Прафесія выбірае чалавека або чалавек — прафесію?
— Мяне абрала прафесія. Выразна памятаю той знакавы дзень... Я, дванаццацігадовая, ужо не была пачаткоўцам у тэатры, дзе працаваў мой дзед — народны артыст Анатоль Трус, карыфей Коласаўскага, я там з дзяцінства прападала, дыхала яго атмасферай. Але да мяне, як да першага дзіцяці ў сям’і, меліся завышаныя патрабаванні. Гэта развіла пэўны комплекс брыдкага качаняці з заніжанай самаацэнкай. Аднойчы я падышла да дзеда і, загарнуўшыся ў тканіну, каб не выдаваць сваёй збянтэжанасці, спытала: «А ці ёсць прафесіі ў тэатры, дзе не патрэбна прыгажосць?» Ён сур’ёзна адказаў: «Гэта, напэўна, рэжысёр, яму хутчэй мазгі патрэбныя».
Я была шчаслівая, што нарэшце знайшла сваю дарогу. У двары месцілася бібліятэка, дзе я чытала тэатральныя мемуары — рэпетыцыі Меерхольда, Станіслаўскага, Вахтангава. Потым успаміны актрыс Серафімы Бірман, Алы Тарасавай. Ніхто мяне не прымушаў.
Што трэба, каб стаць вядомым рэжысёрам?
— Рэжысёр звяртае ўвагу гледача на тое, што зазвычай не кідаецца ў вочы, што цяжка заўважыць. Гэтая прафесія ўнікальная. Хоць цяпер, на жаль, планка статуснасці знізілася. Шмат з’явілася выпадковых людзей, спрасціўся адбор і патрабаванні. Рэжысёр павінен валодаць вялікім наборам якасцяў, якім рэдка валодае адзін чалавек. Трэба любіць жыццё ва ўсіх яго праявах, быць дапытлівым, цікавіцца ўсім: і музыкай, і медыцынай. Ніколі не ведаеш, з чым прыйдзецца сутыкнуцца ў рабоце з наступным праектам. Удасканальвацца ў псіхалогіі неабходна, бо гэта праца з людзьмі. Трэба сябе ўвесь час трэніраваць, не ленавацца. Не важна, чым ты заняты, творчы працэс павінен ісці заўсёды, нават калі стаіш ля пліты або мыеш посуд. Безумоўна, неабходныя цярпенне, уседлівасць. Кожны творца — гэта інструмент, і калі ён не наладжаны, то нічога не атрымаецца.
Хто вашы настаўнікі?
— Я выцягнула шчаслівы квіток... Мне пашанцавала з педагогамі. Мяне акружалі людзі высокапрафесійныя і смелыя, я дыхала з імі адным паветрам, глядзела на іх у побыце і ў справе. І зразумела, што таленавіты чалавек таленавіты ва ўсім, нават калі запарвае гарбату. Атмасфера ў тэатры канца 1960 — пачатку 1970-х была асаблівая. Я блукала па тэатральных цэхах, майстэрнях сяброў дзеда. Рэпетыцыі легендарных пастановак коласаўцаў таго часу — гэта таксама Школа з вялікай літары...
Галіна Пятроўна Вішкарова-Старкоўская, дачка Пятра Старкоўскага, які служыў у тэатры Меерхольда, была маёй першай настаўніцай. Можаце ўявіць унікальнасць методык і падыходаў у рабоце з вучнямі. Калі я паступіла да Віктара Карпілава, мне ўдалося пераняць і яго багаты прафесійны вопыт.
Чаму вы ўсё ж выбралі рэжысуру тэлевізійную, а не тэатральную?
— Тады спецыялістаў выпускалі адзін раз на пяць гадоў. Я марыла аб рэжысуры тэатральнай, але курс набіраў рэжысёр, чые спектаклі я не ўспрымала сур’ёзна. Мне ўжо быў прышчэплены добры тэатральны густ, і я не хацела вучыцца ў гэтага педагога. І падала дакументы на тэлерэжысуру. Людзі, меркаванням якіх я давярала, раілі Карпілава. Законы рэжысуры адны і тыя ж, розніца толькі ў жанры.
У групе 5 чалавек. Я была адзінай дзяўчынай. Віктар Карпілаў высока ацаніў мой рэпертуар і эксплікацыі. Памятаю, на яго пытанне: «А што б вы хацелі паставіць з сусветнай драматургіі?» я адказала: «Усе п’есы Уільямса». Мой адказ тады спадабаўся Віктару Рыгоравічу. Але мара так і засталася неажыццёўленай, на жаль...
Не пашкадавалі, што выбралі гэтую прафесію?
