лю­цый­ных падзей, уз­нік­ла тру­па Ігна­та Буй­ніц­ка­га — пры­клад пра­ектна­га тэ­атра, які па­пя­рэ­дзіў з’яўлен­не тэ­атра пра­фе­сій­на­га. У тэ­атрах-сту­ды­ях 1980—90-х, на ско­не са­вец­кай імпе­рыі, ува­саб­ля­лі­ся п’есы аб­сур­дыс­таў, не­за­пат­ра­ба­ва­ныя та­га­час­ным рэ­пер­ту­арным тэ­атрам. Па­ча­так но­ва­га ста­год­дзя па­зна­ча­ны раз­віц­цём аса­біс­тай свя­до­мас­ці, і пра­ектны тэ­атр ёй цал­кам ад­па­вя­дае. Сён­няш­няя еўра­пей­ская тэ­атра­ль­ная пра­кты­ка арга­ніч­на су­мяш­чае пра­па­но­вы рэ­пер­ту­арныя і пра­ектныя, ла­гіч­на за­бяс­печ­вае і па­стаян­нае фі­нан­са­ван­не пер­ша­га, і гран­ты для дру­го­га.

Пад рэ­пер­ту­арным тэ­атрам з устой­лі­вай тру­пай, шмат­лі­кі­мі цэ­ха­мі і штат­ны­мі адзін­ка­мі, які пе­ра­ва­жае ў Бе­ла­ру­сі, тра­ды­цый­на ма­ецца на ўва­зе той, што да­туе дзяр­жа­ва: тэ­атр-дом, які мае ўлас­ную сцэ­ну, пла­ны па за­паў­ня­ль­нас­ці за­лы, і не да­зва­ляе са­бе ры­зы­коў­ных экс­пе­ры­мен­та­ль­ных вы­каз­ван­няў. Пра­ектны тэ­атр пе­рад рэ­пер­ту­арным вы­гад­на вы­лу­чае ма­бі­ль­насць. Актыў­ная час­т­ка тэ­атра­ль­най гра­мад­скас­ці аб’ядноў­ва­ецца, каб ства­рыць спек­такль на не­за­леж­най, час­та зу­сім не тэ­ат­ра­ль­­най пля­цоў­цы. Пра­ектны тэ­атр апы­на­ецца тэ­ры­то­ры­яй мас­тац­кай сва­бо­ды, дзе пан­у­юць вос­трыя тэ­мы, ужы­ва­ецца не­цэн­зур­ная лек­сі­ка, шу­ка­юц­ца но­выя фор­мы акцёр­скага існа­ван­ня (пры­кла­дам, так зва­нае «рас­сла­енне» ро­лі, ка­лі артыст ад­на­ча­со­ва іграе пер­са­на­жа, сваё стаў­лен­не да яго і вы­яўляе ся­бе як асо­бу), дзе рэ­жы­сёр­ская фан­та­зія не аб­мя­жоў­ва­ецца сцэ­най-ка­роб­кай і зніш­чае ме­жы па­між гля­дзе­ль­няй і вы­ка­наў­ца­мі, дзе вя­дуць рэй тыя су­час­ныя аўта­ры, якіх рэ­пер­ту­арны тэ­атр час­та не мо­жа са­бе да­зво­ліць, а сцэ­на­г­ра­фія мі­ні­ма­ліс­тыч­ная (бо фі­нан­са­ван­не, вя­до­ма, не вя­лі­кае). Спек­так­лі не пры­вяз­ва­юцца да ад­ной пля­цоў­кі і мо­гуць пра­кат­вац­ца на роз­ных сцэ­нах.

Най­буй­ней­шыя пра­ектныя тэ­атры, чыё існа­ван­не, без­у­моў­на, не­маг­чы­ма без пра­фе­сій­на­га і актыў­на­га прадзю­са­ра, — Цэнтр ві­зу­аль­ных і вы­ка­наў­чых мас­тац­тваў «АРТ Кар­па­рэй­шан» на ча­ле з Анжа­лі­кай Кра­шэў­скай, Цэнтр экс­пе­ры­мен­та­ль­най рэ­жы­су­ры Тац­ця­ны Тра­яно­віч і «Тэ­атр Ч» Андрэя Чор­на­га.

Най­ноў­шая па­вод­ле хра­на­ло­гіі па­ста­ноў­ка ў рам­ках пра­ектна­га тэ­атра «АРТ Кар­па­рэй­шан» зроб­ле­на тан­дэ­мам у скла­дзе бе­ла­рус­ка­га дра­ма­тур­га Ві­та­ля Ка­ра­лё­ва і рэ­жы­сё­ра Аляк­сан­дра Мар­чан­кі. «Опі­ум» — пер­шы айчын­ны спек­такль, ство­ра­ны з да­па­мо­гай краў­д­фан­дын­гу.

