Па ко­ле «круг­ла­га ста­ла» Цэн­тра бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі

Раз­мо­ву су­пра­ва­джаў вя­лі­кі збор­нік пе­ра­кла­даў з ня­мец­кай — швей­цар­ска­га, аўстрый­ска­га і ня­мец­ка­га да­роб­ку для дзі­ця­чай сцэ­ны (вы­дан­не прад­ста­віў Інсты­тут імя Гё­тэ), а так­са­ма сцэ­ніч­нае чы­тан­не аб­ра­ных п’ес (ба­дай, най­ці­ка­вей­шая час­тка сус­трэ­чы). Праз чы­тан­не, гэт­кі на­кід-эскіз у вы­ка­нан­ні ма­ла­дых спа­нат­ра­ных артыс­таў, вы­яўля­ла­ся рэ­жы­сёр­скае ба­чан­не ма­тэ­ры­ялу і пры­чы­ны, што па­спры­ялі яго ўва­со­біць, — аса­біс­тыя, са­цы­яль­ныя, кас­міч­ныя. Зу­сім без ды­дак­ты­кі і вы­ха­ваў­ча­га кі­ван­ня па­ль­цам. Су­час­ны рэ­жы­сёр­скі пад­ыход та­кі: пра вы­ха­ван­не за­лы ста­ры­мі доб­ры­мі (звык­лы­мі) спо­са­ба­мі трэ­ба за­быц­ца. Зла­та Гло­та­ва, На­тал­ля Ля­ва­на­ва, Ве­ра­ні­ка Фа­мі­на, Свят­ла­на За­лес­кая-Бень, Ган­на і Па­вел Хар­лан­чу­кі-Южа­ко­вы, Ган­на Ша­паш­ні­ка­ва спа­вя­да­юць гэ­ты пры­нцып у па­ста­ноў­ках для тых, ка­го дзяр­жаў­ны тэ­атр для дзя­цей (дра­ма­тыч­ны, му­зыч­ны, ля­леч­ны) па­куль што па­кі­дае за па­ро­гам, — для не­маў­ля­таў ад шас­ці ме­ся­цаў і ма­лых ад­на­го, двух, трох, ча­ты­рох га­доў ад ро­ду (на кож­ныя да­дат­ко­выя шэсць ме­ся­цаў уз­рос­ту — свае па­тра­ба­ван­ні, свае пра­па­но­вы). Бэ­бі-тэ­атр існуе на­сто­ль­кі па­спя­хо­ва і за­пат­ра­ба­ва­на, аж рэ­жы­сёр­ка Зла­та Гло­та­ва ад­мо­ві­ла­ся раз­ва­жаць пра яго­нае ста­но­віш­ча ад­нос­на дзяр­жаў­ных тэ­атраў: «Мы ўсё зро­бім са­мі, каб то­ль­кі ніх­то не за­мі­наў». А хіт­ра­муд­расць бэ­бі-тэ­атра па­ля­гае ў тым, што ён вы­клі­кае без­умоў­ную за­ці­каў­ле­насць пэў­ным ві­дам мас­тац­тва і пе­ра­кон­вае, за­пэў­ні­вае, пры­ву­чае дзе­так да на­ступ­нае тэ­зы: ня­ма ад­но­ль­ка­вас­ці ды аб­авяз­ко­вас­ці ў мас­тац­тве — стан­дар­ту, шаб­ло­ну. Праз тры-пяць га­доў аб­азна­ныя ма­лыя гле­да­чы дой­дуць да Дзяр­жаў­на­га тэ­атра ля­лек, да Рэс­пуб­лі­кан­ска­га тэ­атра юна­га гле­да­ча, да Вя­лі­ка­га тэ­атра опе­ры і ба­ле­та, апы­нуц­ца ў шэ­ра­гу тых, хто «ўме­юць чы­таць са сцэ­ны» — ва­ло­да­юць тэ­атра­ль­най мо­вай, ма­юць тэ­атра­ль­ныя звыч­кі і пры­хі­ль­нас­ці. У шэ­ра­гу тэ­атра­ль­на ад­ука­ва­ных. Ці га­то­выя тэ­атры пры­няць і зда­во­ліць та­кіх гле­да­чоў?

