На вялікі жаль, выстава «Час і творчасць Льва Бакста» не выклікала неверагоднага ажыятажу. Беларусы не ведаюць Бакста. Ды і з чаго б ім яго ведаць? Тры літаграфіі ў Нацыянальным мастацкім музеі ніколі не выстаўляліся, карцін Льва Бакста ў Мінску да нядаўняга часу не было. За апошнія два гады ў карпаратыўную калекцыю «Белгазпрамбанка», якая налічвае ўжо больш за сотню артэфактаў, з ініцыятывы старшыні праўлення Віктара Бабарыкі набыта сем карцін і графічных твораў — Бакст прадстаўлены калі не шэдэўрамі (яны даўно ў цэнтральных музеях свету), то разнастайнымі якаснымі творамі, што аселі ў прыватных рускіх і еўрапейскіх калекцыях.
Чарговае адкрыццё новага імя, звязанага з Беларуссю, паднесена нам у выглядзе вытанчанай гурманскай стравы — эстэцкай выставы (271 праца з васьмі музеяў пяці краін), якой доўгія гады не бачыла сталіца. Прадстаўлены вядомыя творы — гродзенскія акварэлі Напалеона Орды, карціны літоўца Мікалоюса Чурлёніса, рускіх мастакоў — Валошына, Сярова, Дабужынскага, Кустодзіева і многіх выдатных аўтараў эпохі сімвалізму і мадэрну, народжаных у Беларусі, — Рушчыца, Баброўскага, Сорына, Сцялецкага. Яны складаюць «кола» Бакста, яго фон, на якім павінны заззяць работы галоўнага героя — ранняя акварэль «Рыбак» (1890-я), тры літаграфіраваныя партрэты Гіпіус, Малявіна, Левітана, «Пейзаж з кіпарысамі», пейзаж «Змярканне над возерам», карціна «Купальшчыкі на Лідо. Венецыя», партрэт Ружаны Заткавай, шматлікія эскізы касцюмаў, прадстаўленых Санкт-Пецярбургскім музеем тэатральнага і музычнага мастацтва. Вось задума арганізатараў, канцэпцыя выставы: Бакст па якасці твораў і майстэрстве не толькі роўны сярод роўных, але і больш паспяховы на той час. Пры гэтым ён наш зямляк, родам з Гродна. Усё так і не так. Парадаксальнасць яго творчасці, асабістага лёсу і пасмяротнай гісторыі выклікае цікавасць і здзіўленне.
Пра тры прозвішчы: Рабіновіч, Разенберг, Бакст
Бакст толькі фактам нараджэння звязаны з Беларуссю, жыў у Гродне гадоў да трох, затым быў вывезены ў дом дзеда ў Пецярбург. Мастак наўрад ці нешта памятаў са свайго ранняга дзяцінства і часта называў еўрапейскім знаёмым Санкт-Пецярбург родным горадам. Гродзенскі гісторык-краязнаўца Ігар Трусаў на 90 адсоткаў упэўнены, што бацькі Льва Бакста не былі карэннымі гарадзенцамі, бо ў спісах домаўладальнікаў Гродна за 1783, 1796, 1834 гады няма ні Бакстэраў, ні Разенбергаў. Вызначыць, дзе нарадзіўся творца, каб усталяваць на доме мемарыяльную дошку, цяжка і наўрад ці магчыма.
Між тым ён кроўна і ментальна быў звязаны з Заходняй Беларуссю, дзе жылі ягоныя бацькі, продкі з мацярынскага і бацькоўскага бакоў. Аб продках Бакста — Рабіновічах, Разенбергах і Бакстах — маюцца самыя супярэчлівыя звесткі. Але менавіта гэта асабліва цікава беларусам. Першы парадокс яго біяграфіі: у метрычным пасведчанні, прадстаўленым у 1883 годзе ў Акадэмію мастацтваў (па сведчанні пецярбургскага даследчыка Дзмітрыя Севярухіна, які працаваў з архіўнай справай), імя бацькі запісана як Ізраіль Самуіл Барух Хаімавіч Рабіновіч.
