Вяр­тан­не «Ма­ле­нь­ка­га пры­нца»

Па-пер­шае та­му, што атры­маў сцэ­ніч­нае ўва­саб­лен­не ў Фін­лян­дыі (Хе­ль­сін­кі) і ў Рас­іі (Мас­ква, Са­ма­ра, Ніж­ні Ноў­га­рад). Па-дру­гое, праз кан­цэр­тнае вы­ка­нан­не — аркес­тра­вае, ансам­бле­вае, со­ль­нае — асоб­ных ну­ма­роў, пе­ра­ла­жэн­няў і ство­ра­ных кам­па­зі­та­рам сю­іт, праз му­зы­ку сім­фа­ніч­най па­эмы «Каз­ка», му­зы­ку да кі­на­фі­ль­ма Ва­ле­рыя Ру­бін­чы­ка «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха». На­рэш­це, бы­ла вы­да­дзе­на парт­ыту­ра ба­ле­та і вы­пуш­ча­на ві­ні­ла­вая плас­цін­ка. Та­му мож­на ка­заць, што «Ма­ле­нь­кі прынц» на­быў най­перш міжнароднае пры­знан­не, а по­тым як га­на­ро­вы госць за­ві­таў на бе­ла­рус­кую сцэ­ну.

Дзя­ку­ючы ба­лет­май­стру Аляк­сан­дры Ці­ха­мі­ра­вай, якая су­мес­на з Ла­ры­сай Гле­ба­вай рас­пра­ца­ва­ла но­вую рэ­дак­цыю ліб­рэ­та, Дзміт­рыю Да­ўга­лё­ву — вя­до­ма­му бе­ла­рус­ка­му кам­па­зі­та­ру, які зра­біў му­зыч­ную рэ­дак­цыю ба­ле­та і кам­п’ю­тар­ны на­бор парт­ыту­ры, сцэ­ног­ра­фу Вя­час­ла­ву Оку­не­ву, мас­та­ку па свят­лу Іры­не Уто­ра­вай, а так­са­ма кам­п’ю­тар­най гра­фі­цы Вік­то­рыі Злот­ні­ка­вай, «Ма­ле­нь­кі прынц» пры­зям­ліў­ся на сцэ­не На­цы­яна­ль­на­га тэ­атра опе­ры і ба­ле­та Бе­ла­русі.

Апош­ні ба­лет Гле­ба­ва не­звы­чай­ны. З імем кам­па­зі­та­ра звя­за­ны шмат­лі­кія на­ва­цыі ў айчын­ным му­зыч­на-тэ­ат­ра­ль­ным мас­тац­тве. Па­чы­на­ючы з «Ма­ры», кож­ны крок та­ле­на­ві­тай асо­бы ра­біў­ся ні­бы па шля­ху ад­крыц­цяў. Пер­шы ха­рэ­агра­фіч­ны спек­такль на су­час­ную тэ­му — «Ма­ра», пер­шы сім­фа­ніч­ны ба­лет — «Аль­пій­ская ба­ла­да», пер­шы зва­рот у ба­ле­це да ку­па­лаў­скіх воб­ра­заў — «Вы­бран­ні­ца», пер­шы фі­ла­соф­скі ба­лет ра­ман­на­га ты­пу — «Тыль Улен­шпі­гель». «Ма­ле­нь­кі прынц» так­са­ма ад­мет­ны.