На­шы тэ­атры — за­во­ды па вы­ра­бе спек­так­ляў — ру­хае па­трэ­ба прад­аваць па­слу­гі. Гля­дач — склад­нік пра­цэ­су, дзе мас­тац­тва ма­ецца на ўва­зе, але зу­сім (ці не за­ўжды) не аб­авяз­ко­вае. Ня­бла­га прад­аюц­ца ка­пус­ні­кі, ве­ча­ры­ны, кан­цэр­ты дра­ма­тыч­ных артыс­таў на­кшталт ка­ба­рэ, ба­ла­зе ахво­чыя ку­піць па­слу­гу-за­ба­ву, па­слу­гу-ад­па­чы­нак не зво­дзяц­ца. Але ж тэ­атр — не пра за­ба­ву. Ча­му ж па­ста­ноў­кі губ­ля­юць ко­ліш­нюю за­пат­ра­ба­ва­насць? «Сён­ня лю­дзі пры­хо­дзяць у тэ­атр і не ба­чаць та­го, што хо­чуць уба­чыць, да ча­го пры­звы­ча­еныя. Гля­дач апы­на­ецца ў пэў­най раз­губ­ле­нас­ці. На­ўмыс­на­га, вы­зна­ча­на­га ўяў­лен­ня пра тэ­атр ужо не існуе. Кож­ны рэ­жы­сёр сам пры­дум­вае пра­ві­лы гу­ль­ні. Над­ары­ла­ся рас­пры­го­нь­ван­не тэ­атра­ль­на­га ко­дэк­су...»

Рас­пры­го­нь­ван­не ў тэ­атры — гэ­та яшчэ і (да­дат­ко­выя!) гля­дац­кія вы­сіл­кі для па­ра­зу­мен­ня, ад­каз­нас­ці, пра­су­ну­тас­ці, бо з па­слу­гай раз­умец­ца не трэ­ба — хі­ба спа­жы­ваць (шмат якія інтэрв’ю бе­ла­рус­кіх артыс­таў па­чы­на­юцца з азначэння та­го, што тэ­атр ні­ко­му ні­чо­га не ві­нен).

Спек­так­лі для дзя­цей, як вя­до­ма, час­цей за ўсё вы­бі­ра­юць да­рос­лыя. Якія апы­ну­лі­ся ў пэў­най раз­губ­ле­нас­ці: усё, што пад­аба­ла­ся ко­лісь, са сцэ­ны сыш­ло, а іншае ці не зда­ва­ль­няе, ці на­сця­рож­вае. Ме­на­ві­та з гэ­тай пры­ха­ва­най пры­чы­ны ў «Дзюй­мо­вач­кі» і «Ка­та ў бо­тах» гле­да­чы ёсць, а пастаноўка «Брык і Шу­ся шу­ка­юць ле­та» пе­рад­усім пра­ва­куе да­рос­лае (ба­ць­коў­скае, на­стаў­ніц­кае) пы­тан­не «Хто та­кія Брык і Шу­ся?». Не пра што, не які, а «хто та­кія»! На­ват пе­рад па­чат­кам імпрэ­зы му­сіць вы­сту­паць тю­гаў­скі пе-

д­агог з тлу­ма­чэн­ня­мі. І не сто­ль­кі для дзя­цей, ко­ль­кі для да­рос­лых. Ча­кай­ма, па­куль Брык і Шу­ся, ад­мет­ныя фан­та­зій­ныя пер­са­на­жы дра­ма­тур­га Тац­ця­ны Сі­вец, да­лу­чац­ца да сцэ­ніч­на­га та­ва­рыс­тва Пі­но­кіа, Шчаў­кун­ка ды Снеж­най ка­ра­ле­вы?