Ва­енны кан­флікт ва Укра­іне — той фон, на якім жы­ха­ры бе­ла­рус­ка­га Ра­га­чо­ва кож­ны дзень зма­га­юцца з айчын­ны­мі рэ­алі­ямі, спра­бу­ючы вы­жыць ся­род бед­нас­ці, бес­пра­цоў­я і гра­мад­скай аб­ыя­ка­вас­ці. Ма­ці (Юлі­яна Міх­не­віч) і двое сы­ноў, Ко­ля (Мак­сім Бра­гі­нец) ды Андрэй (Арцём Ку­рэнь), атру­ча­ныя гор­кім жыц­цём. Ве­ра­год­на, тое, што ад­бы­ва­ецца з імі, — ад­ва­рот­ны бок на­шай та­ле­ран­тнас­ці, ня­ўмен­ня ад­стой­ваць улас­ныя інта­рэ­сы і межы.

Тац­ця­на Тра­яно­віч, ства­рыў­шы Цэнтр экс­пе­ры­мен­та­ль­най рэ­жы­су­ры, арга­ніч­на су­мяш­чае прадзю­сар­ства і рэ­жы­сёр­ства. Спек­такль «Ілю­зіі», які год та­му з’явіў­ся ў рам­ках пра­ектна­га тэ­атра, з по­спе­хам пра­кат­ва­ецца на сцэ­не На­цы­яна­ль­на­га цэн­тра су­час­ных мас­тац­тваў, удзель­­ні­чаў у пра­гра­ме «Belarus Open» най­­буй­ней­ша­га айчын­на­га фес­ты­ва­лю «ТЭ­АРТ» (2015), а так­са­ма ў Між­на­род­ным тэ­атра­ль­ным фес­ты­ва­лі «М.арт-кан­такт — 2016», вы­лу­ча­ны на На­цы­я­на­ль­­ную тэ­атра­ль­ную прэ­мію. Рэ­жы­сёр­ка Тац­ця­на Тра­яно­віч ста­віць на га­лоў­нае мес­ца не ме­лад­ра­ма­тыч­ную гіс­то­рыю аўта­ра п’е­сы, а ме­тад ка­му­ні­ка­цыі з гле­да­чом. У не­вя­лі­кай за­ле На­цы­яна­ль­на­га цэн­тра су­час­ных мас­тац­тваў ня­ма звык­лай сцэ­ны і гру­васт­кіх дэ­ка­ра­цый, хі­ба плас­ты­ка­вая дош­ка для ма­ля­ван­ня, гра­фін з ва­дой і шклян­ка­мі, ві­дэ­апра­екцыя.

«Ілю­зіі» — тры не­вя­лі­кія апо­ве­ды, кож­ны на­ступ­ны ста­віць пад сум­неў змест па­пя­рэд­ня­га. П’еса Іва­на Вы­ры­па­ева апы­на­ецца скрын­кай фо­кус­ні­ка, ад­куль з’яўля­юцца но­выя фраг­мен­ты жыц­ця пер­са­на­жаў. Гу­ль­ня па­мя­ці не вы­ма­гае ла­гіч­на па­бу­да­ва­най дра­ма­тур­гіч­най кан­струк­цыі. Адзін да ад­на­го да­лу­ча­юцца па­злы-гіс­то­рыі, каб склас­ці кар­ці­ну жыц­ця. Іх не­ль­га на­зваць ма­на­ло­га­мі, яны ба­лан­су­юць на мя­жы ма­на­ло­гу і яго прэ­зен­та­цыі, пра­га­вор­ван­ня. Ста­ніс­лаў Са­вос­цін, Ма­ры­на Дзя­ні­са­ва, Але­ся Пу­ха­вая, Антон Ма­ку­ха шчы­ра і кра­на­ль­на, са сля­зь­мі і гу­ма­рам пад жы­вую гі­тар­ную му­зы­ку (кам­па­зі­тар Арцём Да­ві­до­віч) апа­вя­да­юць пра да­чы­нен­ні ся­мей­ных пар. Яны так пе­ра­пля­лі­ся, што ця­гам спек­так­ля артыс­ты ма­лю­юць схе­мы са стрэ­лач­ка­мі, каб па­тлу­ма­чыць, хто ка­го ка­хаў і хто ка­го жа­даў. І ка­лі з фак­та­мі бі­ягра­фіі ге­ро­яў раз­абрац­ца не так скла­да­на, дык сфе­ра па­чуц­цяў вы­хо­дзіць цал­кам эфе­мер­най і змен­лі­вай. За акцё­ра­мі ня­ма вы­раз­на за­ма­ца­ва­ных пер­са­на­жаў, ро­лі як бы не раз­мер­ка­ва­ны да кан­ца — каб не бы­ло спа­ку­сы звык­ла ўвай­сці ў воб­раз і сха­вац­ца за ім. Сут­насць і ры­зы­ка па­ста­ноў­кі ў тым, каб вы­йсці на кан­такт з гля­дзель­­няй, а акцёр­скае існа­ван­не (сво­еа­саб­лі­вае рас­сла­енне ро­­лі) да­лу­чае спек­такль да пост­дра­ма­тыч­на­га тэ­атра і еўра­пей­скіх экс­пе­ры­мен­таў.

