Бе­ла­рус­кія артыс­ты на фран­тах Вя­лі­кай Айчын­най

У раз­ма­ху, з якім ле­тась ла­дзі­лі­ся ўра­чыс­тыя ме­рап­ры­емствы, ха­па­ла, на вя­лі­кі жаль, фа­ль­шу і на­ват каш­чун­ства, яно вы­яві­ла па­чвар­нае скрыў­лен­не гра­ма­дзян­скай свя­до­мас­ці. Кан­ды­та­ры вы­пя­ка­лі тар­ты ў вы­гля­дзе тан­каў з чыр­во­ны­мі зор­ка­мі, ды­зай­не­ры рас­пра­цоў­ва­лі но­выя ка­лек­цыі мо­ды ў сты­лі мі­лі­та­ры з вы­ява­мі ва­енных уз­на­га­род на пляж­ных тру­сах. Але ўсіх пе­ра­ўзыш­лі «крэ­атыў­шчы­кі» з Пад­мас­коў­я, якія ўста­ля­ва­лі пры­да­рож­ны біл­борд з над­пі­сам «Они сра­жа­лись за Ро­ди­ну» пад ва­енным фо­та­здым­кам лёт­на­га экі­па­жа ў шле­ма­фо­нах, які на спра­ве ака­заў­ся экі­па­жам ня­мец­ка­га зніш­ча­ль­ні­ка.

Са­мі ве­тэ­ра­ны ўжо не мо­гуць даць ад­пор гэ­та­му тэ­атру аб­сур­ду, бо іх за­ста­ло­ся зу­сім ня­шмат, і па­важ­ны ўзрост не да­зва­ляе ўсту­паць у дыс­ку­сіі з на­хаб­ны­мі на­шчад­ка­мі. Сё­ле­та ў Дзень Пе­ра­мо­гі ве­тэ­ра­наў бу­дзе яшчэ менш... На бес­пар­дон­насць у па­ка­зе (асэн­са­ван­ні) тэ­мы вай­ны мож­на ад­ка­заць хі­ба то­ль­кі су­хой мо­вай фак­таў і свед­чан­ня­мі тых, хто пра­йшоў праз жор­сткія ва­енныя вы­пра­ба­ван­ні.

У гэ­тай пуб­лі­ка­цыі саб­ра­ны ўспа­мі­ны вя­до­мых бе­ла­рус­кіх артыс­таў, якія пе­ра­жы­лі вай­ну і ўнес­лі свой па­сі­ль­ны ўклад у Пе­ра­мо­гу. І ня­хай гэ­тыя згад­кі бу­дуць га­лоў­ным аргу­мен­там су­праць спро­баў з бо­ку ня­доб­ра­сум­лен­ных і не­да­лё­кіх лю­дзей пе­ра­тва­раць свя­тую тэ­му вай­ны ў цы­ніч­ны анек­дот.

***

Чэр­вень 1941 го­да стаў ра­ка­вым для артыс­таў бе­ла­рус­ка­га опер­на­га тэ­атра, якія на той час зна­хо­дзі­лі­ся ў ад­па­чын­ку. Не змог да­ехаць да до­му вя­ду­чы са­ліст опе­ры, за­слу­жа­ны артыст БССР Ва­ляр’ян Ка­лі­ноў­скі. Ён за­гі­нуў у Мас­кве ад вы­бу­ху бом­бы. Вай­на за­бра­ла жыц­ці ды­ры­жо­ра На­ву­ма Ба­ла­зоў­ска­га, спе­ва­коў Сяр­гея Тра­ха­но­ві­ча і Розы Ша­пі­ра. У яўрэй­скім ге­та скон­чы­ла­ся жыц­цё Па­лі­ны Жэз­мер. За­гі­ну­лі не­ка­то­рыя артыс­ты аркес­тра і хо­ру: аркес­тран­ты Яўген Ажа­еў, Ры­гор Бу­да­ніц­кі, Гірш Ліў­шыц, спя­вак Ве­ні­ямін Ха­чэў­скі.