Кам­па­зі­цый­на-дра­ма­тур­гіч­ная бу­до­ва парт­ыту­ры «Пры­нца» да­ска­на­лая і прад­ума­ная. Ства­рэн­не ба­ле­та па­ча­ло­ся з рас­пра­цоў­кі кам­па­зі­та­рам сцэ­нар­на­га пла­на, які по­тым быў «апра­ну­ты» ў лі­та­ра­тур­ную фор­му — ліб­рэ­та, на­пі­са­нае Ла­ры­сай Гле­ба­вай. Зга­да­ем: амаль так пра­ца­ваў Чай­коў­скі, для яко­га звыш­дэ­та­лё­выя рас­пра­цоў­кі ра­біў Пе­ці­па. Па сцэ­нар­ным пла­не Пі­атроў­ска­га і Рад­ла­ва пі­саў «Ра­мэа і Джу­ль­ету» Пра­коф’еў, які са­чы­няў ба­лет на­ват з се­кун­да­ме­рам і пад мет­ра­ном.

Па­сля «Ты­ля Улен­шпі­ге­ля» Гле­баў ства­рыў зу­сім іншы, шмат у чым уні­­каль­­ны ўзор ба­лет­на­га тво­ра, ва ўся­ля­кім разе ў на­цы­яна­ль­ным мас­тац­тве. Яго сім­фа­нізм, скраз­ное му­зыч­на-ха­рэ­агра­фіч­нае раз­віц­цё вы­яўля­ецца не праз тра­ды­цый­ны дра­ма­тыч­ны кан­флікт-су­пра­цьс­та­янне, а дзя­ку­ючы су­існа­ван­ню па­ра­ле­ль­ных све­таў, іх кан­трас­ту. Так кам­па­зі­тар зна­хо­дзіць ад­экват­ную му­зыч­ную фор­му для пе­рад­ачы пры­тча­ва-па­ра­ба­ліч­на­га дуа­­ліз­му лі­та­ра­тур­най кры­ні­цы, дзе па­ра­­ле­ль­на су­існу­юць па­во­ль­на-эпіч­ная апа­вя­да­ль­насць і фі­ла­соф­скае асэн­са­ван­не, рэ­аліс­тыч­ны воб­раз­ны свет і сім­ва­ліч­на-ўмоў­ны. Ды­на­мі­ка пе­ра­клю­чэн­няў з ад­на­го ра­кур­су на дру­гі, іх уз­ае­ма­дзе­янне ўспры­ма­юцца як інды­ві­ду­аль­на-аўтар­скае раз­умен­не падзей­нас­ці і ро­біць пры­сут­насць кам­па­зі­та­ра апас­род­ка­ва­най.

Зна­ка­мі­тая каз­ка-пры­па­весць Сэнт-Экзю­пе­ры ўтрым­лі­вае шмат аўта­бі­я­гра­фіч­ных ма­ты­ваў. Твор мае і кра­са­моў­нае пры­свя­чэн­не: «Ле­ону Вер­ту, ка­лі ён быў ма­ле­нь­кім». Тут аўтар — ён жа і апа­вя­да­ль­нік, які раз­маў­ляе ад­на­ча­со­ва з Ма­ле­нь­кім пры­нцам і з чы­та­чом. Акра­мя вер­ба­ль­ных срод­каў, ска­рыс­тоў­вае яшчэ і гра­фіч­ны — ці­ка­выя, па-дзі­ця­ча­му на­іўныя і па-да­рос­ла­му іра­ніч­ныя ма­люн­кі. Му­зы­ка Гле­ба­ва вы­яўляе ўвесь гэ­ты спектр праз ад­мет­ныя жан­ра­ва-сты­ля­выя і аркест­ра­выя фар­бы.

Ка­зач­нае ў «Ма­ле­нь­кім пры­нцы» зні­тоў­вае ўсе ты­по­выя ма­ты­вы — са­цы­яль­на-па­бы­то­выя, фа­льк­лор­ныя, ірэ­аль­на-фан­тас­тыч­ныя і пры­год­ніц­кія. Та­му ба­лет ці­ка­вы як дзе­цям, так і да­рос­лым. Але на­сам­рэч у му­зы­цы не­маг­чы­ма пе­рад­аць усе змяс­тоў­на-сэн­са­выя вы­сно­вы лі­та­ра­тур­на­га тво­ра. Гэ­та доб­ра раз­умеў кам­па­зі­тар, які лю­біў ба­лет­ны жанр за тое, што ён да­зва­ляе вы­яўляць агу­ль­на­ча­ла­ве­чае і дае не­абме­жа­ва­ную сва­бо­ду му­зыч­най фан­та­зіі якраз не­за­леж­нас­цю ад сло­ва.

