ІХ Між­на­род­ны фес­ты­валь тэ­атраў ля­лек

Кож­ны з пя­ці спек­так­ляў ІХ Між­на­род­на­га фес­ты­ва­лю тэ­атраў ля­лек, пры­зна­ча­ных для дзі­ця­ча­га пра­гля­ду, быў бы ці­ка­вы гля­дзе­ль­ні пад­га­да­ва­най, да­рос­лай і ста­лай: пры­па­вес­ці, ка­зач­нае вар’етэ і гіс­то­рыя, на­зва­ная ад­веч­най, па­вод­ле ста­рас­вец­кіх англій­скіх ка­зак, з якіх ка­рыс­таў­ся сам Шэк­спір. Апош­няя, ува­соб­ле­ная Крас­на­дар­скім кра­явым тэ­атрам ля­лек пад на­звай «Трыс­ня­го­вая шап­ка» (п’еса Юрыя Сі­да­ра­ва і Іры­ны Ува­ра­вай), уяў­ля­ла з ся­бе шы­ро­ка­фар­мат­нае сцэ­ніч­нае па­лат­но, раз­гор­ну­тае на ўсё люс­тэр­ка і ўсе маг­чы­мас­ці ад­ноў­ле­най сцэ­ны Тэ­атра юна­га гле­да­ча. З эфек­тнай зі­мо­вай за­ве­яй, праз якую ван­дроў­ныя артыс­ты ні­бы­та і тра­пі­лі да сва­ёй аўды­то­рыі. Ва­зок з ля­ль­ка­мі ды іншым тэ­атра­ль­ным на­чын­нем яны, на шчас­це, не згу­бі­лі, та­му ад­ра­зу ж уста­ля­ва­лі ма­ля­ва­ныя шыр­мы, убра­лі­ся ў шы­коў­ны строі (сты­лі­за­ва­ныя пад англій­скія пят­нац­ца­та­га ста­год­дзя), вы­ве­лі сва­іх план­шэт­ных пер­са­на­жаў... І на тле бліс­ку­чых, доб­ра па­шы­тых су­ке­нак з яркі­мі на­га­ві­ца­мі тыя ві­да­воч­на зні­яка­ве­лі. Пры гэ­тым і сцэ­наг­ра­фія, і кас­цю­мы, і ля­ль­кі (мас­та­кі Кан­стан­цін Мо­хаў і Але­на Мац­ке­віч), раз­гле­джа­ныя па­асоб­ку, вы­ма­га­лі што вы­со­кай пра­фе­сій­най ацэн­кі, што гля­дац­ка­га за­хап­лен­ня, але саб­ра­ныя на сцэ­не ў ад­ным спек­так­лі свед­чы­лі хі­ба пра лі­шак... Ко­ле­раў, фор­маў, фа­со­наў. Пэў­ны лі­шак вы­явіў­ся і ў акцёр­скім вы­ка­нан­ні жы­вым пла­нам, ка­лі да­свед­ча­ныя, спа­нат­ра­ныя крас­на­дар­скія ля­леч­ні­кі пе­ра­ня­лі не са­мую пе­ра­ка­наў­чую ма­не­ру дра­ма­тыч­на­га вы­ка­нан­ня: стан­дар­тныя фі­зіч­ныя дзея­нні, пе­ра­бо­ль­ша­ныя эмо­цыі і вя­лі­кае на­ма­ган­не сыг­раць падзеі, тым ча­сам як вар­та бы­ло б іграць гіс­то­рыю — цу­доў­ную, ча­роў­ную і па­ву­ча­ль­ную ад­на­ча­со­ва. Са­мы важ­ны яе пер­са­наж, спа­дар Ка­роль, вы­ра­шыў падзя­ліць ка­ра­леў­ства між трох да­чок і, як вя­до­ма, ду­жа за­ха­цеў па­чуць, хто і як яго за гэ­та ўхва­ліць, рас­па­вёў­шы пра лю­боў да ба­ць­кі; Шэк­спір зра­біў з яго ка­ра­ля Лі­ра. Ба­ла­зе, ка­зач­ныя аб­ста­ві­ны скла­лі­ся так, што ка­ра­лё­ву дур­но­ту вы­пра­ві­ла вы­на­ход­лі­вая да­сціп­насць да­ч­кі, але ёй та­кое да­вя­ло­ся пе­ра­жыць!

