Май Данцыг

Та­кая ве­лі­зар­ная экс­па­зі­цыя — пер­шая ў яго бі­ягра­фіі. Атры­ма­ла­ся шы­ро­кая пан­ара­ма твор­ча­га жыц­ця на­род­на­га мас­та­ка, па­чы­на­ючы ад сту­дэн­цкіх прац 1950-х і за­кан­чва­ючы шмат­фі­гур­ны­мі па­лот­на­мі апош­ніх ча­соў. Без пе­ра­­боль­шан­ня ска­жу, што ся­род усіх на­шых жы­ва­піс­цаў Да­нцыг, ма­быць, за­стаў­ся адзі­ным эпіч­ным «кар­цін­шчы­кам», тым, хто лі­чыць гэ­ты жанр асно­ват­вор­ным і на­ват са­цы­яль­на важ­ным.

Сам мас­так пры­зна­ецца: «Я су­мую па мас­тац­тве для ду­шы і сэр­ца, па мас­тац­тве су­пе­ра­жы­ван­ня і су­да­тыч­нас­ці. Хоць, па вя­лі­кім ра­хун­ку, мы, бе­ла­ру­сы, ужо да­ўно да­ка­за­лі, што не лы­кам шы­тыя, што мы, пры жа­дан­ні, мо­жам ства­рыць эта­лон за­ход­ня­га скла­ду. Але ня­ўжо гэ­та мэ­та твор­час­ці? Мы сён­ня ста­лі менш па­тра­ба­ва­ль­ны­мі да ся­бе, да сва­ёй пра­цы, ці не та­му знік­ла “вя­лі­кая кар­ці­на”? Я не за­клі­каю пі­саць кар­ці­ну, як пі­са­лі, ска­жам, Су­ры­каў ці Кур­бэ, Аляк­сандр Іва­наў ці Ве­лас­кес. Не! Але ты знай­дзі сваю фор­му, пады­мі на свае пле­чы цяж­кую но­шу, каб яна ста­ла сім­фо­ні­яй у мас­тац­тве! А мы за­да­во­лі­лі­ся ці то “са­ло­нам”, які мож­на па­ве­сіць у спа­ль­ні аб­ыва­це­ля або, у леп­шым вы­пад­ку, у офі­се, ці то дру­га­рад­ным і трэ­ця­рад­ным так зва­ным аван­гар­дам.... Мас­та­кі еўра­пей­ска­га ўзроў­ню ёсць і ў нас. Ка­лі як след пры­гле­дзец­ца да бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, дык мож­на спа­кой­на вы­во­дзіць яго на сус­вет­ную арэ­ну. Але ў цэ­лым — шмат пра­блем, звя­за­ных і з не­за­пат­ра­ба­ва­нас­цю мас­тац­тва дзяр­жа­вай, і з пан­і­жэн­нем са­цы­яль­на­га ўзроў­ню жыц­ця мас­та­коў і пед­аго­гаў, і з ад­сут­нас­цю дзяр­жаў­ных за­моў, і раз’ядна­нас­цю ўнут­ры са­мо­га мас­та­коў­ска­га ка­лек­ты­ву. Я ўжо не ка­жу пра тое, што, перш чым кар­ці­на бу­дзе кар­міць ця­бе, трэ­ба па­кар­міць кар­ці­ну. Бо ка­лі пад­лі­чыць, ко­ль­кі сён­ня ста­лі каш­та­ваць ма­тэ­ры­ялы… У ма­ла­дос­ці быў час, ка­лі ў мя­не не бы­ло трох ка­пе­ек на трам­вай, але фар­бы на па­літ­ры меў за­ўжды».

У 1976 го­дзе ў вы­да­вец­тве «Бе­ла­русь» вы­йшла мая ма­наг­ра­фіч­ная кніж­ка пра жыц­цё і твор­часць Мая Да­нцы­га — пер­шая ў яго бі­ягра­фіі. З той па­ры мы сус­тра­ка­емся хоць і не ве­ль­мі час­та, але па­спя­ва­ем па­га­ва­рыць пра са­мае надзён­нае, што нас хва­люе ў су­час­ных мас­тац­кіх пра­цэ­сах. Апош­няя та­кая раз­мо­ва ад­бы­ла­ся не­пас­рэд­на на яго вы­ста­ве. Шмат ча­го ўспом­ні­ла­ся.