Му­зыч­нае ўва­саб­лен­не «Пры­нца» цес­на звя­за­на з лі­та­ра­тур­най пер­шак­ры­ні­цай у воб­раз­на-тэ­ма­тыч­ным пла­не, але не дуб­люе яе. З бі­ягра­фіч­ных ма­ты­ваў Экзю­пе­ры ў ба­ле­це пры­сут­ні­чае то­ль­кі сцэ­на «Гі­бель Лёт­чы­ка» ў фі­на­ле, з ча­го ро­біц­ца зра­зу­ме­лым, што Лёт­чык — гэ­та сам Экзю­пе­ры, пісь­мен­нік, пі­лот, які за­гі­нуў праз не­ка­то­ры час па­сля ства­рэн­ня «Ма­ле­нь­ка­га пры­нца», над якім ён раз­ва­жаў, пра яко­га ма­рыў амаль шэсць га­доў, яко­га ма­ля­ваў і на­ват быц­цам бы ба­чыў.

У су­час­ным тэ­атры пан­аван­не рэ­жы­су­ры, імкнен­не зра­біць па­ста­ноў­ку дзе­ля та­го, каб вы­явіць улас­ны по­гляд і асэн­са­ван­не мас­тац­ка­га аб’­екта, стала нор­май. А ба­лет — асаб­лі­вая спа­ку­са. Ад­сюль шмат­лі­кія пе­ра­ства­рэн­ні «Жы­зэ­лі», «Дон Кі­хо­та», «Ле­бя­дзі­на­га воз­ера», «Шчаў­кун­ка», «Ра­мэа і Джу­ль­еты», «Па­пя­луш­кі» і іншай кла­сі­кі. Ад­сут­насць сло­ва пра­ва­куе мност­ва сю­жэт­ных ма­ды­фі­ка­цый — ад рэ­стаў­ра­цыі з ня­знач­ны­мі аб­наў­лен­ня­мі да кар­ды­на­ль­на­га пе­ра­асэн­са­ван­ня і акту­алі­за­цыі тэ­мы.

Пра­ктыч­на да кож­най па­ста­ноў­кі «Ма­ле­нь­ка­га пры­нца» Ла­ры­са Гле­ба­ва пера­пра­цоў­ва­ла ліб­рэ­та. Гэ­тым раз­ам за­ду­ма ха­рэ­огра­фа Аляк­сан­дры Ці­ха­мі­ра­вай па­тра­ба­ва­ла но­вай рэ­дак­цыі, дзе­ля якой, у сваю чар­гу, не­абход­на бы­ло зра­біць і но­вую му­зыч­ную рэ­дак­цыю. Як пры­зна­ла­ся Гле­ба­ва, ад­ра­зу зга­да­ла Дзміт­рыя Да­ўга­лё­ва і бы­ла ўпэў­не­ная, што то­ль­кі ён змо­жа зра­біць гэ­та. І не па­мы­лі­ла­ся.