Чаму Бакст, народжаны як Рабіновіч, лічыўся ў афіцыйных паперах Разенбергам, а стаў Бакстам? Гэтую гісторыю ахутваюць сямейныя таямніцы, і кожны даследчык трактуе яе (ці, заблытаўшыся, кідае ўсё) па-рознаму. Паводле сямейнага падання, Леў выкарыстаў у якасці мілагучнага творчага псеўданіма, пад якім і ўвайшоў у сусветнае мастацтва, дзявочае прозвішча бабулі па матчынай лініі. Тая самая загадкавая бабуля — па сямейных аповедах — адмовілася ехаць у Пецярбург са сваім мужам, перапалохаўшыся чыгункі, а пасля ўсё ж такі жыла разам з дачкой у Пецярбургу. Імя яе ніколі не згадваецца, але менавіта яна, па сямейных паданнях, і насіла ў дзявоцтве прозвішча Бакстэр. Аднак прозвішча Бакстэр сярод спісаў гродзенскіх яўрэяў, што шукаў Ігар Трусаў, наогул не сустракаецца. Затое ёсць шматлікія Бакшты. Прозвішча Бакст прамаўлялася першапачаткова як Бакшт і паходзіла ад мястэчка Бакшты Ашмянскага павета ў былой Віленскай губерні (цяпер Гродзенская вобласць). Шмат Бакстаў (Бакштаў) жыло ў Ашмянах, Навагрудку, Мінску, некалькі ў Гродне. Ёсць і іншая версія гісторыі гэтага прозвішча. «Бакстэр» перакладаецца з германскага дыялекту нідэрландскай мовы (распаўсюджанага ў паўднёвай Галандыі) як «пекар». Верагодна, продкі Бакста былі пекарамі і калісьці пераехалі з Галандыі. Зрэшты, і тут не ўсё так адназначна: «Псеўданіму Бакст Лёвушка даваў даволі блытанае апраўданне — бы ён выбраў такі псеўданім у памяць ужо спачылага сваяка, ці то дзядзькі, ці то дзеда», — успамінаў сябар Бакста мастак Аляксандр Бенуа. Гэтая тэорыя таксама мае поўнае права на існаванне. З апублікаваных у Інтэрнэце радаводных ясна, што нейкая Рабіновіч, магчыма, малодшая сястра бацькі, а значыць цётка Льва, выйшла замуж за Абрахама Аарона (Хаіма) Бакста і разам з мужам эмігравала ў ЗША. Верагодна, нашчадкі тых бацькавых сваякоў з ЗША наведалі мастака ў Нью-Ёрку ў 1923 годзе, пра гэта ён паведамляў сястры Сафіі ў лісце: «Былі ў мяне абодва Баксты, старэйшы, доктар, не прыйшоў, заняты візітамі. Яны вялікія багацеі і з дакладных крыніц вядома, што ў іх каля паўтара мільёна франкаў гадавога даходу. Мілыя, добрыя і спагадлівыя, прагнуць маёй кампаніі і, здаецца, хочуць замовіць партрэт яго (Abrahama) жонкі і сына маленькага. Я ім распавядаў пра тату, нашу сям’ю, пра цябе і дзяцей...» Бакст — трэцяе шчаслівае імя Льва Самойлавіча, якое прынесла яму славу, — магло быць прозвішчам яго цёткі па бацькоўскай лініі.