У пер­шыя дні вай­ны зу­сім но­вы бу­ды­нак тэ­атра (ён з’явіў­ся на кар­це го­ра­да ў 1939 го­дзе) ака­заў­ся моц­на раз­бу­ра­ны: у яго тра­пі­ла аві­ябом­ба, якая пе­ра­тва­ры­ла гля­дзе­ль­ную за­лу ў гру­ду дру­зу. Фа­шыс­ты раз­мяс­ці­лі там стайню. Яны вы­вез­лі з тэ­атра му­зей, вы­ста­ву, пры­све­ча­ную Дэ­ка­дзе бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ў Мас­кве, усю мэб­лю, му­зыч­ныя інстру­мен­ты, дэ­ка­ра­цыі, сцэ­ніч­нае адзен­не для 23 опер­ных і ба­лет­ных спек­так­ляў, элек­тра­апа­ра­ту­ру, нот­ную біб­лі­ятэ­ку і ўсе іншыя ма­тэ­ры­яль­ныя каш­тоў­нас­ці. Як свед­чыў арты­кул у «Со­вет­ской Бе­ло­рус­сии» ад 16 снеж­ня 1944 го­да, «стра­ты, на­не­се­ныя ня­мец­кі­мі аку­пан­та­мі тэ­атру, на­ліч­ва­лі 14 мі­ль­ёнаў руб­лёў» — па тых ча­сах ве­лі­зар­ная су­ма.

З па­чат­кам вай­ны тэ­нар-прэм’ер бе­ла­рус­кай опе­ры, на­род­ны артыст БССР Ісі­дар Ба­ло­цін апы­нуў­ся ў Свяр­длоў­ску і ка­ля го­да пра­ца­ваў у там­тэй­шым опер­ным тэ­атры. Кам­па­зі­тар Ана­толь Ба­га­ты­роў, які ў той час жыў у Свяр­длоў­ску ў эва­ку­ацыі і вы­кон­ваў аб­авяз­кі на­мес­ні­ка ды­рэк­та­ра па на­ву­ко­вай і ву­чэб­най час­тцы Свяр­длоў­скай кан­сер­ва­то­рыі, стаў свед­кам вя­лі­ка­га по­спе­ху Ісі­да­ра Ба­ло­ці­на на свяр­длоў­скай сцэ­не. Ана­толь Ва­сі­ль­евіч рас­каз­ваў, што на спек­так­лі з удзе­лам вя­до­ма­га бе­ла­рус­ка­га артыс­та бі­ле­таў бы­ло не знай­сці, і кож­нае з’яўлен­не спе­ва­ка пе­рад гле­да­ча­мі су­пра­ва­джа­ла­ся лі­та­ра­ль­на шква­лам ава­цый. Але па­ста­ноў­ка­мі Свяр­длоў­скай опе­ры не аб­мя­жоў­ва­ла­ся твор­чае жыц­цё Ісі­да­ра Мі­хай­ла­ві­ча. Архіў­ная маг­ні­та­фон­ная стуж­ка за­ха­ва­ла яго ўсхва­ля­ва­ны апо­вед пра вы­ступ­лен­не пе­рад па­ра­не­ны­мі бай­ца­мі ў ад­ным са свяр­длоў­скіх шпі­та­ляў.

«Пры­па­мі­наю адзін вы­па­дак, — рас­каз­ваў спя­вак у 1952 го­дзе пад­час ра­дыё­інтэрв’ю. — У 1941-м мне да­вя­ло­ся быць у Свяр­длоў­ску, дзе я час­та вы­сту­паў у шпі­та­лях. Ся­род па­ра­не­ных во­інаў бы­лі і бе­ла­ру­сы. Гэ­тая ака­ліч­насць на­вя­ла мя­не на дум­ку пра­спя­ваць не­ка­ль­кі бе­ла­рус­кіх пе­сень. Ся­род іх бы­ла і “Дзе ты, чар­на­во­кая” кам­па­зі­та­ра Лю­ба­на. Яе по­ўныя пяш­чот­най цеп­лы­ні інта­на­цыі ўсхва­ля­ва­лі лю­дзей, на тва­рах бай­цоў я ба­чыў шчас­лі­выя за­ду­мен­ныя ўсмеш­кі. Я ад­чу­ваў, як па­між мной і ма­імі слу­ха­ча­мі ўзнік­ла ня­бач­ная, але моц­ная су­вязь. Мне зда­ва­ла­ся, што ўсе яны спя­ва­лі раз­ам са мной».