Якраз сін­тэ­тызм су­час­на­га му­зыч­на-тэ­атра­ль­на­га мыс­лен­ня, арга­ніч­нае спа­лу­чэн­не тра­ды­цыі і на­ва­тар­ства ядна­юць Да­ўга­лё­ва і яго на­стаў­ні­ка Гле­ба­ва. У но­вай рэ­дак­цыі з’яві­ла­ся му­зы­ка з ба­ле­та «Вы­бран­ні­ца», ад­ажыа Ру­жы і Пры­нца за­гу­ча­ла ў роз­ных ва­ры­янтах, змя­ні­ла­ся па­сля­доў­насць ну­ма­роў, не­ка­то­рыя па­вя­лі­чы­лі­ся, то­ль­кі адзін быў вы­клю­ча­ны, а ў аркестр уве­дзе­ны контр-фа­гот. Ну­мар­ная кан­струк­цыя «Ма­ле­нь­ка­га пры­нца» ўмоў­ная. Да пры­кла­ду, «Ава­рыя» — гэ­та ўся­го сем так­таў, а «Па­лёт Ма­ле­нь­ка­га пры­нца» — раз­гор­ну­тая тан­ца­ва­ль­ная сю­іта з асоб­ны­мі эпі­зо­да­мі — сво­еа­саб­лі­вы «па­рад пла­нет»: Ка­ра­ля, Сла­ва­люб­ца, П’яні­цы, Фі­нан­сіс­та. Ад­чу­ва­ецца да­лі­кат­нае і пра­фе­сій­нае стаў­лен­не да гле­баў­скай му­зы­кі, бо асноў­ны ма­тэ­ры­ял ба­ле­та і па­сля­доў­насць яго кам­па­зі­цый­на-дра­ма­тур­гіч­на­га раз­гор­тван­ня, лі­ры­ка-эпіч­нае жан­ра­вае гу­чан­не за­ста­лі­ся. І то­ль­кі ў апты­міс­тыч­ным Эпі­ло­гу, дзе гу­чыць дзі­ця­чы хор, Да­ўга­лёў вы­яўляе ся­бе як су­аўтар Гле­ба­ва.

За­тое ў апош­няй рэ­дак­цыі ліб­рэ­та рас­пра­ца­ва­ны но­вы сю­жэт, у ім мож­на знай­сці не­ка­то­рыя ма­ты­вы і воб­ра­зы па­пя­рэд­ніх сцэ­ніч­ных ува­саб­лен­няў ба­ле­та і тое, ча­го ня­ма ні ў Экзю­пе­ры, ні ў Гле­ба­ва. Ха­рэ­ограф у сва­ёй вер­сіі імкну­ла­ся да вы­яўлен­ня сэн­саў, сха­ва­ных у лі­та­ра­тур­най пер­шак­ры­ні­цы. Та­му ў ба­ле­це ўзмац­ніў­ся аўта­бі­ягра­фіч­ны бок — уве­дзе­ны воб­раз Ка­ха­най (Во­ль­га Гай­ко), якой у жыц­ці Экзю­пе­ры бы­ла Кан­су­эла Ка­ры­льё, яна ж і пра­та­тып Ру­жы з пла­не­ты Пры­нца. Між іншым Лёт­чык (Ігар Анош­ка) не цер­піць ава­рыю і не аказ­ва­ецца ў пус­ты­ні, а за­сы­нае і быц­цам трап­ляе ў кра­іну дзя­цін­ства, дзе і знаё­міц­ца з Ма­ле­нь­кім пры­нцам (Кан­стан­цін Ге­ро­нік), яго пла­не­тай, Ру­жай (Люд­мі­лай Хіт­ро­вай), агрэ­сіў­ны­мі ба­аба­ба­мі і іншы­мі ге­ро­ямі апо­ве­ду свай­го сяб­ра. Скраз­ным воб­ра­зам спек­так­ля ста­но­віц­ца Ліх­тар­шчык (Антон Краў­чан­ка), ён ні­бы­та ча­раў­нік і апа­вя­­даль­­нік, які вя­дзе Лёт­чы­ка ў пра­сто­ры не­звы­чай­най каз­кі-мроі.

