V між­на­род­ны фо­рум тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва «ТЭ­АРТ»

Спо­ведзь ша­ноў­на­га ве­ку

Спек­такль «Ста­ры Монк» му­зыч­на­га тэ­атра «Лод» і Тэ­атра Ві­дзі-Ла­зан (Бе­ль­гія—Швей­ца­рыя) пад­аў воб­раз му­зы­кі ў ста­лым ве­ку з ве­ль­мі шы­ро­кім шэ­ра­гам аса­цы­яцый. Ка­му­сь­ці зга­даў­ся ра­ман Ула­дзі­мі­ра На­бо­ка­ва «Пнін» і яго не­хля­мя­жы ге­рой на адзі­но­це, ка­му­сь­ці — пес­ня «Ма­ши­ны вре­ме­ни» «Мой сяб­ра лепш за ўсіх іграе блюз» ці мі­ні­яцю­ра Аляк­сан­дра Фі­лі­пен­кі «Ка­зёл на сак­се»; па­д­об­ны пер­са­наж мог існа­ваць у ра­ма­нах Ва­сі­ля Аксё­на­ва ці Чар­ль­за Бу­коў­скі. Звяз му­зы­кі, тэк­сту і ві­зу­аль­на­га шэ­ра­гу па­ста­ноў­кі пра­цяў сва­ім на­по­рам. Але на­по­рам... ад бяс­сіл­ля. Зда­ецца, у псі­ха­ло­гіі ён мае на­зву «кам­пен­са­тор­ныя па­во­дзі­ны». Да ча­ла­ве­ка пад­нес­лі люс­тэр­ка, ды ад­бі­так яго не ўзра­да­ваў, або на­га­даў пра ня­ўда­чы — і та­ды ён лю­бым кош­там сі­ліц­ца пры­цяг­нуць да ся­бе ўва­гу. Не мною пры­кме­ча­на: прад­стаў­ні­кі ба­ге­мы ўзбі­ва­юцца на экза­ль­та­ва­насць ды за­дзір­лі­васць то­ль­кі та­му, што іх дзе­сь­ці па­крыў­дзі­лі: не да­лі ро­лю, не ўзя­лі п’е­су да па­ста­ноў­кі, не пры­зна­чы­лі на пра­ект...

Артыст Ёсе Дэ По мае гля­нец, мае шык і не зда­ецца ста­рас­ці як за­цка­ва­ны звер, спра­бу­ючы вы­клі­каць да жыц­ця зда­няў мі­ну­ла­га і за­пра­сіць іх у свой ва­р’яц­кі та­нец. Але яго­ная муж­насць у ста­лым ве­ку аказ­ва­ецца без­аба­рон­на-інфан­ты­ль­най, а пе­рад аб­ліч­чам смер­ці яшчэ і без­да­па­мож­най. Тэ­му звя­дан­ня муж­чын­ска­га па­чат­ку ды смер­ці Ёсе Дэ По пад­ае вы­тан­ча­на і дзе­ла­ві­та, быц­цам га­вор­ка ідзе аб пра­тэр­мі­на­ва­ных крам­ных прад­уктах, так, што трыа парт­нё­раў-му­зы­каў, зда­ецца, так­са­ма пры­слух­ва­ецца да кож­на­га яго­на­га сло­ва. Ко­ль­кі ім, ма­ла­дым, вы­па­дзе гу­зоў ды кух­та­лёў, каб зра­зу­мець, пра што, улас­на, ту­жыць і раз­ва­жае ста­ры Монк!