У маі 1942 го­да Ісі­дар Ба­ло­цін да­лу­чыў­ся да тру­пы Бе­ла­рус­ка­га опер­на­га тэ­атра, які ў той час быў эва­ку­ява­ны ў го­рад Гор­кі, а по­тым пе­ра­ба­за­ваў­ся ў Каў­роў.

Твор­чае жыц­цё ка­лек­ты­ву пра­цяг­ва­ла­ся. Ад­ноў­ле­ны не­ка­то­рыя опе­ры, што ішлі на сцэ­не тэ­атра да вай­ны, — «Яўген Ане­гін», «Се­ві­льс­кі цы­ру­ль­нік», «Кар­мэн» і іншыя. Але асоб­най ста­рон­кай у ле­та­пі­се на­ша­га опер­на­га ста­ла ва­енна-шэф­ская ра­бо­та па аб­слу­гоў­ван­ні час­цей дзе­ючай арміі. Артыс­ты ад­да­ва­лі бай­цам увесь свой та­лент, іх кан­цэр­ты сус­тра­ка­лі­ся з вя­лі­кім уз­ды­мам і за­ўсё­ды вы­клі­ка­лі ў слу­ха­чоў хва­ля­ван­не і ра­дасць. Ад­ной з фран­та­вых кан­цэр­тных бры­гад кі­ра­ваў Ісі­дар Ба­ло­цін. У бры­га­ду ўва­хо­дзі­лі са­мыя вя­до­мыя артыс­ты тэ­атра: спе­ва­кі Ры­та Мло­дак, Соф’я Дру­кер, Ілля Му­рам­цаў, До­ра Кроз, Га­лі­на Цэ­па­ва, ба­ле­ры­ны Ні­на Май­се­енка, Та­ма­ра Уз­уна­ва, Юлія Хі­рас­ка, кан­цэр­т­май­стар Ся­мён Тал­ка­чоў і цым­ба­ліс­ты Ха­нон Шме­ль­кін і Ста­ніс­лаў На­віц­кі. Бры­га­да то­ль­кі з 4-га па 22 са­ка­ві­ка 1943 го­да да­ла 30 кан­цэр­таў у пры­фран­та­вой зо­не. А ўся­го з кан­ца 1942-га па 1 чэр­ве­ня 1943-га ад­бы­ло­ся 138 кан­цэр­таў у вай­ско­вых час­цях. За гэ­тую са­ма­ахвяр­ную пра­цу мно­гія артыс­ты бы­лі ўзна­га­ро­джа­ны мед­алём «За ба­явыя за­слу­гі».

Ня­змен­ны по­спех спа­да­рож­ні­чаў вы­ступ­лен­ням на­род­най артыс­ткі Са­вец­ка­га Са­юза Ла­ры­сы Алек­сан­дроў­скай. Ва­енная хро­ні­ка за­фік­са­ва­ла ад­но з та­кіх вы­ступ­лен­няў на кі­нас­туж­ку: сто­ячы на тан­ку, Ла­ры­са Па­мпе­еўна спя­вае пес­ню Іса­ка Лю­ба­на «Бы­вай­це зда­ро­вы». У не­йкі мо­мант пад­час вы­ка­нан­ня чу­ецца моц­ны арты­ле­рый­скі вы­бух...

«Гэ­та Ка­лі­нін­скі фронт быў, — згад­ва­ла артыс­тка. — Вось пры­вез­лі мя­не ту­ды. Лес, між дрэў ві­даць тан­ка­выя гар­ма­ты. Бай­цы ся­дзяць на зям­лі, та­му зда­лёк мя­не не ба­чаць.

Я пы­та­юся: “Дзе ж тут стаць, каб мя­не ўба­чы­лі? А на танк мож­на?”

Яны ка­жуць: “Мож­на”. — “А я не зла­маю?..” Та­кі ма­гут­ны ро­гат па­чуў­ся!

