 |
| Дзмітрый Арлоў у ролі цара Фёдара. Рускі тэатр БССР. 1946. |
Вось узнікае ён на парозе баярскай палаты ў сваім парчовым адзенні. Усе наўкол схіляюцца перад манархам, і цар раптам капрызліва спешчаным тонам пытаецца: «Чаму конь пада мной узняўся на дыбкі?» Ні пагрозы, ні гневу няма ў ім, больш падобным да «дзяка», чым да венцаноснага сына Грознага, нашчадка Рурыкавіча. І няхай цягам дзеі цар Фёдар, якім яго іграў Д.Арлоў, перажыве прылівы раптоўнай лютасці, нават будзе распаляць сваю дзяржаўную адвагу і прарвуцца ў ім вонкі не на жартачкі ўладарныя ноты, усё роўна слабавольны гэты ўладар вельмі хутка завяне, змарнее, амаль заскуголіць, пачне сіратліва хавацца ў абдымках сваёй Арынушкі.
Узрушала гледачоў пытанне-лямант Фёдара: «Я цар або не цар?» Пакута ягоная, ад якой ні крыжом, ні пярстом не адмолішся. Узведзены на прастол, ён, нібы дзіця неразумнае, блытаецца ў інтрыгах князя Івана Шуйскага і свайго швагра Барыса Гадунова. А тыя пры жывым цары ўчапіліся ў трон і бессаромна б’юцца за ўладу ў дзяржаве. Сутыкаючыся з імі, арлоўскі Фёдар ніяк не можа пазбыцца адной ілюзіі: ён перакананы, што ва ўсёй чэлядзі пры двары ёсць сумленне. Да яе звяртаецца, пускаючыся на зневажальныя для яго ўгаворы варагуючых царадварцоў, спрабуе прымірыць непрымірымых, нават тупае нагамі і павышае голас, не ведаючы, што зрабіць, каб затаптаць насенне разладу.
Вядома, хто царуе ўнутры сябе і кіруе сваімі страсцямі, жаданнямі і прадчуваннямі, той больш чым цар. На жаль, бязвольны пакутнік лёсу, застаючыся пры скіпетры і кароне, ва ўсякую хвіліну тут быў менш, чым цар, і гэта акрэслівала лёс Фёдара ў спектаклі, пастаўленым С.Уладычанскім у 1945 годзе.
У знакамітай мхатаўскай версіі трагедыі, якая лічыцца класічнай і ведала такіх непараўнальных выканаўцаў галоўнай ролі, як І.Масквін, В.Качалаў, М.Хмялёў і Б.Дабранраваў, сам час удакладняў «скразное дзеянне» акцёра ў ролі цара Фёдара: ад «я ўсім сэрцам хачу кіраваць дзяржавай» да «Бог не даў мне патрэбнага нораву» і ад «мне прызначана, і я хачу ўладарыць, але якая цяжкая абуза палацавых звадаў» да «мне б манастырскі спакой набыць, ды кроў продкаў прымушае ствараць нешта царскае». Як памятаю, у Д.Арлова цар Фёдар зведваў папераменна ўсе гэтыя «жаданні», мітусіўся, пакутаваў, ліў слёзы, біўся ў прыпадку бяссільнай прагі міру і цішыні ў дзяржаве. Спектакль нібы нагадваў пра гістарычную неабходнасць для Русі дзяржаўнай «моцнай рукі». Баяры, збіваючыся вакол трона, жылі таксама гэтым. Ім заставалася толькі вырашыць, каму выпадзе стаць гэтай «моцнай рукой» на троне -- пагрозліва цвёрдым пры Іаане Грозным і пахіснуўшымся пры Фёдары Іаанавічы.
Акцёрскі ансамбль у гэтым спектаклі склаўся бліскучы: Дзмітрый Арлоў, Аляксандр Кістаў, Ганна Абуховіч, Яўген Карнавухаў, Алег Шкапскі, Яўген Батурын, Юрый Арынянскі, Барыс Вішкароў, Васіль Воінкаў, Іосіф Ражба з выдатным густам вялі свае ролі, малюючы каларытныя характары. Адчувальна адбіваліся на трактоўцы «Цара Фёдара» распаўсюджаныя тады ідэалагічныя павевы, якія сцвердзіліся ў публіцыстыцы, на экране, у жывапісе, у музыцы і ў тэатры, -- на тэму «вялікага гасудара». Культ такога гасудара ўсяляк ухваляўся як наймацнейшы спосаб аб’яднаць і натхніць народ на подзвіг у славу Айчыны. Такім чынам трактаваліся тады і творы пра Івана Грознага, ягоных прыхільнікаў і ахвяр, ягоных нашчадкаў і наступнікаў. Рускі тэатр БССР не мог не аддаць даніну агульнапрынятым тады павевам.
Барыс Бур’ян