Хто б з на­шых акцё­раў змог са­ма­адда­на тан­чыць, гар­таць не са­мыя пры­стой­ныя ста­рон­кі свай­го жыц­цё­ва­га па­мі­­наль­ні­ка ды скон­чыць спек­такль фо­та­се­сі­яй у сты­лі ню? Ніх­то з за­слу­жа­ных і на­род­ных на дум­ку не ўспа­дае: не на­ша тра­ды­цыя. Усе ве­ль­мі су­р’ёз­на да ся­бе ста­вяц­ца. Крый бо­жа пад­ацца брыд­кі­мі, смеш­ны­мі, ня­ду­жы­мі — трэ­ба за­ста­вац­ца ве­ліч­ны­мі і не­спаз­на­ны­мі. А бе­ль­гій­ска-швей­цар­скі спек­такль вян­ча­лі ве­ся­лосць ды ха­ос. Ге­рой кі­ра­ваў гля­дзе­ль­няй, як ды­ры­жор аркес­трам, пры­му­ша­ючы за­мест пе­сен­на­га рэ­чы­та­ты­ву пра­маў­ляць мед­ыцын­скія тэр­мі­ны. І тым не менш «Ста­ры Монк» — не ка­ба­рэ, не му­зыч­нае рэ­вю, а ды­на­міч­нае акцёр­скае со­ла з пры­ха­ва­ным бо­лем, які да­йшоў да за­лы і ўжо не ад­пус­ціў яе.

Стэ­ры­ль­ны «Ане­гін»

Спе­цы­фіч­ную ці­ка­васць вы­клі­каў спек­такль «Ане­гін» Но­ва­сі­бір­ска­га тэ­атра «Чыр­во­ны фа­кел» у па­ста­ноў­цы Ці­ма­фея Ку­ля­бі­на. Па­сля скан­да­лу з опе­рай Ваг­не­ра «Тан­гей­зер» у Но­ва­сі­бір­скім тэ­атры опе­ры і ба­ле­та, які скон­чыў­ся зва­ль­нен­нем ды­рэк­та­ра і вы­да­лен­нем опе­ры з рэ­пер­ту­ару, пра Ці­ма­фея Ку­ля­бі­на ве­да­юць са­мыя да­лё­кія ад тэ­атра лю­дзі.

«Ане­гін» аб­ярнуў­ся да­во­лі прэ­тэн­цы­ёзным, схе­ма­тыч­ным, над­ума­ным спек­так­лем і да тво­ру Пуш­кі­на не мае ні­яка­га да­чы­нен­ня. Ма­ла­дыя акцё­ры да­па­да­юць да гу­ль­ні з азар­там пад­лет­каў: рас­кід­ва­юць па сцэ­не крэй­ду (з вы­гля­ду — му­ку ці па­ра­шок), пэц­ка­юцца ў ёй, як не­пас­лух­мя­ныя дзе­ці, ска­чуць праз крэс­лы, га­лё­ка­юць, па­ляць, п’юць ві­но. Во­ль­зе Ла­ры­най рэ­жы­сёр на­ла­джвае сап­раў­дную фо­та­се­сію. Тац­ця­на ў пер­шых сцэ­нах па­ўстае ня­гег­лай — на яе ніх­то і не звяр­тае ўва­гі. Па­зна­юцца но­ра­вы су­час­най за­ла­той мо­ла­дзі. Па­ўстае па­ро­дыя на клуб­ную ку­ль­ту­ру, на са­цы­яль­ныя сет­кі. Што ж, гэ­та не на­ві­на. Аб’­ект ля­жыць на па­вер­хні.

Но­ва­сі­бір­скі «Ане­гін» існуе па-за ча­сам і пра­сто­рай, што мож­на лі­чыць пэў­ным штам­пам. Але пра­сто­ра ў ім стэ­­рыль­­ная. У сі­ноп­сі­се па­тлу­ма­ча­на: на сцэ­не — кі­на­па­ві­ль­ён, ад­нак су­вя­зі з кі­но не вы­лу­ча­юцца, хут­чэй з фа­таг­ра­фі­яй...