І я пад­ума­ла, што зра­бі­ла вя­лі­кую па­мыл­ку, не­да­аца­ні­ла таў­шчы­ню на­шай бра­ні! Спя­ва­ла шмат ча­го. І па­сля гэ­та­га ім аб’яві­лі тры­во­гу. І вось яны саб­ра­лі­ся ў па­ход. За­гру­ка­та­лі мно­гія ма­шы­ны, па­ча­лі ўзды­мац­ца на ша­шу. І тут пад­ышоў ма­ла­дзе­нь­кі, не­вы­со­ка­га рос­ту тан­кіст. Ён саб­раў для мя­не квет­кі, яны яшчэ не рас­кры­лі­ся. А што ён мог тут зра­біць бо­льш? Не сас­ну ж мне ссек­чы!

Я бы­ла так уз­ру­ша­на гэ­тым пад­арун­кам! Аб­ня­ла яго, па­ца­ла­ва­ла, і ён мя­не па­ца­ла­ваў. І ўсе тан­кіс­ты за­апла­дзі­ра­ва­лі і ўзня­лі­ся ехаць. І вось я стаю на краю ша­шы, а яны пра­язджа­юць мі­ма мя­не. І ўсе апла­дзі­ру­юць і ма­шуць мне ру­ка­мі. І я так­са­ма ўзя­ла хус­тач­ку і ма­ха­ла. Па­еха­лі. Хто з іх вяр­нуў­ся, а хто не, ці ж вя­до­ма?..»

Як шка­да, што ў кадр не ўвай­шоў эпі­зод кра­на­ль­на­га раз­ві­тан­ня Алек­сан­дроў­скай з сал­да­та­мі! Бо гэ­та ж бы­ла зу­сім на­ту­­раль­­ная, а не па­ста­но­вач­ная сцэ­на. Сла­ву­тая артыс­тка са сля­за­мі на ва­чах ма­ха­ла хус­ткай услед бай­цам, якія ад’­язджа­лі, каб пры­няць бой... Ла­ры­су Па­мпе­еўну саг­ра­ва­ла дум­ка, што яе пес­ня над­ала ім сі­лу, на­тхні­ла на подзвіг. У той мо­мант для ўсіх сал­дат, якія ба­чы­лі раз­ві­та­ль­ны ўзмах яе хус­ткі, яна ўва­саб­ля­ла Ра­дзі­му, ка­ха­ную, ма­ці, што ве­рыць, спа­дзя­ецца і ча­кае...

3 лі­пе­ня 1944 го­да вы­зва­ле­на бе­ла­рус­кая ста­лі­ца. Ска­ле­ча­ны і раз­ра­ба­ва­ны Мінск ля­жаў у ру­інах. Але гэ­та бы­ла сва­бод­ная зям­ля. Лю­дзі вяр­та­лі­ся да­моў, па­сту­по­ва ад­на­ўля­ла­ся жыц­цё. У ве­рас­ні ў ста­лі­цу вяр­ну­ла­ся тру­па Бе­ла­рус­ка­га опер­на­га тэ­атра. Вяр­ну­ла­ся, каб ужо праз 3 ме­ся­цы, у снеж­ні, па­ка­заць прэм’еру — опе­ру Яўге­на Ці­коц­ка­га «Але­ся». Гэ­тым тво­рам, які рых­та­ваў­ся яшчэ ў эва­ку­ацыі і быў пры­све­ча­ны падзе­ям Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны, ад­кры­ваў­ся пер­шы па­сля­ва­енны се­зон у тэ­атры.