Май Да­нцыг — з ле­ген­дар­на­га па­ка­лен­ня шас­ці­дзя­сят­ні­каў, якія ўтра­пё­на і дзёр­зка пе­ра­вяр­ну­лі на­ша мас­тац­тва, ад­кі­нуў­шы, зда­ва­ла­ся б, не­па­руш­ныя афі­цый­ныя ка­но­ны. Ён з шас­ці­дзя­сят­ні­каў і ў той жа час — сам па са­бе, ары­гі­на­ль­ны і не­паў­тор­ны. Сва­бо­да воб­раз­ных аб­агу­ль­нен­няў, ка­ла­рыс­тыч­нае бун­тар­ства, са­ка­ві­тыя, яркія і ёміс­тыя фар­бы, ве­ліч­насць сю­жэ­таў і глы­бо­кае ду­хоў­на-ма­ра­ль­нае іх асэн­са­ван­не — вось асноў­ныя ры­сы яго вы­яўлен­ча-вы­раз­най кан­цэп­цыі. Так, гэ­та — ад шас­ці­дзя­сят­ні­каў. Але так­са­ма — і леп­шыя тра­ды­цыі сус­вет­най кла­сі­кі: ад Ты­цы­яна, Ра­фа­эля, Ру­бен­са, Сур­ба­ра­на — да Да­йнэ­кі і Кан­ча­лоў­ска­га, ад Джо­та і Ве­ра­не­зэ — да Дэ­лак­руа і Гу­ту­за, Бру­ло­ва і Су­ры­ка­ва...

На вы­ста­ве я спы­таў Мая Во­ль­фа­ві­ча, што ён ад­чу­вае на гэ­тым жыц­цё­вым па­ро­зе — 85 га­доў.

«Аса­біс­та я гэ­ты па­рог не ве­ль­мі ад­чу­ваю, бо ён не асэн­соў­ва­ецца як ней­кі Ру­бі­кон. Ру­беж быў для мя­не та­ды, ка­лі аб­ры­ну­ла­ся дзяр­жа­ва... Та­ды, у 1991-м, усё змя­ні­ла­ся ў гра­мад­стве. Спат­рэ­біў­ся час, каб азір­нуц­ца на­зад, пад­умаць і ра­шыць для ся­бе: што ча­кае мя­не на­пе­ра­дзе, як тран­сфар­ма­ва­лі­ся мае па­зі­цыі, по­гляд, кан­цэп­цыі. Да­вя­ло­ся мно­гае пе­ра­асэн­са­ваць. У вы­ні­ку ў асно­ве сва­ёй мае твор­чыя і жыц­цё­выя кан­цэп­цыі, га­лоў­ныя ду­хоў­ныя і плас­тыч­ныя ары­енці­ры не па­цяр­пе­лі сур’ёзных зме­наў, бо жа­дан­не ра­біць сап­раў­днае мас­тац­тва, рэ­алі­за­ваць вя­лі­кія твор­чыя ідэі, якія ру­ха­юць гэ­тае мас­тац­тва, за­ста­лі­ся ра­ней­шы­мі. Хоць, мо­жа быць, не­шта і пе­ра­мя­ні­ла­ся ў ад­но­сі­нах да фор­мы... Ка­лі згад­ваю сваё твор­чае жыц­цё, яно, як пра­ві­ла, для мя­не звя­за­на з пе­ры­яда­мі пра­цы над тым ці іншым па­лат­ном. Згад­ваю і га­ды сту­дэн­цтва ў Мас­кве. Па­мя­таю, ка­лі ў 1952 го­дзе па­сту­піў у Су­ры­каў­скі інсты­тут і па­ся­ліў­ся ў інтэр­на­це, я ў пер­шую чар­гу па­йшоў у біб­лі­ятэ­ку, уз­яў аль­бом пра жы­ва­піс Ва­лян­ці­на Ся­ро­ва. Ся­роў мя­не так ура­зіў, што я на­ват гэ­ты аль­бом клаў на ноч пад па­д­ушку, над чым кпіў мой сяб­ра Эрнст Не­ізвес­ны, з якім мы пра­жылі ў ад­ным па­коі цэ­лы год. Але я асаб­лі­ва ў тыя га­ды сяб­ра­ваў з Вік­та­рам Па­пко­вым, а наш Мі­ша Са­віц­кі, з якім я ву­чыў­ся ў Мін­скім мас­тац­кім ву­чы­ліш­чы, быў на курс вы­шэй. У яго га­лоў­ны­мі на­стаў­ні­ка­мі бы­лі Дзміт­рый Ма­ча­льс­кі і Фё­дар Ма­до­раў, у мя­не — Пётр Па­кар­жэў­скі, Вік­тар Цып­ла­коў, Мі­ха­іл Ку­рыл­ка, Фё­дар Ра­шэт­ні­каў — моц­ныя пед­аго­гі. У інсты­ту­це за­хап­ляў­ся і фран­цу­за­мі, і ста­ры­мі іспан­ца­мі з га­лан­дца­мі, і се­за­ніс­тым “Буб­но­вым ва­ле­там”... Ка­неш­не, Трац­ця­коў­ка. З су­час­ні­каў — па­ва­жаў жы­ва­піс Рэ­на­та Гу­ту­за і Аляк­сан­дра Да­йнэ­кі, які не­ка­то­ры час вы­кла­даў і ў мя­не. Не так да­ўно ў Іспа­ніі мя­не ўра­зіў жы­ва­піс Ха­акі­на Са­­ролья-і-Бас­ты­ды. Ён лі­чыц­ца вы­дат­ным імпрэ­сі­яніс­там на іспан­скай гле­бе, але, на мой по­гляд, гэ­ты твор­ца да­лё­ка вы­хо­дзіць за рам­кі імпрэ­сі­яніз­му.