Ма­ла­до­га гле­да­ча та­кі «Ане­гін» за­ха­піў. Ку­ля­бін, бяс­спрэч­на, ча­ла­век не без здо­ль­нас­цяў. Уз­га­да­ва­ны за ку­лі­са­мі, з дзя­цін­ства сіл­ка­ваў­ся тэ­атра­ль­ным па­вет­рам, яго­ны баць­ка Аляк­сандр Ку­ля­бін — ды­рэк­тар «Чыр­во­на­га фа­ке­ла». Усім фан­та­зі­ям сы­на да­ецца «зя­лё­нае свят­ло». На­пад­кі кры­ты­кі зда­ра­юцца, але ся­мей­ні­кі тры­ма­юць аб­аро­ну.

— Мы пра­цу­ем у ад­ным тэ­атры ўжо шэсць га­доў, — рас­па­вя­даў Ці­ма­фей Ку­ля­бін у інтэр­в’ю, — па­йшоў сё­мы год. І сі­ту­ацыя да­гэ­туль вы­клі­кае не­адназ­нач­ную рэ­акцыю: уз­ні­кае ад­чу­ван­не не­йка­га пра­тэ­жа­ван­ня, быц­цам бы мне да­зво­ле­на бо­льш.

— Зга­да­ем, з ча­го ўсё па­чы­на­ла­ся, — па­ры­руе Аляк­сандр Ку­ля­бін. — У мя­не быў шэ­раг ма­ла­дых рэ­жы­сё­раў, якія атрым­лі­ва­лі пля­цоў­ку і фі­нан­са­ван­не. З та­бой бы­ло не так. Ты па­ві­нен быў да­вес­ці сваю пра­фе­сій­насць і та­му пра­ца­ваў асіс­тэн­там. І свой пер­шы па­ўна­вар­тас­ны спек­такль па­ста­віў не ў «Чыр­во­ным фа­ке­ле», а ў Омскім ака­дэ­міч­ным тэ­атры дра­мы на Ма­лой сцэ­не. Ка­лі мы возь­мем лю­бы эка­на­міч­ны да­ку­мент, дык уба­чым: усе твае спек­так­лі ўпіс­ва­юцца ў стан­дар­тныя фі­нан­са­выя рам­кі. Так што пры­ві­леі — уяў­ныя.

...Але лю­бо­му рэ­жы­сё­ру пра­ца­ваць зруч­ней, ка­лі да­па­мо­гай за­йма­ецца ча­ла­век аб­азна­ны і бліз­кі. Ко­ль­кі вы­дат­ных за­дум па­ха­ва­ла кан­фран­та­цыя — рэ­жы­сё­раў га­лоў­на­га, чар­го­ва­га, мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка — з ды­рэк­та­рам? Маг­чы­ма, праз ба­ць­ку і сы­на «Чыр­во­ны фа­кел» мож­на лі­чыць ся­мей­ным тэ­атрам, але хто ска­заў, што гэ­та дрэн­на?

Па­чуц­ці на Рыж­скім уз­мор’і

У антрак­це спек­так­ля Но­ва­га рыж­ска­га тэ­атра «Ла­тыш­скае ка­хан­не» за­ўзя­тая тэ­атрал­ка да­во­дзі­ла, што рэ­жы­сёр Алвіс Хер­ма­ніс аса­біс­та пе­ра­кла­дае свае п’е­сы і ўсе ча­ты­ры га­дзі­ны ба­віц­ца ў за­кут­ку пе­ра­клад­чы­ка. Але, ма­быць, вы­йшаў па­ку­рыць і вы­піць мі­не­ра­ль­нае ва­ды. Свя­тая прос­тасць!

Вя­до­ма ж, Хер­ма­ні­са ў па­коі пе­ра­клад­чы­ка не бы­ло. Як не бы­ло тым ве­ча­рам і ў лю­бым іншым мес­цы Мін­ска і, маг­чы­ма, Ры­гі. Рэ­жы­сёр моц­на за­пат­ра­ба­ва­ны Еўро­пай. Але ча­му­сь­ці гэ­ты эпі­зод за­пом­ніў­ся. Мо та­му, што Хер­ма­ні­са ў Мін­ску лю­бяць.