Вы­яўлен­чай яркас­цю вы­лу­чыў­ся і «Вя­лі­кі змей» Мар­ты Гус­нёў­скай з Гро­дзен­ска­га тэ­атра ля­лек, а гэ­та не жар­ты — сты­лі­за­ваць пад вар’етэ спек­такль з уз­рос­та­вай па­знач­кай «4+»! Гэ­та зна­чыць за­бяс­пе­чыць па­ла­са­ты ба­ла­ган­чык эстрад­най пля­цоў­кай і шыр­ма­мі, убраць артыс­так у та­кія са­мыя, чыр­во­ныя з чор­ным, гар­сэ­ты ды цы­лін­дры, вы­най­сці ані­ма­цый­ны шэ­раг для пе­ра­ме­ны мес­цаў і ад­люс­тра­ван­ня ўнут­ра­ных ста­наў асноў­ных пер­са­на­жаў, ад­бліш­чыць план­шэт­ных ля­лек да гла­мур­на­га ззян­ня і, на­рэш­це, даць у ру­кі актры­се Во­ль­зе Ава­сі­ль­кі Уда­ва с пры­кме­та­мі вос­трай пад­лет­ка­вай дэп­рэ­сіі, маў­ляў, ча­му я не та­кі, як усе?! Ча­му не маю гэ­так зва­ных кан­ца­ві­наў? Аж па­куль вы­свет­ліц­ца, што гэ­та ру­кі-но­гі... Ды аб­азна­ныя жы­вё­лы ве­да­юць: ка­лі не­шта мож­на ад­шу­каць, дык ча­му б не па­шу­каць? Зна­ёмства з шэ­ра­гам жы­вё­ль­ных і ча­ла­ве­чых ары­гі­на­лаў вы­зна­чае по­шук — чы­тай­це: змест — экс­цэн­трыч­най каз­кі, над якой шчы­ра­ва­лі рэ­жы­сёр Алег Жуг­жда і мас­тач­ка Ла­ры­са Мі­кі­на-Пра­ба­дзяк. Экс­цэн­трыч­насць, так бы мо­віць, за­шка­ль­вае, бо ад­ка­заць на ўсе пы­тан­ні (пад­лет­ка­вых прэ­тэн­зій пад­час по­шу­каў Удаў па­сту­по­ва па­збыў­ся) мо­жа то­ль­кі Бог. Тра­піць да яго мо­жа да­па­маг­чы то­ль­кі Дра­пеж­ны Птах — сцяр­вят­нік цал­кам па­зна­ва­ль­ны ў аб­ліч­чы і плас­ты­цы. Да­па­ма­гае ён сво­еа­саб­лі­ва — з-пад са­май вы­шы­ні скі­дае Уда­ва до­лу. І та­ды ў вы­гля­дзе мі­лай ста­рэ­чы з па­ра­со­нам на сцэ­ну вы­хо­дзіць... Ён.

На­праў­ду, цяж­ка быць Бо­гам. Як — у меж­ах ад­на­го спек­так­ля — і Апа­вя­да­ль­ні­цай, і Ва­раж­біт­кай, і Фо­кус­ні­цай. Але ў ро­лі Бо­га Га­лі­на За­крэў­ская без ля­ль­кі, як актры­са дра­ма­тыч­ная, ня­злом­на су­пра­цьс­та­іць аўды­то­рыі, доб­ра ўжо раз­ня­во­ле­най жар­та­мі ды фес­ты­ва­ль­ным гу­мо­рам, — ды так, што за­па­дае ці­ша: Бог пра­маў­ляе ня­го­лас­на, то-бок да­ход­лі­ва. Пра свой асаб­лі­вы план для кож­на­га ўда­ва і ча­ла­ве­ка. Шы­рэй — для кож­най сус­вет­най істо­ты ды ства­рэн­ня. Уяў­ля­еце, ко­ль­кі пла­наў трэ­ба тры­маць на­па­га­то­ве і мець на ўва­зе?! Та­му доб­ра бу­дзе, каб на Бо­га хоць бы не за­бы­ва­лі­ся...