Мае дзя­цін­ства і юнац­тва пры­йшлі­ся на пе­ры­яд вай­ны. Тое, што да­вя­ло­ся пе­ра­жыць, — бы­ло страш­на. Ка­лі Мінск па­ча­лі бам­біць, мы цу­дам паспелі з яго вы­рвац­ца. Дый ва Уль­я­наў­ску, ку­ды мы эва­ку­ява­лі­ся, жыц­цё бы­ло не­са­лод­кім: хо­лад, го­лад, па­бы­то­вая не­ўлад­ка­ва­насць. У два­нац­ца­ці­га­до­вым уз­рос­це атры­маў там пер­шы га­на­рар — бо­хан хле­ба за тое, што на­ма­ля­ваў алей­ны­мі фар­ба­мі шы­ль­ду “Ла­рёк № 93” на хлеб­най кра­ме. І ка­лі ў 1944-м па­чу­лі па ра­дыё, што Мінск вы­зва­ле­ны, ад­ра­зу ж вяр­ну­лі­ся на ра­дзі­му. А праз тры га­ды ад­кры­ла­ся мас­тац­кае ву­чы­ліш­ча, і я ад­ра­зу ж па­сту­піў ту­ды. Да гэ­та­га я з за­да­ва­ль­нен­нем на­вед­ваў сту­дыю вя­лі­ка­га пед­аго­га Сяр­гея Пят­ро­ві­ча Кат­ко­ва (па­зней я пры­свя­ціў яму кар­ці­ну “Со­неч­ны кан­ты­нент”) і трош­кі пра­ву­чыў­ся ў архі­тэк­тур­ным тэх­ні­ку­ме. Ну а па­сля ву­чы­ліш­ча па­ехаў за­ва­ёўваць Мас­кву».

Дып­лом­ная кар­ці­на «На­сус­трач жыц­цю» зра­бі­ла глы­бо­кае ўра­жан­не на чле­наў экза­ме­на­цый­най ка­мі­сіі све­жас­цю на­строю, ра­ман­тыч­най уз­нёс­лас­цю, і на­ват ця­пер па­лат­но гэ­тае гля­дзіц­ца як гімн юнац­тву, ма­ры. З та­го ча­су тэ­ма су­час­нас­ці, асаб­лі­ва тэ­ма род­на­га Мін­ска, ста­ла га­лоў­най у твор­час­ці Да­нцы­га. Яго кар­ці­ны «Мой Мінск» і «Мінск ста­ра­жыт­ны і ма­ла­ды» — ма­быць, най­леп­шыя жы­ва­піс­ныя пес­ні пра на­шу ста­лі­цу.