Але і з дакументальна зафіксаваным прозвішчам Разенберг не ўсё зразумела: бо па метрыцы Бакст — Рабіновіч. Паводле ўспамінаў пляменніц мастака, іх багаты прадзед Пінхус Разенберг, патомны ганаровы грамадзянін і кавалер, з 1867 па 1871 гг. — купец першай гільдыі, які працаваў у маладосці краўцом у Парыжы і разбагацеў на пастаўках сукна ў рускую армію, усынавіў беднага зяця-талмудыста і пасля выхаду Маніфеста аб усеагульнай вайсковай павіннасці 1874 года даў яму сваё прозвішча, каб той як адзіны сын у бацькоў пазбег вайсковага прызыву. Атрымлівалася, што сын і дачка Пінхуса Разенберга былі мужам і жонкай. Верагодна, такім чынам пасля ўсынаўлення зяця з 1874 года васьмігадовы Лейба Рабіновіч, яго брат і сёстры сталі Разенбергамі. Але змена прозвішча дзяцей магла адбыцца і з прычыны талмудысцкага разводу бацькоў. Бацькі Бакста разышліся пасля нараджэння апошняга дзіцяці, і маці зноў выйшла замуж за чалавека, які праматаў усё, што пакінуў ёй Пінхус Разенберг. «Я і цяпер не валодаю дакладным тлумачэннем імя “Бакст”, якое Лёвушка палічыў лепшым, чым прозвішчы Разенберг. Апошняе значылася ў яго ў афіцыйных паперах. Наўрад ці ў дадзеным выпадку дзейнічала сустраканая часам у яўрэйскім побыце адаптацыя дзедам унука, што рабілася галоўным чынам для таго, каб унуку пазбегнуць ваеннай павіннасці», — успамінаў Аляксандр Бенуа.
З 1870-х сям’я Разенбергаў жыве ўжо ў Пецярбургу, а ў 1883 годзе Леў, скарыстаўшыся парадай выдатнага скульптара Марка Антакольскага, паступіў вольным слухачом у Акадэмію мастацтваў. Гэтаму рашэнню несумненна спрыяла абстаноўка дзедавага дома, якая падзейнічала на юнага Льва: «Яго кватэра аказвала на Лёвушку вялікае ўражанне: так прыгожа, з такім густам яна была прыбраная; сам прадзед быў спадаром шыкоўна апранутым; ён ахвяраваў шмат на прытулкі для бедных, і цар Аляксандр II яму паціснуў руку, дзякуючы яму». Гэты дзедаўскі густ да дэкарыравання жылля і яго кравецкае мінулае ў Парыжы, думаецца, адбіліся на ўнуку.
У 1880-х памёр бацька (аднак паспеў даць дзецям прыстойную гімназічную адукацыю), пазней дзед, і ўсю адказнасць за вялікую сям’ю — маці, бабулю, дзвюх сясцёр і яшчэ зусім юнага брата — павінен быў несці малады чалавек, якому не было і 30-гадоў.
Пра веру продкаў
Бацька мастака Самуіл Разенберг (Рабіновіч) у сям’і лічыўся навукоўцам-талмудыстам. Вера — іудаізм — была вельмі важным кампанентам выхавання. Само прозвішча Рабіновіч сведчыла пра продкаў рабінаў з боку бацькі. І з боку маці і дзеда прозвішча Разенберг адносіцца да распаўсюджанага тыпу нямецка-яўрэйскіх, якія складаюцца з двух нямецкіх слоў: Rosen — «ружа» і Berg — «гара», што перакладаецца як «гара ружаў» або «ружовая гара». Першыя яўрэйскія прозвішчы ў Германіі з’явіліся ў канцы Сярэднявечча, яны тады даваліся нямногім, у асноўным мудрацам, знаўцам Торы або вельмі багатым і вядомым людзям. Бакст ніколі не імкнуўся затушаваць сваю нацыянальнасць, наадварот, падкрэсліваў яе, увасабляючы ў Парыжы на сваіх фірмовых бланках зорку Давіда. Паходжанне было відавочна і па яго асаблівай пявучай «пікантнай» гаворцы, са спецыфічнымі націскамі і