Прэм’ера ад­бы­ла­ся 24 снеж­ня 1944 го­да на сцэ­не Акру­го­ва­га до­ма афі­цэ­раў. А ў на­паў­раз­бу­ра­ным бу­дын­ку Опер­на­га тэ­атра ла­дзі­лі­ся рэ­пе­ты­цыі. «На сцэ­не і ў парт­эры бы­ла стай­ня, — рас­каз­ва­ла Алек­сан­дроў­ская. — Тут ста­ялі ко­ні. Да­рэ­чы, аб­лом­кі крэс­лаў з гля­дзе­ль­най за­лы зна­хо­дзі­лі на фран­тах у зям­лян­ках і до­тах. Дык вось, у парт­эры ста­ялі ко­ні. Не­мцы апус­ці­лі на сцэ­не жа­лез­ную за­сло­ну, та­му дру­гі, за­ку­ліс­ны бок за­стаў­ся цэ­лы. За­ку­ліс­се і на­шы гры­мі­ра­ва­ль­ныя па­коі за­ха­ва­лі­ся. І ў гэ­тых па­ко­ях мы жы­лі, бо ў нас ні ў ка­го не бы­ло дзе пры­ту­ліц­ца. Га­то­вы спек­такль мы па­каз­ва­лі ў До­ме афі­цэ­раў, а тут рэ­пе­ці­ра­ва­лі — па той бок сцэ­ны».

«Ка­лі вяр­ну­лі­ся з эва­ку­ацыі, дык па­ча­лі сваю дзей­насць у на­паў­раз­бу­ра­ным па­мяш­кан­ні тэ­атра, — згад­ваў ды­ры­жор-па­ста­ноў­шчык спек­так­ля “Але­ся” Марк Шнэй­дэр­ман. — Наш аркестр рэ­пе­ці­ра­ваў у тых па­мяш­кан­нях, якія за­ха­ва­лі­ся на дру­гім-трэ­цім і бо­льш вы­со­кіх па­вер­хах. Вы­ка­наў­цы на струн­ных інстру­мен­тах ігра­лі ў па­ль­чат­ках, та­му што быў не­ве­ра­год­ны хо­лад. Але ка­лек­тыў раз­умеў свае за­да­чы. Бы­ло вя­лі­кае жа­дан­не ства­рыць спек­такль, і не­адклад­на. І вось у та­кіх жах­лі­вых умо­вах не то­ль­кі аркестр, але і са­ліс­ты, хор — усе пра­ца­ва­лі з ад­да­чай у вы­зва­ле­ным Мін­ску, ка­лі яшчэ гры­ме­лі гар­ма­ты. Спек­такль “Але­ся” быў па­ка­за­ны ў Мін­ску і меў год­ны і ве­ль­мі кра­на­ль­ны пры­ём. Бы­лі та­кія сцэ­ны, ка­лі пуб­лі­ка пла­ка­ла ад па­ба­ча­на­га, спа­чу­ва­ючы ге­ро­ям, і ад­чу­ва­ла ўздым ад усве­дам­лен­ня, што на­ша Ра­дзі­ма вы­зва­ля­ецца ад во­ра­га. Та­кія дні не за­бы­ва­юцца ні­ко­лі!»

Не бы­ло, зда­ецца, сям’і, якую б аб­мі­ну­ла тра­ге­дыя Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны. Вя­ду­чая са­ліс­тка бе­ла­рус­кай опе­ры Соф’я Дру­кер і яе муж, ды­рэк­тар Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі Ры­гор Пра­гін у вай­ну стра­ці­лі двух ма­ла­лет­ніх дзя­цей, якія за­гі­ну­лі ў ге­та. Там жа, у ге­та, скон­чы­лі свае дні тры ма­ле­нь­кія сы­ны вя­до­ма­га цым­ба­ліс­та Ха­но­на Шме­ль­кі­на, а так­са­ма жон­ка ды­ры­жо­ра Мі­ха­іла Рыў­кі­на. Дзе­ці Рыў­кі­на выжы­лі цу­дам, але бы­лі рас­кі­да­ны так да­лё­ка, што па­ба­чы­лі­ся і сус­трэ­лі­ся то­ль­кі ў 2000-м, а са ста­рэй­шай да­чкой ба­ць­ка бо­лей і не ўба­чыў­ся ні­ко­лі, лі­чыў, што яна за­гі­ну­ла. Та­кія стра­ты не­пап­раў­ныя, і ра­ны ад іх не за­руб­цоў­ва­юцца да ско­ну дзён. І ўсё ж лю­дзі, аб’ядна­ныя агу­ль­ным го­рам, атры­ма­лі надзею на леп­шае, мір­нае жыц­цё.