«Ла­тыш­скае ка­хан­не» — ка­лей­дас­коп з тры­нац­ца­ці на­вел пра зна­ёмствы па аб’­явах. У ча­ла­ве­чую пры­ро­ду і звыч­кі Алвіс Хер­ма­ніс уз­іра­ецца праз гра­тэск. Са спа­чу­ван­нем, бо не ад­дзя­ляе ся­бе ад ча­ла­вец­тва.

У «Ла­тыш­скім ка­хан­ні» моц­на гу­чыць тэ­ма на­ста­ль­гіі. Ад­на з ге­ра­інь, паджы­лая біб­лі­ятэ­кар­ка, у до­ме свай­го но­ва­га зна­ёмца пра­гна раз­гля­дае кні­гі. Згад­вае «фак­ты бі­ягра­фіі», цы­туе рад­кі пра парт­ыю і кам­са­мол... Ажно кра­іна Лат­вія вы­гля­дае аскеп­кам вя­лі­кай са­вец­кай імпе­рыі. І як бы ні ха­це­ла­ся на яе за­быц­ца, гіс­та­рыч­ная су­вязь з ёю не ска­са­ва­ная, але пры­ха­ва­ная.

Шмат­лі­кія пер­са­на­жы «Ла­тыш­ска­га ка­хан­ня» — па­ка­лен­не, якое па­мя­тае пра са­вец­кае мі­ну­лае. На­ту­ра, якая сы­хо­дзіць. А мо­ладзь па­ўстае раз­губ­ле­най і па­лах­лі­вай. У ад­ной са сцэн хло­пец і дзяў­чы­на чы­та­юць вер­шы — пе­ра­йма­ль­ніц­кія, без ані­якай мас­тац­кай каш­тоў­нас­ці, але яна ім не важ­ная, ім трэ­ба звяр­нуць на ся­бе ўва­гу, пад­аць го­лас... Хер­ма­ніс іра­ні­зуе над ма­ла­ды­мі інтэ­лек­ту­ала­мі. У ку­лу­арах хто­сь­ці з кры­ты­каў па­спя­шаў­ся на­зваць «Ла­тыш­скае ка­хан­не» не леп­шым спек­так­лем Хер­ма­ні­са, вы­клаў­шы за­бой­чы до­вад: «Хер­ма­ніс ужо не той». Мне так не зда­ло­ся.Ён роз­ны. Ён шма­туз­роў­не­вы рэ­жы­сёр. І ў «Ла­тыш­скім ка­хан­ні» да­вёў, што чуе га­ла­сы лю­дзей — з ву­лі­цы, з га­зет­ных арку­шаў. Ён не то­ль­кі май­стар на гер­ме­тыч­ныя кан­струк­цыі на­кшталт «Доў­га­га жыц­ця» ці «Ане­гі­на», але здат­ны ра­біць тво­ры з шу­му і ха­осу рэ­аль­на­га жыц­ця. А ў тым, як яны пе­ра­тва­ра­юцца ў па­эзію, па­ля­гае вы­шэй­шае зда­ва­ль­нен­не ад яго­ных спек­так­ляў.