працяглымі тыпова яўрэйскімі інтанацыямі. Размаўляў Леў Самуілавіч правільнай рускай мовай, але з акцэнтам: гэта была гаворка яго бацькоў — выхадцаў з беларускіх яўрэяў, якую не вытруцілі з іх нават гады жыцця ў Пецярбурзе. Хоць з часам Бакст асіміляваўся ў рускую культуру, веры продкаў надаваў вялікае значэнне. У раннія акадэмічныя гады пад уплывам свайго першага настаўніка акадэміка Ісаака Аскназія марыў аб стварэнні «высокага роду яўрэйскага жывапісу», хадзіў у Эрмітаж капіяваць Рэмбранта, якога лічыў яўрэем, і пісаў карціну на евангельскую тэму — «Юда, які гутарыць з Хрыстом», дзе тлумачыў Юду як вернага вучня, што даверыў настаўніку свае сумневы... Яшчэ адзін парадокс лёсу: Баксту давялося змяніць веру продкаў праз каханую жанчыну: яго нявеста, Любоў Грыцэнка, дачка купца Паўла Траццякова, была праваслаўнай і хацела вянчання. Пакутліва перажываючы «здраду» веры, ён перайшоў з іудаізму ў лютэранства ў Варшаве, дзе знайшоўся адпаведны пастар. Але як толькі ў 1910-м адбыўся афіцыйны развод, Бакст неадкладна вярнуўся да веры продкаў, чым наклікаў на сябе чарнасоценскія нападкі. У 1912 годзе ў Пецярбургу Леў ператварыўся з моднага еўрапейскага мастака ў бяспраўнага яўрэя без дыплома і статусу, які не меў права жыць у сталіцы і быў высланы за рысу аселасці. Усе заступніцтвы, нават вялікай княгіні Марыі Паўлаўны, былі марнымі, і Бакст з’ехаў з Пецярбурга, прысягнуўшы ніколі не вяртацца ў Расію.
Пра стасункі з Акадэміяй мастацтваў
Леў Бакст стаў акадэмікам Імператарскай акадэміі мастацтваў, не маючы акадэмічнага дыплома. Яго адносіны з гэтай навучальнай установай складваліся няпроста: вымушаны ўтрымліваць сям’ю, мастак не хацеў кідаць Акадэмію, за вучобу ў якой трэба было плаціць, і ўвесь час падпрацоўваў у часопісах ілюстратарам. Аднак яму не ўдавалася займаць у рэйтынгу студэнтаў вышэйшыя нумары і давялося пакінуць Акадэмію з-за скандалу, выкліканага яго карцінай, напісанай занадта рэалістычна, у духу апазіцыянераў-перасоўнікаў. У сваёй далейшай выкладчыцкай дзейнасці ў прыватнай школе Званцовай у Пецярбургу (яго вучнем былі савецкі мастак Мікалай Тырса і знакаміты Марк Шагал) ён зыходзіў са свабоды творчасці і індывідуальнасці кожнага вучня. Пазней, пасля дэмакратычнай рэформы Акадэміі 1894 года, Бакст выстаўляўся на акадэмічных выставах і нават уваходзіў у іх журы. Яго мала займала адсутнасць дыплома і афіцыйнага звання мастака, але ён з павагай ставіўся да шматлікіх прафесараў і ў 1914 году ахвотна прыняў (у адрозненне ад свайго сябра Бенуа) тытул ганаровага члена Акадэміі мастацтваў, які даваўся за выдатныя дасягненні ў мастацтве, тым больш што гэты тытул даваў права яму, яўрэю, жыць у Пецярбургу і Маскве.
Пра сусветную славу
У юнацкай анкеце, складзенай Бенуа ў гуртку самаадукацыі, творца напісаў, што хоча стаць «самым знакамітым мастаком у свеце». Сябры паставіліся да гэтага са смехам і іроніяй, але Бакст змог рэалізаваць мару. Яго работы надзвычай высока ацэньваюцца незалежна ад іх якасці — у 2-3 разы даражэй за работы іншых, якія працавалі з Дзягілевым, а гэта больш за 40 творцаў, аднак Леў Бакст сярод іх — першы.