Та­кая па­ва­рот­ка сю­жэ­та мо­жа зра­біц­ца іспы­там для са­ма­га га­на­ра­ва­на­га рэ­жы­сё­ра: твор ся­гае за вы­зна­ча­ныя жан­ра­выя межы. Іх трэ­ба або во­кам­ген­на па­шы­рыць (праз стаў­лен­не вы­ка­наў­цы да аўды­то­рыі, інта­на­цыю, які-не­будзь пры­ём ці на­ват фо­кус), або сыг­раць пад­крэс­ле­на «ўстаў­ны ну­мар» — ды так, каб усё скон­чы­ла­ся доб­ра, а не на­та­цы­яй. Ад рэ­жы­сёр­скай трак­тоў­кі Бо­га­ва асо­ба не па­цяр­пе­ла, бо яго­ны воб­раз — ка­бе­ты ў ве­ку, ба­бу­лі аль­бо цёт­кі — пе­рад­усім вы­лу­чаў да­бры­ню спа­гад­лі­ва­га па­ра­зу­мен­ня. Мож­на па­жар­та­ваць, маў­ляў, па­куль сус­вет­ная сцэ­на спа­чы­ва­ла без «бо­га з ма­шы­ны», вя­до­ма­га са ста­ра­жыт­нас­ці, Алег Жуг­жда вы­пус­ціў «бо­га з вар’етэ», і той так­са­ма пры­даў­ся. Маг­чы­ма, Бог па­ўсюль да мес­ца, у лю­бым вы­гля­дзе і ста­не. Але вось Удаў — у якім ста­не з ім раз­умеў­ся Удаў?..

Праз жар­ты, дос­ці­пы, ке­пі­кі дзе­ці на пра­гля­дзе па­ста­ноў­кі су­ты­ка­юцца з жыц­цём і смер­цю, між якіх віх­ляе да­ро­га по­шу­каў улас­най асо­бы, а да­рос­лыя атрым­лі­ва­юць важ­ныя ўро­кі аб­ыхо­джан­ня з ты­мі, хто спа­нат­рыў­ся на гэ­тую да­ро­гу вы­йсці. А як не­сур’ёзна і пры­ваб­на ўсё па­чы­на­ла­ся — вар’етэ, спе­вы, фо­ку­сы!..

...Фес­ты­ва­ль­ныя спек­так­лі не ўні­ка­лі га­вор­кі пра смерць. Вар­шаў­скі «Вaj» вы­лу­чыў­ся на­звай «Гус­ка, Смерць і Цю­ль­пан» Во­ль­фа Эрльб­ру­ха. «Да ча­го цю­ль­пан? Дзе цю­ль­пан?» — пе­ра­пыт­ва­лі гле­да­чы па пра­гля­дзе, бо то­ль­кі най­блі­жэй­шыя да сцэ­ны шэ­ра­гі раз­гле­дзе­лі, як каш­ча­вае ля­леч­нае дзі­ця з вя­лі­кай га­ла­вою ўскла­ла на бя­лют­кае пту­шы­нае це­ла ад­па­вед­ную чор­ную квет­ку. Бо ад са­май сва­ёй па­бу­до­вы тэ­атра­ль­ныя за­лы ста­лі­цы дзя­цей пад ува­гу не бра­лі, і пер­шая ся­род са­мых не дзі­ця­чых — за­ла Дзяр­жаў­на­га тэ­атра ля­лек. Гля­дзе­ль­ню Но­ва­га тэ­атра на Лі­зы Чай­кі­най, 26, дзе ла­дзі­лі­ся фес­ты­ва­ль­ныя пра­гля­ды і вы­сту­па­лі вар­шаў­скія ля­леч­ні­кі, гэ­так­са­ма для дзя­цей не пры­зна­ча­лі, а ся­род гле­да­чоў «Гус­кі, Смер­ці і Цю­ль­па­на» яны пе­ра­ва­жы­лі. Не раз­гле­дзе­лі Цюль­­пан, за­тое ўба­чы­лі і па­чу­лі сап­раў­дна­га Ка­зач­ні­ка: артыст Ро­берт Плуш­ка апа­вя­даў ня­гуч­на і не­та­роп­ка, не фар­ба­ваў тэкст, не на­ма­гаў­ся пра­жыць ро­лі за пер­са­на­жаў. З Эльж­бе­тай Бя­лі­нь­с­кай і Мал­га­жа­тай Су­зу­кі, Гус­кай і Смер­цю, вы­па­ла ўслу­хац­ца ў трыц­цаць хві­лін вы­ключ­най сцэ­ніч­най ці­шы: бяз­гуч­на плы­лі аб­ло­кі, хіс­таў­ся ча­рот, ззя­ла ва­да, хі­ба Гус­ка ча­сам шчоў­ка­ла дзю­бай. Смерць ба­ві­ла­ся з ёю на са­жал­цы. Яна ўпа­да­ба­ла цёп­лае пер’е і за­бі­ра­ла Гус­ку ня­ўлоў­на, па­кры­се, як, на­пэў­на, мае быць ў пры­ро­дзе. Бо Смерць, аказ­ва­ецца, су­пра­ва­джа­ла птуш­ку ад са­ма­га на­ра­джэн­ня.