Най­ноў­шы пра­ект Цэн­тра экс­пе­ры­мен­та­ль­най рэ­жы­су­ры — «Два бед­ныя ру­мы­ны, што га­во­раць па-поль­ску» Да­ро­ты Мас­лоў­скай, «вун­дэр­кін­да поль­скай лі­та­ра­ту­ры». Ча­каць з’яўлен­ня ў рэ­пер­ту­арным тэ­атры гэ­тай ку­ль­та­вай п’есы не да­во­дзіц­ца хоць бы та­му, што пер­са­на­жы ўжы­ва­юць не­нарматыўную лек­сі­ку, а рэ­жы­сёр Ста­ніс­лаў Са­вос­цін і мас­тац­кая кі­раў­ні­ца Тац­ця­на Тра­яно­віч іх не цэн­зу­ру­юць.

...Ён і яна, два вар­шаў­скія ту­соў­шчы­кі, у п’я­ным ачму­рэн­ні па­сля чар­го­вай ве­ча­ры­ны пе­ра­апра­на­юцца ў бед­ных ру­мын і вы­праў­ля­юцца ў пада­рож­жа — ла­дзяць кар­на­вал, які аб­яцае вос­трыя пе­ра­жы­ван­ні, — то-бок імкнуц­ца па­зба­віц­ца ўлас­ных ком­плек­саў шля­хам пе­ра­ўва­саб­лен­ня ў тых, хто ста­іць ні­жэй на са­цы­яль­най лес­ві­цы. Па­сту­по­ва мас­кі спаў­за­юць, і па­ўста­юць «са­праў­дныя па­ля­кі». Ён — акцёр, іграе ксян­дза Гжэ­га­жа ў тэ­ле­се­ры­яле. Яна — ма­ці-адзі­ноч­ка без ста­лай пра­цы. Ста­ніс­лаў Са­вос­цін і Ма­ры­на Дзя­ні­са­ва пра­цу­юць ад­чай­на, бяс­страш­на, пе­ра­меш­ва­юць іро­нію з дра­ма­тыз­мам, а ка­ме­дый­насць з тра­ге­дый­нас­цю. Кар­ці­ну іх свя­до­мас­ці аб­ма­лёў­вае мо­ва, скла­дзе­ная са штам­паў поп-ку­ль­ту­ры, тэ­ле­ві­зій­на­га жар­го­ну і мо­ла­дзе­ва­га слэн­гу. У мі­ні­ма­ліс­тыч­ных дэ­ка­ра­цы­ях Ва­лян­ці­ны Пра­ўдзі­най пад­арож­жа ад­люс­троў­вае зіг­за­га­па­доб­ны шлях, які ро­біц­ца шля­хам да са­міх ся­бе. Уся рэ­жы­сёр­ская ўва­га скі­ра­ва­на на сты­хію акцёр­скай ігры, са­чыць за якой — су­цэ­ль­нае за­да­ва­ль­нен­не. Ге­роі пе­ра­тва­ры­лі­ся ў ру­мын дзе­ля жар­ту, але час і пра­сто­ра вы­йшлі з-пад кан­тро­лю. П’яная жан­чы­на на «Лек­су­се» (у надзвы­чай моц­ным вы­ка­нан­ні Але­сі Пу­ха­вой) па­га­джа­ецца пад­вез­ці бед­ных ру­мы­наў: сцэ­на не­ве­ра­год­на хут­кай язды па­ўстае пе­ра­лом­най, бо су­тык­нен­не з рэ­аль­нас­цю (жан­чы­на раз­бі­ва­ецца на смерць) ро­біц­ца для ге­ро­яў фа­та­ль­ным. Бяс­ко­лер­ныя аб­ліч­чы ту­соў­шчы­каў ва ўсім сас­ту­па­юць мас­кам. Зда­ецца, іх вы­кры­ла са­ма гу­ль­ня...