Бэ­бі-тэ­атру ня­ма па­трэ­бы ду­жа кла­па­ціц­ца пра сцэ­ніч­ны тэкст і сю­жэт: гле­да­чы рэ­агу­юць на фар­бы, гу­кі, ру­хі ў ад­мыс­ло­вым дзея­нні з да­клад­ным улі­кам дзі­ця­ча­га ўспры­ман­ня. Рэ­пер­ту­ар з тэк­стам і сю­жэ­там — кло­пат тэ­атра для пад­га­да­ва­ных дзя­цей (і юнац­тва, вя­до­ма). Ма­лод­шыя гля­дзяць ча­роў­ныя гіс­то­рыі. Ані­вод­ную каз­ку, на­род­ную ці аўтар­скую, про­ста так на сцэ­ну не пе­ра­нес­ці; пад­мос­ткі вы­ма­га­юць ма­тэ­ры­ялу, арга­ні­за­ва­на­га для іх і то­ль­кі для іх, — п’есы. Дзі­ця­чая кла­сі­ка, кштал­ту «Пры­го­даў Гу­лі­ве­ра», «Алі­сы ў кра­іне цу­даў» і «Стой­ка­га ала­вя­на­га жаў­не­ры­ка», му­сіць за­знаць аб­авяз­ко­вую пе­ра­пра­цоў­ку і... змя­ніц­ца. Ко­ль­кі дра­ма­тур­гаў за іх возь­мец­ца, сто­ль­кі ва­ры­янтаў атры­ма­ецца. І ка­лі на па­пе­ры не бу­дзе пэў­нас­ці з пер­са­на­жа­мі ды падзе­ямі, на сцэ­не яна так­са­ма не з’явіц­ца. Гэй, тэ­атра­ль­ныя Кар­лса­ны з гру­вас­ткі­мі пра­пе­ле­ра­мі! Ба­лі Па­пя­луш­кі на ча­ты­ры па­ры тан­цо­раў! У тэ­атры для дзя­цей так­са­ма мож­на раз­гу­біц­ца.

— Я мяр­кую, у дзі­ця­чых кні­гах па­він­на быць усё: і смерць, і дзі­ця­чыя стра­хі, і рэ­чы, для іх не­зра­зу­ме­лыя, — ка­жа Юя Віс­лан­дэр, якая на­пі­са­ла шэ­раг ка­зак пра Ма­му Му, ува­соб­ле­ную ў на­шай лям­ца­вай бат­лей­цы. — На­прык­лад, ка­лі я бы­ла дзі­цём, не­маг­чы­ма бы­ло ўя­віць са­бе, каб дзя­цей бра­лі на па­ха­ван­ні. Ця­пер дзе­ці ўсю­ды раз­ам з да­рос­лы­мі. Ім ці­ка­ва, што ад­бы­ва­ецца, ка­лі па­мі­рае ба­бу­ля, і што зда­ра­ецца по­тым. Та­кія пы­тан­ні, як смерць, страх, пы­тан­ні міг­ран­таў... гвал­ту — усё, што дзі­ця ба­чыць на экра­не тэ­ле­ві­за­ра, — трэ­ба аб­мяр­коў­ваць у дзі­ця­чых кні­гах.

— Што гэ­та вы дзе­цям па­каз­ва­еце? — аб­ура­ецца чар­го­вая на­стаў­ні­ца па­сля спек­так­ля «Шы­тая ля­ль­ка Рэ­ге­дзі Эн». — У дзяў­чын­кі (ге­ра­іні спек­так­ля. — Ж.Л.) та­та — алка­го­лік, пры­кла­да­ецца да бу­тэ­ль­кі! А ма­ма ў пят­лю ле­зе! А на­вош­та на сцэ­не пад­ушка­мі б’юцца?! Гэ­та вы дзя­цей ву­чы­це пад­ушка­мі біц­ца?

Вось бы ад­ка­заць цы­та­тай з Па­ўла Руд­не­ва (рус­кі тэ­атра­ль­ны кры­тык і ме­не­джар) пра рас­пры­го­нь­ван­не тэ­атра­ль­на­га ко­дэк­су! Не, ня­мож­на, бо рап­там скар­гу на­пі­ша...