Слава прыйшла да яго ў 43 гады раптоўна і нечакана, там, дзе ён яе менш за ўсё чакаў, — у тэатральнай дэкарацыі. Дваццаць гадоў мастак прысвяціў жывапісу і графіцы, галадаў у Парыжы, шукаў тэмы для карціны («Колькі эскізаў я перарабіў і ўсё не магу трапіць на “патрэбную” карціну...»), марыў стаць новым Зічы, Бекліным або Семірадскім, пераймаў творчыя манеры Маціса і Гагена, пісаў партрэты ў духу Сярова і Сомава, афармляў часопісы ў стылі вытанчанага мадэрну (парыжская крытыка назвала яго «пецярбургскім стрыечным братам Бердслея»), але доўгачаканы момант наступіў, калі 4 чэрвеня 1909 года ў парыжскім тэатры Шатле ўзвілася заслона і вытанчаная парыжская публіка, якая прыйшла на «Рускія сезоны» Сяргея Дзягілева, убачыла дэкарацыі і касцюмы да балета «Клеапатра» і сустрэла іх стогнам захаплення і громам апладысментаў. «Поспех шалёны, такі, што не верыцца. Мастакі мне прама авацыю наладзілі, газеты ў захапленні, нават занадта...» — пісаў Бакст жонцы. Менавіта тады нарадзіўся сцэнограф Леон Бакст як еўрапейская знакамітасць. Бакст зрабіў рэвалюцыю ў тэатральнай дэкарацыі. Ён увёў на сцэну тонкую стылізацыю гістарычных эпох, эфектны, яркі жывапіс, разнастайны арнамент, смелыя суадносіны колераў, што былі ў ансамблі з арыгінальнымі касцюмамі, прадуманымі да драбнюткага аксесуара. Кожны з яго эскізаў з’яўляўся не тэхнічным дакументам для швачкі, а вытанчаным творам графічнага мастацтва, намаляваным з абсалютным густам. Калі не было магчымасці адмыслова выканаць яго ідэю ў матэрыяле, мастак пісаў фарбамі проста на целе танцоўшчыц. Яго фантазія, здавалася, была невычарпальная. Наступіла мода на Бакста-дэкаратара, якая цягнулася амаль дзесяць гадоў. Кожны год праходзілі яго персанальныя выставы ў еўрапейскіх сталіцах і не толькі, у ЗША з 1913-га іх было 11. Бакст становіцца і мастацкім кіраўніком дзягілеўскай трупы, афармляе «Шахеразаду», «Прывід ружы», «Нарцыса», і зусім нечакана — свецкім куцюр’е, дэкаратарам свецкіх баляў на плошчы Сан-Марка ў Венецыі, модным афарміцелем раскошных інтэр’ераў. Першапачатковыя комплексы мастака з нагоды «нізкасці» гэтага рамяства змяніліся сур’ёзнымі намерамі: ён стаў мадэльерам і мастаком тканін у ЗША ў прамысловых маштабах, што абяцала немалыя выгады. Вядома, творца ўвайшоў бы ў гісторыю мастацтваў Расіі і карцінамі: і сімвалічным «Антычныя жахам», і адточанай «Вячэрай», і выдатнымі партрэтамі сяброў — «Дзягілева з няняй», Дзмітрыя Філосафава — і не менш вядомай серыяй графічных партрэтаў сваіх вядомых сучаснікаў Левітана, Гіпіус, Малявіна... Але там ён быў толькі адным з многіх у доўгім шэрагу, а ў балетным тэатры і ў модзе ён стаў адзіным у сваім родзе.