Ба­лет­май­стар, ства­ра­ючы плас­тыч­ную тка­ні­ну спек­так­ля, імкну­ла­ся ад­па­вя­даць му­зыч­най мо­ве ба­ле­та, рыт­міч­ным інта­на­цы­ям, ма­ты­вам, тэ­ма­тыч­ным зме­нам. Ві­да­воч­ныя на­ма­ган­ні вы­явіць най­перш сю­жэт­ную па­сля­доў­насць. Та­му ў ха­рэ­агра­фіі ба­га­та плас­тыч­най дэ­та­лі­за­цыі, якая ад­па­вя­дае сло­ву. Яе мож­на па­зна­чыць як сво­еа­саб­лі­вы і вы­раз­ны пан­та­мім­ны склад­нік. Улас­на мо­ва тан­ца пад­ала­ся не та­кой вы­раз­най. Асоб­ныя ру­хі, по­зы, жэс­ты, мі­мі­ка на­сам­рэч бо­льш кра­са­моў­ныя, та­му і за­па­мі­на­ль­ныя. У па­ста­ноў­цы Ці­ха­мі­ра­вай та­кіх зна­хо­дак ня­ма­ла. Ха­рэ­ограф знай­шла вы­раз­ныя штры­хі для роз­ных воб­ра­заў — ро­ба­та­па­доб­ныя ру­хі ў тан­цы не­лю­дзяў, ме­ха­ніс­тыч­ныя ліч­ба­выя шэ­ра­гі, іх пе­ра­ўтва­рэн­ні, што ха­рак­та­ры­зу­юць Фі­нан­сіс­та. Кра­са­моў­нае з’яўлен­не Ру­жы і яе по­за — вы­тан­ча­ная і раз­ам з тым кап­рыз­лі­вая. Ха­пае ў па­ста­ноў­цы і сцэ­ніч­ных дэ­та­ляў, раз­лі­ча­ных, на­пэў­на, на дзі­ця­чае ўспры­ман­не — люс­тэр­ка ў ру­цэ Ліх­тар­шчы­ка і со­неч­ныя за­йчы­кі, па­пя­ро­выя са­ма­лё­ці­кі, ду­дач­ка, гі­та­ра, зор­кі ў па­вет­ры.

Вы­ка­рыс­тан­не ві­дэ­апра­екцыі зра­бі­ла­ся сцэ­наг­ра­фіч­най «фіш­кай», яна до­сыць па­спя­хо­ва за­мя­няе тра­ды­цый­ную сцэ­наг­ра­фію. Зме­на «кар­ці­нак» ідзе ўслед за падзе­ямі сю­жэ­та. Ру­хо­мая кан­струк­цыя, раз­меш­ча­ная ў цэн­тры сцэ­ны, — быц­цам парт­ал, пе­ра­ход з рэ­аль­на­га, зям­но­га быц­ця ў ірэ­аль­нае, ка­зач­на-фан­тас­тыч­нае, але і ў кас­міч­ную пра­сто­ру ча­ла­ве­чай фан­та­зіі. Пры­ём вы­яўляе два све­ты існа­ван­ня га­лоў­ных ге­ро­яў ба­ле­та — зям­но­га Лёт­чы­ка і ка­зач­на­га Ма­ле­нь­ка­га пры­нца. Ме­на­ві­та гэ­тая дэ­таль пад­крэс­лі­вае га­лоў­ную ідэю ба­ле­та, як яе раз­умеў кам­па­зі­тар, — су­існа­ван­не ма­ры і рэ­аль­нас­ці. Хоць рэ­аль­насць, на жаль, ро­біць ма­ру не­да­ся­га­ль­най. І ўсё ж, ка­лі на­ват Гле­баў і за­сму­чаў­ся на гэ­ты конт, яго ба­лет за­вяр­шаў­ся ў до ма­жо­ры. Та­кую інта­на­цыю пад­хоп­лі­вае ў Эпі­ло­гу і доў­жыць но­вая па­ста­ноў­ка «Ма­ле­нь­ка­га пры­нца», па­кі­да­ючы гле­да­чу надзею.

Вера ГУДЗЕЙ-КАШТАЛЬЯН