У яго твор­час­ці не ўсё ішло глад­ка, на­­прык­лад, бліс­ку­чая кар­ці­на «На­ва­сё­лы» бы­ла ад­хі­ле­на вы­ста­вач­ным ка­мі­тэ­там па па­тра­ба­ван­ні вы­шэй­ста­яча­га на­ча­льс­тва: «Хто дзе ба­чыў, каб ма­ла­дыя са­вец­кія лю­дзі, на­ва­се­ль­цы, ся­дзе­лі на пад­ло­зе ба­са­нож, ды яшчэ без уся­кіх рэ­чаў?» Да­нцыг за ноч да­пі­саў па­ру жа­но­чых ла­кі­ра­ва­ных туф­лі­каў на пад­ло­зе і па­ка­заў «суд­дзям». Тыя ўтай­ма­ва­лі­ся і пра­пус­ці­лі твор. Ад­нак мас­так пе­рад са­мым вер­ні­са­жам ухіт­рыў­ся пры­браць з па­лат­на гэ­тыя са­мыя туф­лі­кі.

Пад­обны лёс на­пат­каў кар­ці­ну «Пар­т­ы­зан­ская ба­ла­да», дзе творца звяр­нуў­ся да сю­жэ­ту ру­бен­саў­ска­га па­лат­на «Ба­ць­ка­люб­ства рым­лян­кі», у якім рас­каз­ва­ла­ся, як рым­скі па­тры­цый Кі­мон быў асу­джа­ны се­на­там на га­лод­ную смерць, але яго вы­ра­та­ва­ла да­чка Пе­ра, што пад стро­гай за­ба­ро­най не пры­но­сіць ежу пры­хо­дзі­ла да яго ў тур­му і кар­мі­ла ста­ро­га ба­ць­ку ма­ла­ком са сва­іх гру­дзей. І ўра­та­ва­ла яго ад смер­ці. Да­нцыг пе­ра­нёс гэ­ты сю­жэт на на­шу на­цы­яна­ль­ную гле­бу: дзяў­чы­на-парт­ызан­ка та­кім жа чы­нам вы­ра­тоў­вае цяж­ка па­ра­не­на­га бай­ца.

Ча­му Май Во­ль­фа­віч рап­там звяр­нуў­ся да ва­еннай тэ­мы? Зда­ва­ла­ся, на фрон­це не быў па ўзрос­це, у парты­за­нах — так­са­ма... «Гэ­та ад­было­­ся не рап­там і не вы­пад­ко­ва. У 1960-я пры­йшоў час угле­дзец­ца ў падзеі Вя­лі­кай Айчын­най, у яе ге­ро­іку і дра­му з да­лё­кіх дыс­тан­цый. Усвя­до­міць тую ж парт­ызан­скую тэ­му па-фі­ла­соф­ску, бо­льш скан­цэн­тра­ва­на, глы­бо­ка, аб­агу­ль­ніць яе з вы­со­кіх гра­­ма­дзян­скіх па­зі­цый та­го ча­су, бо ўжо та­ды бы­ло яўна не­дас­тат­ко­ва ад­люс­троў­ваць толь­­кі асоб­ныя да­ку­мен­та­ль­ныя эпі­зо­ды вай­ны па за­ко­нах лі­та­ра­тур­на-бы­та­во­га жан­ру, як гэ­та ра­бі­лі мае ста­рэй­шыя ка­ле­гі».

А мо но­вае мас­тац­тва так зва­на­га су­ро­ва­га сты­лю па­тра­ба­ва­ла но­вых па­дыхо­даў да воб­раз­на-плас­тыч­на­га асэн­са­ван­ня на­шай да­лё­кай і ня­даў­няй гіс­то­рыі?