«Ка­лі мы з тэ­атрам пры­еха­лі ў Мінск, на­ша да­ра­гая ста­лі­ца ля­жа­ла ў ру­інах, — рас­па­вя­да­ла на­род­ная артыс­тка БССР Соф’я Дру­кер. — Ра­ней на­ват не­ль­га бы­ло са­сніць, што гэ­так мож­на зня­ве­чыць го­рад. Сэр­ца сціс­ка­ла­ся ад бо­лю. Але ж трэ­ба бы­ло жыць. А жыць — гэ­та зна­чыць пра­ца­ваць. І мы ўзя­лі­ся за пра­цу. Мы ад­чу­ва­лі не­звы­чай­ны пры­ліў твор­чых і фі­зіч­ных сіл. Вай­на скон­чы­ла­ся, мы вяр­ну­лі­ся да­моў. І вось я ўспа­мі­наю, як мы са­мі да­маў­ля­лі­ся і пры­хо­дзі­лі на суб­отні­кі, каб да­вес­ці да ла­ду па­мяш­кан­ні тэ­атра, доб­раў­па­рад­ка­ваць тэ­ры­то­рыю. З якім хва­ля­ван­нем са­дзі­лі ма­ла­дыя дрэў­цы! Усе мы та­ды бы­лі раз­ам — Ба­ло­цін, Мло­дак, Дзя­ні­саў, Алек­сан­дроў­ская, Ма­ль­ко­ва. А по­тым ад­на за ад­ной па­ча­лі­ся ў нас прэм’еры. Якое гэ­та бы­ло шчас­це, якое свя­та! Ха­лод­на бы­ло па­сля вай­ны ў на­шым тэ­атры. Ста­ялі не­й­кія асаб­лі­ва су­ро­выя зі­мы. Не бы­ло ча­го апра­нуць. Па­мя­таю, спя­ва­ла ў “Аі­дзе”. Но­гі за­хо­дзі­лі­ся. Па­пе­ра­мен­на ста­ві­ла іх, каб трош­кі саг­рэць, на га­ра­чыя лям­пач­кі. Але ко­ль­кі там цяп­ла?.. Або ў “Пі­ка­вай да­ме” трэ­ба ве­ерам ра­біць “ха­ла­док”, а мне б над вог­ніш­чам схі­ліц­ца! І з якой аса­ло­дай і ра­дас­цю ўспа­мі­на­юцца гэ­тыя спек­так­лі! Гле­да­чу на іх не бы­ло ха­лод­на — маг­чы­ма, та­му, што ўсё сваё цяп­ло мы, артыс­ты, ад­да­ва­лі спек­так­лю».