Вос­трую са­цы­яль­ную тэ­му ра­з­ам з рас­крыц­цём свя­до­мас­ці су­час­на­га ча­ла­ве­ка пра­цяг­вае рэ­жы­сёр­ка На­тал­ля Ля­ва­на­ва ў спек­так­лі «На імя Спа­дар» (удзе­ль­нік Між­на­род­на­га тэ­атра­ль­на­га фес­ты­ва­лю «М.арт-кан­такт — 2015»), ство­ра­ным пры пад­трым­цы Цэн­тра экс­пе­ры­мен­та­ль­най рэ­жы­су­ры і Інсты­ту­та імя Гё­тэ ў Мін­ску. Ня­мец­кі дра­ма­тург Фі­ліп Лё­лі на­пі­саў п’е­су пра ча­ла­ве­ка, які бун­туе су­праць ка­пі­та­ліс­тыч­най сіс­тэ­мы, і спек­такль за­вас­трае яго­ныя «ня­ёмкія» пы­тан­ні: ці га­то­вы ты не па­гар­джаць ча­ла­ве­кам, які не хо­ча ста­на­віц­ца ў шыхт? Дзе межы та­ле­ран­тнас­ці? На­вош­та па­трэб­на сва­бо­да? На­тал­ля Ля­ва­на­ва вы­бу­доў­вае дзея­нне як шэ­раг сус­трэч Спа­да­ра (Дзміт­рый Да­ві­до­віч) з Іншы­мі. Раз­ам з ха­рэ­огра­фкай Але­най Па­ро­шы­най яна вы­зна­чае плас­ты­ку і за­дае артыс­там пэў­ны рытм для існа­ван­ня. На­зі­раць за з’яў­лен­нем іх ты­па­жных пер­са­на­жаў не­ве­ра­год­на ці­ка­ва (рых­тык як і за на­рас­та­ючай іро­ні­яй ства­ра­ль­ні­каў па­ста­ноў­кі). Ад­ны імкнуц­ца за­вяр­нуць Спа­да­ра на пра­ві­ль­ны шлях, іншыя яго па­прос­ту вы­ка­рыс­тоў­ва­юць. Ся­бар Андзі (Аляк­сей Яра­вен­ка) про­сіць Спа­да­ра за­мест ся­бе па­йсці на па­ха­ван­не ка­ле­гі. Ся­бар-пер­фор­мер (Аляк­сандр Яфрэ­маў) вы­ман­тач­вае са Спа­да­ра тэ­ле­ві­зар для сва­ёй інста­ля­цыі «Tempus fuck it», якую па­зі­цы­януе як рэ­ва­лю­цый­нае вы­крыц­цё мас­ме­дыя. Ма­ці Спа­да­ра (Але­на Гі­ра­нок), ма­не­рыс­тая да­ма, за­кла­по­ча­на па­во­дзі­на­мі свай­го ма­ла­до­га ка­хан­ка і про­сіць сы­на раз­а­брац­ца з ім. Чац­вё­ра артыс­таў жан­глю­юць воб­ра­за­мі, пры­мя­ра­юць на ся­бе роз­ныя ро­лі і вы­ка­рыс­тоў­ва­юць гра­тэс­ка­вы гу­мар. Май­стэр­скае пе­ра­ўва­саб­лен­не дэ­ман­струе Але­на Гі­ра­нок, лёг­ка пе­ра­хо­дзя­чы з ро­лі Анэт у ро­лю Ма­ці.

Зма­ган­не з вет­ра­ка­мі да­во­дзіць ге­роя да тур­мы. На­ват пе­ра­мо­га не мае зна­чэн­ня, бо Спа­дар — на­па­мін пра сва­бо­ду, да якой вар­та імкнуц­ца.

Пра­ектны тэ­атр у Бе­ла­ру­сі на­бі­рае мо­цы і апы­на­ецца мес­цам жы­во­га мас­тац­тва. Ме­на­ві­та пра­ектныя спек­так­лі час­цей за ўсё ўдзе­ль­ні­ча­юць у бе­ла­рус­кіх фес­ты­ва­лях і трап­ля­юць на­ват на рас­ійскую «За­ла­тую мас­ку» (як «Бі-Лін­гвы» Андрэя Саў­чан­кі). Пра­ектны тэ­атр га­во­рыць з гле­да­чом на вос­трыя і акту­аль­ныя для XXI ста­год­дзя тэ­мы — ка­му­ні­ка­цый­ную раз’ядна­насць, са­цы­яль­ную не­за­бяс­пе­ча­насць, кры­зіс ка­пі­та­ліс­тыч­най сіс­тэ­мы; аб­наў­ляе эстэ­ты­ку рэ­жы­сёр­скіх вы­ра­шэн­няў і акцёр­скай ігры. І да­шчэн­ту раз­бу­рае пе­ра­ка­нан­не, што тэ­атр — гэ­та храм. Бо вы­ма­гае не ма­літ­вы, а дум­кі, ад­чу­ван­ня, спрэч­кі і... пра­ва змя­ніць пра­ві­лы гу­ль­ні.

Крысціна СМОЛЬСКАЯ