Да гі­бен­ня і ад­ыхо­ду жы­вой істо­ты ча­ла­век, на­пэў­на, не зду­жае за­га­дзя пад­рых­та­вац­ца і пры­звы­ча­іцца — каб яму не так ба­ле­ла. А ў спек­так­лі моў­чкі да­вя­ра­юцца пры­ро­дзе. Гля­дзе­ль­ня фі­зіч­на ад­чу­вае не­йкую гіп­на­тыч­насць, за­ка­лых­ван­не, за­сы­нан­не. Перш як ад­плы­ве це­ла Гус­кі, вы­явы і гу­кі пры­ро­ды пры­глу­шаць жа­ло­бу, яна зро­біц­ца пра­зрыс­тай, але не праз слё­зы, а праз дзіў­ную па­этыч­насць мо­ман­ту...

Та­му, што на­ра­дзі­ла­ся, на­ка­на­ва­на па­мер­ці. Але ча­ла­век, па­куль жы­вы, ніш­чыць жы­вое ва­кол ся­бе. Гэ­тую асаб­лі­васць ча­ла­ве­ча­га існа­ван­ня мож­на на­зваць зму­ша­най, але ж ці вы­па­дае па­га­дзіц­ца з ёю? Для Каў­нас­ка­га дзяр­жаў­на­га тэ­атра ля­лек дра­ма­тург Да­йва Ча­паў­скай­тэ ства­ры­ла вер­сію пры­па­вес­ці Шэл­да­на Сі­ль­вер­стай­на «Шчод­рае дрэ­ва» пад на­звай «Зя­лё­ны-зя­лё­ны яблы­чак» як апо­вед пра ча­ла­ве­чую пры­ро­ду: жа­даць, атрым­лі­ваць і... за­ста­вац­ца ня­ўдзяч­ным. Ча­ла­ве­чак роз­ных уз­рос­таў бя­рэ ад сяб­роў­кі-яблы­ні пла­ды, га­лін­кі, ствол; сва­ім ад­да­ным сяб­роў­ствам ён за­бі­вае дрэ­ва, якое не го­ніць на­ват во­ра­га-чар­вя­ка, ра­ту­ючы­ся ад са­мо­ты, бо сяб­ра-ча­ла­век з’яўля­ецца то­ль­кі та­ды, ка­лі мае чар­го­вую пі­ль­ную па­трэ­бу. І ўрэш­це сся­кае яблы­ню. Ста­рым і ве­ль­мі не­шчас­лі­вым ён пры­са­джва­ецца на пень і, агле­дзеў­шы, што ду­ша дрэ­ва яшчэ жы­вая, пры­зна­ецца ёй у нік­чэм­нас­ці сва­ёй ра­цыі. Ці зра­зу­меў ста­ры хоць што-не­будзь? А ка­лі й зра­зу­меў, што мо­жа вы­пра­віць?