Шмат кан­цэр­таў каля лі­ні­і фрон­ту бы­ло на лі­ку вя­до­ма­га бе­ла­рус­ка­га цым­ба­ліс­та, на­род­на­га артыс­та СССР Іо­сі­фа Жы­но­ві­ча. «Пры­гад­ва­ецца май 1942 го­да, — рас­каз­ваў музыка. — Я вы­сту­паў на Па­ўноч­на-за­ход­нім фрон­це. Мы ва­зі­лі з са­бой ма­ле­нь­кую фіс­гар­мо­нію, і пад яе акам­па­не­мент спя­ва­лі, ігра­лі, тан­ца­ва­лі. Па­ездка доў­жы­ла­ся тры ме­ся­цы. Час­та сна­ра­ды рва­лі­ся зу­сім по­бач, але кан­цэрт пра­цяг­ваў­ся. Зда­ра­ла­ся, я сам не чуў, што іграю, але бай­цы ла­ві­лі кож­ны гук. Па­мя­таю, у час ад­на­го з кан­цэр­таў у пры­фран­та­вым ле­се ад­быў­ся на­лёт ва­ро­жай аві­яцыі. Зе­ніт­кі ад­кры­лі ша­лё­ны агонь. Раз­ры­вы бом­баў злі­ва­лі­ся з раз­ры­ва­мі зе­ніт­ных сна­ра­даў. Але ніх­то з на­шых слу­ха­чоў не кра­нуў­ся з мес­цаў. Артыс­ты спа­лі про­ста ў ле­се. Над га­ло­ва­мі ў аб­одва ба­кі ля­це­лі сна­ра­ды, але ўсе цяж­кас­ці кам­пен­са­ва­лі­ся тым энту­зі­язмам, той цеп­лы­нёй, з які­мі сус­тра­ка­лі на­шы вы­ступ­лен­ні во­іны. “Вы пры­вез­лі нам ка­ва­ла­чак мір­на­га жыц­ця”, — ка­за­лі яны, дзя­ку­ючы за кан­цэрт. У кра­са­ві­ку 1945 го­да, пе­рад са­мым кан­цом вай­ны, бе­ла­рус­кая бры­га­да вы­сту­па­ла пе­рад во­іна­мі Та­цын­ска­га тан­ка­ва­га кор­пу­са. Не­за­быў­ныя два тыд­ні, на пра­ця­гу якіх на­ша бры­га­да да­ла 14 кан­цэр­таў — Па­тсдам, Ба­бе­льс­берг, Штраў­с­берг. У на­ша рас­па­ра­джэн­не быў пе­рад­а­дзе­ны спе­цы­яль­ны са­ма­лёт. На кан­цэр­це ў Па­тсда­ме пры­сут­ні­ча­ла ка­ман­да­ван­не гру­пы са­вец­кіх вой­скаў. Во­іны Бе­ла­ру­сі з за­лы да­сы­ла­лі за­піс­кі з про­сь­ба­мі вы­ка­наць на­род­ныя пес­ні і тан­цы. Гэ­тыя кан­цэр­ты — сво­еа­саб­лі­вы вы­нік на­шай фран­та­вой дзей­нас­ці».

Усхва­ля­ва­ныя ўра­жан­ні ад тых вы­ступ­лен­няў па­кі­нуў і на­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі кам­па­зі­тар Ген­рых Ваг­нер. «У ра­ён Кё­нігс­бер­га на­ша кан­цэр­тная бры­га­да пры­еха­ла ў кан­цы кра­са­ві­ка, — успа­мі­наў Ген­рых Ма­ту­са­віч. — Кі­раў­ні­ком бры­га­ды быў вы­дат­ны му­зы­кант Іо­сіф Жы­но­віч, а ў яе скла­дзе — вя­до­мыя бе­ла­рус­кія май­стры мас­тац­тваў: са­ліс­ты опе­ры Му­рам­цаў, Ла­пін, Дру­кер, ба­ле­ры­на Май­се­енка, артыс­тка фі­лар­мо­ніі Плот­кі­на, кам­па­зі­тар Лу­кас, скры­пач Бяс­смер­тны, пі­яніст Жэз­мер і я, на той час сту­дэнт Бе­ла­рус­кай кан­сер­ва­то­рыі, яко­му да­во­дзі­ла­ся вы­сту­паць як пі­яніс­ту і акар­дэ­аніс­ту-акам­па­ні­ята­ру. У артыс­таў, му­зы­кан­таў бы­ла свая ня­лёг­кая за­да­ча: вы­сту­паць пе­рад во­іна­мі, не ба­ючы­ся ва­ро­жых на­лё­таў і не­ча­ка­ных аб­стрэ­лаў; вы­сту­паць у шпі­та­лях, імкну­чы­ся пад­ба­дзё­рыць на­ват цяж­ка па­ра­не­ных і зня­ве­ча­ных вай­ною ма­ла­дых сал­да­ці­каў. Да­йце ве­ры, і артыс­там не за­ўсё­ды бы­вае лёг­ка “тры­маць усмеш­ку”. Пра­ўда, у тыя дні ў на­шай бры­га­дзе пан­ава­ла сап­раў­днае на­тхнен­не. Мы бы­лі ўжо, як та­ды ка­за­лі, у ло­га­ве во­ра­га. Ка­нец фа­шыз­му і ка­нец вай­ны імклі­ва на­блі­жа­лі­ся, мы з па­чуц­цём асаб­лі­вай ра­дас­ці, удзяч­нас­ці сус­тра­ка­лі­ся з во­іна­мі род­най арміі. Сап­раў­ды, на­шы кан­цэр­ты ад­бы­ва­лі­ся як сус­трэ­чы род­ных лю­дзей. Нас пра­сі­лі вы­ка­наць “Зям­лян­ку”, раз­ам з на­мі спя­ва­лі “Бы­вай­це зда­ро­вы” і “Наш тост”, во­іны-бе­ла­ру­сы — а іх мы ня­рэд­ка ба­чы­лі і ў вой­ску, і ў шпі­та­лях — з тры­во­гай, з хва­ля­ван­нем рас­пыт­ва­лі: а што ж там, на ра­дзі­ме, а ці бы­лі мы на Ві­цеб­шчы­не, а як вы­гля­дае Мінск, а ці ёсць надзея, што не спа­ле­на род­ная вёс­ка і за­ста­лі­ся жы­вы­мі сва­які?.. Час­та па про­сь­бе зем­ля­коў мы вы­кон­ва­лі бе­ла­рус­кія пес­ні, і та­ды асаб­лі­ва ад­чу­ва­ль­ным быў сму­так вай­ны, тры­во­га ча­кан­ня, ра­дасць ад усве­дам­лен­ня та­го, што хут­ка скон­чыц­ца ўвесь гэ­ты жах...