«Ты ма­еш ра­цыю. Вось пры­клад­на так я па­чы­наў раз­ва­жаць, ка­лі ў 1966-м узяў­ся за пер­шую шмат­фі­гур­ную кам­па­зі­цыю пра парт­ызан­скую Бе­ла­русь. Я так і на­зваў кар­ці­ну — “Бе­ла­русь — ма­ці парт­ызан­ская”. Імкнуў­ся пе­рад­аць не­за­быў­ны час усе­на­род­на­га су­пра­ціў­лен­ня. Але гэ­ты час для мя­не не про­ста ста­рон­кі гіс­то­рыі, а і маё жыц­цё. І ўсе мы, ко­ль­кі б ні бы­ло нам га­доў, ма­ем да­чы­нен­не да адзі­най вя­лі­кай бія­гра­фіі — бі­ягра­фіі на­шай кра­іны, бі­ягра­фіі на­шых ба­ць­коў і сва­якоў, сяб­роў і про­ста зна­ёмых, хто са збро­яй у ру­ках па­йшоў у лес, каб на­смерць зма­гац­ца з во­ра­гам...»

Іншае зна­ка­мі­тае па­лат­но «Парт­ызан­скае вя­сел­ле» ў свой час вы­клі­ка­ла шмат спрэ­чак: маў­ляў, та­кіх вя­сел­ляў быць не маг­ло ў парт­ызан­скім жыц­ці. У кі­на-, фо­та- і фо­на­архі­вах Да­нцыг не знай­шоў да­ку­мен­та­ль­на­га ад­люс­тра­ван­ня пад­обных падзей. І, тым не менш, так бы­ло. Ка­лі б мас­так про­ста пе­ра­нёс на па­лат­но воб­раз ма­ла­дой па­ры, якую блас­лаў­ляе ка­ман­дзір, гля­дач уба­чыў бы то­ль­кі кан­крэт­ны факт. Але Данцыг здо­леў уз­няць мо і не та­кі ўжо пры­ват­ны вы­па­дак да сту­пе­ні вя­лі­ка­га воб­ра­за, пе­ра­тва­рыў­шы сва­іх ге­ро­яў у жы­ва­піс­ны ма­ну­мент подзві­гу і ка­хан­ня.

Ве­лі­зар­нае па­лат­но «Па­яды­нак. Ле­ген­да Па­бла Пі­ка­са» — ад­но з апош­ніх па ча­се ства­рэн­ня. У асно­ву кар­ці­ны па­кла­дзе­ны гіс­та­рыч­ны факт. У 1940 го­дзе ў май­стэр­ні мас­та­ка не­ча­ка­на з’яві­лі­ся на­цыс­ты. На ста­ле яны ўба­чы­лі фо­та­рэп­ра­дук­цыю яго зна­ка­мі­тай кар­ці­ны «Гер­ні­ка». (Пра­ўда, Дан­цыг пе­ра­асэн­са­ваў да­ку­мен­та­ль­ны факт, па­ка­заў­шы на сва­ім па­лат­не са­му кар­ці­ну «Гер­ні­ка», пе­рад якой стаіць аўтар, а не яе рэ­пра­дук­цыю, што, ка­неш­не, ве­ль­мі ўзмац­ні­ла кан­цэп­ту­аль­ную за­ду­му мас­та­ка.) «Гэ­та вы зра­бі­лі?» — спы­таў ня­мец­кі афі­цэр гас­па­да­ра май­стэр­ні, па­каз­ва­ючы на «Гер­ні­ку». «Не, — ад­ка­заў Пі­ка­са, — гэ­та зра­бі­лі вы...» А зра­бі­лі яны вось што: 26 кра­са­ві­ка 1937 го­да, ка­лі ў Іспа­ніі ішла Гра­ма­дзян­ская вай­на, ле­гі­ён люф­тва­фэ «Кан­дор» скі­нуў на бас­кскі га­ра­док Гер­ні­ку 22 то­ны бомб, у вы­ні­ку ча­го ён быў зніш­ча­ны. «Гер­ні­ку» Пі­ка­са на­пі­саў за ве­ль­мі ка­рот­кі тэр­мін, лі­та­ра­ль­на за ме­сяц. У 1939-м яна бы­ла пе­ра­ве­зе­на ў Нью-Ёрк, то­ль­кі ў 1981 го­дзе вяр­ну­ла­ся ў Іспа­нію. Май Да­нцыг па­ба­чыў яе ў Му­зеі ка­ра­ле­вы Са­фіі ў Мад­ры­дзе, і ме­на­ві­та там у яго і на­ра­дзі­ла­ся ідэя па­лат­на «Па­яды­нак. Ле­ген­да Па­бла Пі­ка­са»: па­яды­нак па­між злом і да­бром, па­між цем­рай і свят­лом; пра тое, што Мас­тац­тва — вель­мі ма­гут­ная зброя ў ба­ра­ць­бе за гу­ма­ніс­тыч­ныя ідэ­алы. Но­вая кар­ці­на «Ма­лы Трас­ця­нец. Уро­чыш­ча Бла­гаў­шчы­на. Тут па­мяц­цю лю­дзей уз­ве­дзе­ны по­мнік» так­са­ма рэч але­га­рыч­ная. Ад­люс­тра­ва­ны лес, што на­суп­раць Ма­ло­га Трас­цян­ца, дзе не так да­ўно з’явіў­ся доў­га­ча­ка­ны ме­ма­ры­ял, — не про­ста лес: дрэ­вы гэ­тыя ста­яць на мес­цы, дзе бы­лі зніш­ча­ны ты­ся­чы бяз­він­ных гра­ма­дзян Бе­ла­ру­сі і тыя, ка­го пры­вез­лі на смерць з Гер­ма­ніі і іншых кра­ін. Пан­аклей­ва­ныя на дрэ­вах жур­бот­на-пра­ніз­лі­выя над­пі­сы (мас­так тут вы­ка­рыс­таў ка­лаж) — так­са­ма да­ні­на па­мя­ці за­гі­ну­лым, по­мнік сус­вет­най ча­ла­ве­чай тра­ге­дыі.