«Во­раг на­ро­да»: ку­рор­тныя раз­бор­кі

Сён­ня ў Га­лі­ву­дзе існуе асоб­ны жанр вы­твор­чых тры­ле­раў, які мож­на звес­ці да фор­му­лы «ча­ла­век су­праць кар­па­ра­цыі» («Эрын Бро­ка­віч» з Джу­лі­яй Ро­бертс, «Майкл Клей­тан» з Джор­джам Клу­ні). Ча­ла­век па­ўстае су­праць сіс­тэ­мы, зна­хо­дзіць не­абвер­жныя до­ка­зы шко­ды ад вя­лі­ка­га, моц­на­га прад­пры­емства, сус­тра­ка­ецца з за­па­ло­ха­ны­мі ахвя­ра­мі і ў фі­на­ле пры­ціс­кае бо­саў да сцен­кі. Ро­да­па­чы­на­ль­ні­кам та­ко­га пра­ўда­шу­ка­ль­ніц­тва, на­пэў­на, мож­на лі­чыць на­рвеж­ска­га дра­ма­тур­га Ген­ры­ка Ібсе­на і яго­ную дра­му «Во­раг на­ро­да». Яе га­лоў­ны ге­рой, док­тар То­мас Сток­ман, вы­яўляе, што ва­да мясц­ова­га ку­рор­та не та­кая ка­рыс­ная, як усе мяр­ку­юць, ды яшчэ і за­бру­джа­ная не­бяс­печ­ны­мі рэ­чы­ва­мі. Ад­нак ка­лі пра гэ­та ўве­дае гра­мад­скасць, го­рад па­зба­віц­ца пры­быт­ку. Да ўся­го мэр — брат Сток­ма­на...

«Во­ра­га на­ро­да» ў па­ста­ноў­цы свай­го мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка То­ма­са Остэр­ма­ера на фо­рум пры­вёз зна­ка­мі­ты ня­мец­кі тэ­атр «Шаў­бю­не».

Па­ча­так здзі­віў па­бы­то­вым пра­чы­тан­нем п’е­сы, за­ліш­ні­мі пад­ра­бяз­нас­ця­мі, ад­цяг­не­ным акцёр­скім вы­ка­нан­нем — чым­сь­ці ад су­хо­га жан­ру га­зет­на­га рэ­пар­та­жу, тым бо­льш Остэр­ма­ер пе­ра­нёс дзея­нне ў сён­няш­ні дзень. Док­тар Сток­ман — у ску­ра­ным кур­та­чы і па­шма­ль­ца­ва­ных джын­сах. Ся­мей­ні­кі — звы­чай­ныя аб­ыва­це­лі. Інтэ­р’ер і но­ра­вы мясц­овай га­зе­ты на­гад­ва­юць ра­ёнку...

У ад­ной з клю­ча­вых сцэн гле­да­чы ста­но­вяц­ца ўдзе­ль­ні­ка­мі га­рад­ско­га схо­ду, дзе трэ­ба вы­зна­чыц­ца: яны «за» Сток­ма­на ці «су­праць». Мін­чу­кі, для якіх та­кія гу­ль­ні ўсё яшчэ ў на­ві­ну, з ры­зы­кай увам­кну­лі­ся ў дзея­нне.

І ста­рым, і ма­лым кар­це­ла вы­ка­заць стаў­лен­не да Сток­ма­на. Вы­сту­поў­цы цяг­ну­лі ру­кі, як на схо­дзе яко­га-ко­ль­век жыл­лё­ва­га ка­апе­ра­ты­ва, і ад­важ­на бра­лі мік­ра­фон! Хто­сь­ці па­ра­ўнаў док­та­ра з Хрыс­том... Але акцё­ры «Шаў­бю­не» ўсча­лі гвалт, за­кі­да­лі ге­роя па­ке­та­мі з фар­бай і вяр­ну­лі гля­дзе­ль­ню да спек­так­ля. Або да жыц­ця?

З рэ­пар­таж­на­га сты­лю, са зна­ро­чыс­та­га, пад­крэс­ле­на са­цы­яль­на­га тэ­атра Остэр­ма­ер уз­га­да­ваў тэ­атр ве­ліч­ны і гор­кі, што на­га­даў, як леп­шыя па­ры­ван­ні ду­шы мо­гуць пе­ра­кі­нуц­ца ка­тас­тро­фай. Вы­тан­ча­нас­ці, якая не ад­мя­няе ве­лі­чы дум­кі, на­шым рэ­жы­сё­рам вар­та бы­ло б на­ву­чыц­ца. 

Ва­лян­цін ПЕПЯЛЯЕЎ