Май 1945-га па­кі­нуў успа­мі­ны пра вы­зва­лен­чы па­ход на­шых вой­скаў, па­рад пе­ра­мож­цаў ва Усход­няй Пру­сіі 7 мая, які пры­маў ге­не­рал Баг­ра­мян, а по­бач на тры­бу­не бы­лі і мы, бе­ла­рус­кія артыс­ты. За­пом­ні­лі­ся сус­трэ­чы з ге­не­ра­лам тан­ка­вых вой­скаў Бур­дзей­ным, які па­сля вай­ны ад­шу­каў нас ужо ў Мін­ску. За­пом­ніў­ся зруй­на­ва­ны, але ўсё ж цу­доў­ны Кё­ніг­сберг, у якім праз шмат га­доў, пад­час ка­лі­нін­град­скіх гас­тро­лей на­ша­га Тэ­атра опе­ры і ба­ле­та, гу­ча­ла і мая му­зы­ка...

Я шчас­лі­вы, што ў дні Пе­ра­мо­гі — так, для мя­не гэ­та не адзін, а не­ка­ль­кі май­скіх дзён, — я апы­нуў­ся на фрон­це, ся­род сал­дат-вы­зва­лі­це­ляў. Маг­чы­ма, тыя вес­на­выя ўра­жан­ні да­па­маг­лі мне пе­ра­адо­лець тра­гіч­ныя пе­ра­жы­ван­ні ва­енных га­доў і з апты­міз­мам уклю­чыц­ца ў мір­ную пра­цу, ні­ко­лі не за­бы­ваць пра вя­лі­кую каш­тоў­насць ча­ла­ве­ча­га жыц­ця і ад­люс­тра­ваць усё гэ­та ў сва­ёй му­зы­цы».

Пе­ра­мо­га!.. Та­кая жа­да­ная, та­кая доў­га­ча­ка­ная! Яе зда­бы­ва­лі цяр­плі­ва і са­ма­ахвяр­на, крок за кро­кам, хві­лі­на за хві­лі­най. Зда­бы­ва­лі кош­там не­ве­ра­год­ных па­кут і не­пап­раў­ных страт. Але з пер­шых і да апош­ніх дзён по­бач з сал­да­та­мі за­ў­сё­ды кро­чы­лі му­зы. Яны не маў­ча­лі. Мас­тацт­ва так­са­ма са­ма­адда­на зма­га­ла­ся за Пе­ра­мо­гу. І сён­ня, ка­лі тыя вог­нен­ныя га­ды ўсё да­лей і да­лей ад­ыхо­дзяць у мі­ну­лае, мы схі­ля­ем га­ло­вы пе­рад усі­мі твор­ца­мі, што пра­йшлі да­ро­га­мі вай­ны і пад­ара­ва­лі нам гэ­та вя­лі­кае свя­та.

Вольга БРЫЛОН