Пра балет
Цікава, што ў юнацтве Бакст не любіў балет, не разумеў яго, а захапляўся сур’ёзнымі жанрамі — гістарычнай драмай і операй; будучы мастак лічыў балет «відовішчам недарэчным, легкадумным і нават заганным». Больш за пяць гадоў спатрэбілася яго сябрам, каб пераканаць яго ў годнасці балетных спектакляў і зрабіць заўсёднікам музычнага тэатра. І праз пэўны час раптам аказалася, што ў разуменні маляўнічага афармлення сцэны Баксту няма роўных у свеце: яго называлі чарадзеем, чараўніком, найвялікшым каларыстам, непараўнальным і бліскучым заканадаўцам мод, то-бок усімі тымі эпітэтамі, якія ён прагнуў чуць столькі гадоў бесперапыннай працы ў жывапісе. Усе арыстакраты і інтэлектуалы Францыі запісаліся да яго ў сябры, яго дзень быў распісаны па хвілінах. Ён атрымаў ордэн Ганаровага легіёна і статус акадэміка многіх еўрапейскіх Акадэмій. За адну яго лекцыю ў Нью-Ёрку плацілі ганарар у 2 тысячы долараў (мастак іранічна называў сваё лекцыйнае турнэ «гастролямі Шаляпіна»). І зноў парадокс: слава стамляла, адымала свабоду, кампліменты хутка надакучылі і пакідалі мастака абыякавым. Бакст стаў закладнікам вядомасці: велізарныя ганарары, паблажлівая ацэнка і здзіўленне знаёмцаў, зайздрасць ворагаў пасварылі яго з сябрамі юнацтва — Бенуа, Дзягілевым, нават Канстанцінам Сомавым, які напісаў у лісце 1914 года Астравумавай-Лебедзевай: «Модны геній Бакст, разадзьмуты рэкламай, па сутнасці — ілюзія...» Ён быў адзінокі, нягледзячы на тое, што ўтрымліваў усю сваю радню — сем’і брата і сястры, запрошаныя ў 1915 годзе з Расіі: 14 чалавек карміліся за яго кошт, але не было побач ні жонкі, ні сына, якіх ён вельмі любіў. Толькі ў 1921-м яму ўдалося перавезці сына, падчарку і былую жонку ў Парыж. 15 апошніх гадоў яго жыцця — гэта бесперапынная гонка і праца на знос, якая прывяла мастака да заўчаснай смерці ў 58 гадоў. Пасля яго сыходу ў 1924 годзе велізарную творчую спадчыну падзялілі і распрадалі пляменнікі. 17-гадоваму сыну Андрэю дасталіся атэлье бацькі па вуліцы Ларыстон у цэнтры Парыжа і жывапісныя карціны. Але ў пасляваенныя гады велізарная перапіска-архіў Бакста была страчана, а працы, бо «не маюць камерцыйнай каштоўнасці і захламляюць дом», адпраўленыя на антрэсолі і гарышчы. Многія эскізы танна прадаваліся калекцыянерам у ЗША, некаторыя адышлі ў дар Музею Бецалель у Ізраілі.
100-годдзе з дня нараджэння мастака адзначылі ў Расіі сціплай выставай эскізаў у Ленінградскім тэатральным музеі. Велізарны архіў Любові Грыцэнка-Бакст, на шчасце, быў перададзены сынам Андрэем Бакстам у пасляваенныя гады ў Рускі музей і Траццякоўку, але стаў запатрабаваным даследчыкамі толькі праз паўстагоддзя пасля смерці мастака, у сярэдзіне 1970 — пачатку 1980-х, калі адна за адной выйшлі тры кнігі пра Льва Бакста. Рэтраспектыўная выстава Бакста ў Расіі прайшла ў 1992 годзе ў Рускім музеі і засталася незаўважанай на фоне бурных палітычных падзей. У 1980-я кошты на яго творы зноў узляцелі.
У 2013 годзе ў Маскве прайшла невялікая выстава эскізаў тканін, і толькі ў 2016-м Рускі музей зладзіў да 150-годдзя першую персанальную выставу Льва Бакста. Многія тэатры, у тым ліку і Вялікі тэатр оперы і балета Беларусі, аднавілі балеты ў сцэнаграфіі Бакста. Чарговы парадокс: у Расіі творца так і не стаў, па сутнасці, рускім нацыянальным мастаком, у Парыжы ён таксама не ўспрымаецца «французскім мастаком рускага паходжання». Правы на яго заявіла толькі Беларусь, звярнуўшыся ў ЮНЕСКА з просьбай абвясціць 2016-ты Годам Бакста, што і было зроблена.
Надзея Усава