Адзін з ма­іх лю­бі­мых тво­раў Да­нцы­га — «Аб Вя­лі­кай Айчын­най...». Стол, дру­кар­ка з чыс­тым арку­шам па­пе­ры, по­пе­ль­ні­ца, по­ўная акур­каў, на­руч­ны га­дзін­нік, рас­кры­ты па­чак цы­га­рэт, гі­ль­за ад арты­ле­рый­ска­га сна­ра­да з грон­кай чыр­во­най ра­бі­ны, спі­са­ныя, ска­ме­ча­ныя ліс­ты па­пе­ры на пад­ло­зе. Усё гэ­та мо­вай жы­ва­піс­на­га пэн­дзля, на­пру­жа­нас­цю ка­ла­рыс­тыч­на­га ла­ду рас­па­вя­дае пра не­спа­кой­на­га ча­ла­ве­ка, жур­на­ліс­та ці пі­сь­мен­ні­ка, яко­га за­раз ня­ма, мы яго не ба­чым, ён ад­ы­шоў ку­ды­сь­ці на хві­лі­ну.

Леп­шыя на­цюр­мор­ты Да­нцы­га — гэ­та сво­еа­саб­лі­вы жанр, дзе гля­дач не то­ль­кі су­зі­ра­ль­нік, але і актыў­ны ўдзе­ль­нік ства­рэн­ня воб­ра­за кар­ці­ны, бо ме­на­ві­та да яго ўспры­ман­ня і апе­люе жы­ва­пі­сец, які праз рэчы рас­каз­вае пра лю­дзей.

І яшчэ. Пра­фе­сар Май Во­ль­фа­віч Дан­цыг бо­льш за па­ўста­год­дзя пра­пра­ца­ваў у БДТМІ — БДАМ і вы­ха­ваў не­ка­ль­кі па­ка­лен­няў мас­та­коў, ён змог пры­шча­піць га­да­ван­цам са­мае га­лоў­нае ў мас­тац­тве — пра­фе­сі­яна­лізм і ўмен­не са­ма­стой­на ды не­за­леж­на мыс­ліць, раз­ва­жаць фар­ба­мі на па­лат­не. Май Да­нцыг з вя­лі­кім на­тхнен­нем пра­вёў на сва­ёй вы­ста­ве сус­трэ­чу з гле­да­ча­мі, на якой рас­ка­заў не то­ль­кі «пра час і пра ся­бе», але і ад­ка­заў на шмат­лі­кія пы­тан­ні. Да­нцыг не здо­ль­ны за­кры­вац­ца ў якім-не­будзь па­сіў­ным і бяз­дзей­сным су­зі­ран­ні, бо яму як па­вет­ра не­абход­на па­ста­янная і не­пас­рэд­ная су­вязь з лю­дзь­мі, з іх ра­бо­тай, з іх ра­дас­ця­мі і ня­ўда­ча­мі. На тым і ста­іць...

Барыс КРЭПАК