На­ра­ка­юць, што су­час­ную сцэ­ну зу­сім не ці­ка­віць жыц­цё шко­лы аль­бо пра­бле­мы пад­лет­каў. Ці­ка­віць! Але дра­ма­тур­гія для пад­лет­каў вы­ма­гае ве­дан­ня пад­лет­каў. Іх жыц­ця, но­ра­ваў, мо­вы. Та­го, што ча­ла­век адзі­нац­ца­ці га­доў ад ро­ду ка­рэн­ным чы­нам ад­роз­ні­ва­ецца ад два­нац­ца­ці­га­до­ва­га і ані­як не пад­обны да тры­нац­ца­ці­га­до­ва­га. Ня­мец­ка­моў­ныя дра­ма­тур­гі, чый збор­нік даў пад­ста­ву для гэ­тых раз­ваг, не схі­бі­лі ў вы­ву­чэн­ні сва­іх ге­ро­яў. Бе­ла­рус­кіх пад­лет­каў маг­ла б ура­зіць дра­ма­тур­гія Ган­ны Се­вя­ры­нец, Сер­жа Мін­ске­ві­ча, Але­га Аб­ла­жэя, Андрэя Жва­леў­ска­га з Яўге­ні­яй Па­стар­нак, ёсць і яшчэ аўта­ры. Але са­міх пі­сь­мен­ні­каў і пі­сь­мен­ніц дра­ма­тур­гія яшчэ ўра­зі­ла не на­сто­ль­кі, каб ёю за­няц­ца...

На кон­курс «Но­вая на­зва», зла­джа­ны Бе­ла­рус­кім рэ­спуб­лі­кан­скім тэ­атрам юна­га гле­да­ча да свай­го шас­ці­дзе­ся­ці­год­дзя, прый­шло ча­тыр­нац­цаць п’ес; ся­род адзна­ча­ных жу­ры — тво­ры для пад­лет­каў Тац­ця­ны Сі­вец, Але­ны Мас­ла, Дзміт­рыя Ма­ры­ні­на. Да­стат­ко­ва, каб рас­па­чаць якую-ко­ль­ве­чы экс­пе­ры­мен­та­ль­ную сцэ­ну ды па­спра­ба­ваць за­лу­чыць на яе тых су­час­ні­каў, якіх чы­та­юць, які­мі ці­ка­вяц­ца на­шы дзе­ці. Ма­ты­ва­ваць іх пі­саць для сцэ­ны. Як? То­ль­кі ад­ным спо­са­бам: ста­віць. Ста­віць і кштал­ціць пад­час па­ста­но­вач­на­га пра­цэ­су, а гэ­та маг­чы­ма то­ль­кі па-за пла­нам і про­да­жам па­слуг.

Па­трэ­ба тэ­атра му­сіць па­мно­жыц­ца на доб­рую во­лю пі­сь­мен­ні­ка і... яго­ны во­ль­ны час. На час, вы­зва­ле­ны ад­мыс­ло­ва для тэ­атра. Як гэ­ты час аца­ніць? У на­шых тэ­атрах ня­ма та­ко­га ме­ха­ніз­му. Бу­дзе вы­нік — мо­жа быць, раз­лі­чац­ца за вы­нік (спек­такль). А ка­лі не бу­дзе? «Хто за гэ­та бу­дзе пла­ціць?» — як бы жар­там пе­ра­пыт­ва­лі ад­но ў ад­на­го на сус­трэ­чы ў Цэн­тры бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі. Так што па­трэ­ба ад­соў­ва­ла­ся, а ма­ты­ва­цыя мар­не­ла.

Ня­гнут­касць, за­да­дзе­насць, аб­умоў­ле­насць тэ­атра­ль­на­га пра­цэ­су шмат у чым вы­клі­ка­на сас­та­рэ­лай тэ­атра­ль­най арга­ні­за­цы­яй, дзе вы­зна­ча­ны штат твор­чых і ня­твор­чых су­пра­цоў­ні­каў, якія ма­юць аб­авяз­кі; зда­ецца, так про­ста за­бяс­пе­чыць і кан­тра­ля­ваць пра­цэс: вы­кон­вай аб­авяз­кі — і бу­дзе та­бе... Што? Па­слу­га ці ўсё-ткі спек­такль, як зна­чыц­ца ў ста­ту­це кож­на­га тэ­атра? Гле­да­чы дзі­ця­ча­га і асаб­лі­ва пад­лет­ка­ва­га ўзрос­ту да гэ­тае роз­ні­цы ве­ль­мі чуй­ныя. Асаб­лі­ва тыя, хто ва­ло­да­юць тэ­атра­ль­най мо­вай. Хі­ба пы­тан­не «А як ёй ава­ло­даць?» то­есніц­ца з пы­тан­нем «Хто та­кія Брык і Шу­ся?» — ды на­бы­вае ўсё бо­ль­шае да­тклі­вас­ці...