Па сю­жэ­це, дум­ках і ма­не­ры іх вы­каз­ван­ня ве­ль­мі пад­обным да лі­тоў­ска­га апы­нуў­ся спек­такль з Ізра­іля «Ка­лі ўсё бы­ло зя­лё­ным», дзе хлоп­чык ба­ро­ніць дрэ­ва, не дае яго зніш­чыць. Юна­ком за­раб­ляе пер­шыя гро­шы, прад­аўшы яго­ныя пла­ды. Чым ста­рэй­шым ро­біц­ца ча­ла­ве­чы пер­са­наж, тым бо­льш ад­ымае ад дрэ­ва. Для па­бу­до­вы жыт­ла дрэ­ва да­во­дзіц­ца сся­чы. А па­куль пень пра­рас­тае зя­лё­ным па­бе­гам, ста­ры лі­рыч­на згад­вае жыц­цё ў ка­лаў­ро­це ўзрос­таў.

Раз­ыгры­ва­юць па­ста­ноў­ку Дзік­ла Кац і Аві Злі­ха, жан­чы­на і муж­чы­на, якія між­во­лі ўспры­ма­юцца ба­ць­ка­мі ля­леч­на­га пер­са­на­жа, а тое, што яны па­каз­ва­юць, — ма­дэ­ля­ван­нем бу­ду­чы­ні і вы­ба­ру для дзі­ця­ці.

І лі­тоў­скі, і ізра­ільс­кі спек­так­лі адзна­ча­юць, што пры­ро­да ад­ра­джа­ецца на­су­пе­рак ча­ла­ве­ку, але кож­нае ад­ра­джэн­не да­ецца з бо­ль­шай цяж­кас­цю і ня­ўхі­ль­на на­блі­жае фі­нал. Пры­род­ны ці ча­ла­ве­чы? Усвя­до­міць, асэн­са­ваць іх не­па­дзе­ль­насць і за­леж­насць ад­но ад ад­на­го гле­да­чу трэ­ба са­ма­стой­на.

Лі­тоў­скі твор, раз­ыгра­ны кам­бі­на­ва­ны­мі і план­шэт­ны­мі ля­ль­ка­мі, рэ­жы­сёр Арві­дас Ле­бе­лю­нас свя­до­ма «за­ціш­вае», ро­біць ня­гуч­ным, спа­кой­ным, і гля­дзе­ль­ня не пра­пус­кае мо­ман­таў, ка­лі мі­лае ча­ла­ве­чае дзі­ця вы­сту­пае эга­істыч­ным спа­жыў­цом. Але спа­жы­вец­кі лад жыц­ця не ро­біць яго шчас­лі­вым, а на­быт­кі час­ця­ком не па­трэб­ны яму са­мо­му - ча­ла­ве­ку, па сут­нас­ці, трэ­ба не так ужо і шмат, і гэ­тым «не-шма­там» пры­ро­да дзе­ліц­ца з ім ад па­чат­ку існа­ван­ня...

Пры­ха­ва­ны ма­тыў шчод­ра­га сус­вет­на­га дрэ­ва да­чу­ва­ецца са сцэ­ны. На ім спе­юць усе пла­ды. Яго­ная стра­та азна­чае стра­ту ча­ла­вец­тва. Ве­ра­год­на, ба­ць­кі не па­ўта­ра­юць гэ­та дзі­ця­ці. Ці здо­лее яно зра­зу­мець і за­пом­ніць тэ­атра­ль­ны ўрок?

«Да­рос­лыя» спек­так­лі фес­ты­ва­лю так­са­ма да­ва­лі свае «ўро­кі». Зніш­чэн­ня асо­бы — у па­ста­ноў­цы «Смерць Ка­ра­ля» Сла­ва­мі­ра Мро­жа­ка, вір­ту­озна раз­ыгра­ную ма­ры­янет­ка­мі (Пен­зен­скі аб­лас­ны тэ­атр «Ля­леч­ны дом»). Ува­саб­ля­ючы твор з дра­ма­тыч­ны­мі артыс­та­мі, рэ­жы­сё­ры ча­сам да­ма­га­лі­ся пэў­най «ля­леч­нас­ці» ад вы­ка­наў­цаў, якая вы­лу­ча­ла пад­па­рад­ка­ва­насць, пры­звы­ча­енасць, зда­чу па­зі­цый асо­бы на ўсіх ча­ла­ве­чых фран­тах. Га­лоў­ны ля­леч­ны ге­рой Мро­жа­ка­вай дра­мы мі­зар­неў на ва­чах лі­та­ра­ль­на: вы­ка­наў­цы пад­мя­ня­лі чар­го­вую ля­ль­ку за­па­ло­ха­на­га док­та­ра, а док­та­ра­вы на­вед­ні­кі, што па­ля­ва­лі на не­йка­га Ка­ра­ля, стра­ля­лі ўжо без раз­бо­ру і без мэ­ты: па­вод­ле рэ­жы­сё­ра Ула­дзі­мі­ра Бі­ру­ко­ва, пер­са­на­жаў зніш­ча­ла са­ма ло­гі­ка пры­чын і на­ступ­стваў. Дра­му аб­сур­ду мас­так Вік­тар Ні­ка­нен­ка змяс­ціў у ма­кет за­мож­на­га драў­ля­на­га до­ма, які ме­та­фа­рыч­на раз­бу­раў­ся і гі­беў раз­ам з лю­дзь­мі, — до­ма-эпо­хі, за­не­се­на­га ў эпі­ло­гу дру­зам і смец­цем.

Сво­еа­саб­лі­вы апо­вед пра за­ха­ван­не асо­бы пра­па­на­ваў спек­такль Па­лтаў­ска­га аб­лас­но­га тэ­атра ля­лек «Парт­рэт з ля­та­ючым га­дзін­ні­кам. Марк Ша­гал» па­вод­ле кні­гі Мар­ка Ша­га­ла «Маё жыц­цё». Жанр сва­ёй ра­бо­ты рэ­жы­сёр­ка Акса­на Дзміт­ры­ева вы­зна­чы­ла як ілюс­тра­цыю, але, на шчас­це, ілюс­тра­цы­яй кні­гі не аб­ме­жа­ва­ла­ся — і мы за­йме­лі па­ста­ноў­ку пра тое, як «трэ­ба ра­біць сваё», як ка­лі­сь­ці трап­на сфар­му­ля­ваў бе­ла­рус­кі лі­та­ра­тур­ны кла­сік. Ша­гал у вы­ка­нан­ні Сяр­гея Цы­бы не мя­ня­ецца ад пер­ша­га і да апош­ня­га з’яўлен­ня на сцэ­не, за­тое мя­ня­ецца яго­ны мас­та­коў­скі свет (для двух­па­мер­ных ля­лек-аб’ектаў мас­тач­ка На­тал­ля Дзя­ні­са­ва вы­ка­рыс­та­ла вя­до­мыя воб­ра­зы з кар­цін Ша­га­ла). На­ва­ко­ль­ны свет так­са­ма мя­ня­ецца без­упын­на, ды бяз­ра­дас­на. Хі­ба ў Па­ры­жы Мар­ка ча­кае по­спех (кар­ці­ны на­бы­ва­юць трох­па­мер­нас­ці праз кан­струк­цыю з асоб­ны­мі ру­хо­мы­мі дэ­та­ля­мі), але не то­ль­кі та­му, што яго­ныя тво­ры ўпа­да­ба­лі ка­лек­цы­яне­ры і ама­та­ры: і для сва­іх, і для чу­жых Ша­гал па­тра­піў акрэс­ліць мя­жу і па­клас­ці крэс вы­мо­гам іх змен­лі­вых гус­таў.

На жаль, рас­клад фес­ты­ва­ль­ных спек­так­ляў не да­зво­ліў па­гля­дзець усю пра­гра­му без вы­нят­каў, і ў гэ­ты раз вы­нят­кам зра­біў­ся спек­такль Аляк­сея Ля­ляў­ска­га «Ва­ня. Каз­ка пра Ва­ню і за­гад­ка­вую рус­кую ду­шу» Тэ­атра «Karlsson Haus» з Санкт-Пе­цяр­бур­га, не­афі­цый­на на­зва­ны ад­ным з най­леп­шых. Тым бо­ль­шым бу­дзе жа­дан­не па­ба­чыць яго на ўлас­ныя во­чы сё­ле­та ўво­сень. А пра па­ста­ноў­кі, якія вы­маг­лі са­май пі­ль­най ува­гі, чы­тай­це далей.

Юрый БУТУСАЎ