— Я пераканалася з першага курса, што правільна абрала. Тэлебачанне ў тыя гады яшчэ толькі развівалася. Мы працавалі і вучыліся на добрай літаратуры, добрых пастаноўках. Рэгулярна ездзілі ў Маскву на спектаклі Эфраса, Васільева, Любімава. Мы ішлі па вельмі якасным рэпертуарным плане. Дзверы на Макаёнка для студэнтаў былі заўсёды адчыненыя. Я хадзіла, глядзела тракты, чыткі, дапамагала Карпілаву, «заўсёды на падхваце». Такім чынам ува мне і зарадзіўся сімбіёз тэатральна-тэлевізійны. Безумоўна, я выбрала сваім жанрам тэлетэатр. Маёй дыпломнай працай стала тэлеверсія п’есы Яўгена Шабана «Вячэра» з Таццянай Мархель у галоўнай ролі. З лёгкай рукі Таццяны Арловай і Георгія Коласа мая «Вячэра» ўвайшла ў залаты фонд БТ.
Чаму гэты жанр цяпер страціў папулярнасць?
— Я думаю, што глядач якраз адчувае голад па тэлетэатры. Але вытворчасць згубілася. Паўплывалі на тое дылетанты, якія прыйшлі на тэлебачанне, і змены ў грамадстве. Я не лічу, што гэта дарагі або неакупны жанр. Думаю, той хлуд, якім запаўняецца кадр, не таннейшы. Ды і артысты ўжо знудзіліся па тэлеспектаклях, а акцёрскі патэнцыял у нашай краіне вялікі.
Чаго жонка не любіць, таго муж не з’есць. Вось тут гэткі ж прынцып. Глядач змушаны глядзець тое, што прапануюць вытворцы. А прапануюць яны зробленае на ўласны густ... Эх, часта ў памяці ўзнікаюць словы Меерхольда: «Не апускайцеся да ўзроўню натоўпу...»
Больш за 30 гадоў вы адпрацавалі ў Белтэлерадыёкампаніі... Чым адрозніваецца сучаснае беларускае тэлебачанне ад тэлебачання пачатку 1980-х?
— На шчасце, мне ўдалося захаваць сябе ў тым жанры, з якога пачынала. Я не бегала па рэдакцыях, не ганялася за пасадамі, для мяне заўсёды важней была справа, пастаянная вучоба ў старэйшых калег, што працавалі побач. Ні адзін стартап цяпер не абыходзіцца без прафесійных монстраў — сусветная практыка. У нас жа ўсё наадварот: вопыт нікому не патрэбны. І гэта ўжо агульная тэндэнцыя, якая шкодзіць сённяшнім маладым і таленавітым. Я бачу, што яны ёсць, але развівацца ім складана. Парушаная пераемнасць, усё зведзена да прымітыву...
Зараз, сапраўды, рэжысёраў выпускаюць кожны год, але якасных фільмаў мы не бачым, а якасны тэлепрадукт — рэдкасць. У чым праблема?
— Усё ператварылася ў канвеер. У мастацтве ж не можа быць канвеера па вызначэнні. Рэжысёр — гэта штучны тавар, эксклюзіў.
Чаму вы не выкладаеце?
— Адна з прычын у тым, што я не магу гарантаваць сваім студэнтам далейшага працаўладкавання і прафесійнага росту: у нас няма тэлевізійнага рынку, у Акадэміі да гэтага часу адсутнічаюць свае студыі. Як можна навучыцца на пальцах?
Калісьці быў адзін канал, але на ім хапала месца ўсім жанрам, здымалі фільмы, іх бачыла ўся краіна. А цяпер у нас пяць каналаў, а глядзець няма чаго... У мастацтве бываюць спады і ўздымы. Прыйшла эпоха герастратаў. Калі яна скончыцца, усё зноў вернецца. А герояў у краіне хапае.
Я гляджу на сітуацыю па-філасофску і з аптымізмам. Майго прафесіяналізму дастаткова, каб працаваць у любым жанры. Але крыўдна, што не выкарыстоўваецца патэнцыял маладых калег, якія могуць зрабіць унёсак у развіццё аўтарскага дакументальнага кіно, разумнага штодзённага эфіру.
Чаму маладыя спецыялісты не могуць рэалізавацца на тэлебачанні?
Жанравае мастацтва скарачаецца, запатрабаваныя толькі інфармацыйныя і забаўляльныя праграмы. Добраму густу даўно сказалі: «Да пабачэння!» Многія забываюць пра тое, што тэлебачанне — гэта сучаснае, маладое мастацтва. І развіваць яго трэба на лепшых прыкладах, а не ператвараць у адстойнік безгустоўя і самадзейнасці. Тэлебачанне, не паспеўшы набраць вагу і рост, ужо мае сур’ёзныя захворванні.
Вы вядомая хутчэй як дакументаліст. У чым асаблівасць рэжысуры дакументальнага кіно?
— Як рэжысёр-дакументаліст я саспела і адчула ў сабе ўнутраную сілу. Дзякуючы маім работам — «Несыграная роля», «Мой пачатак» — у Беларусі з’явіўся жанр дакументальнай драмы. Прынамсі так пісала ў рэцэнзіях глыбока паважаная мной Вольга Фёдараўна Нячай. У дакументальным аўтарскім кіно ты сам ствараеш тое, чаго не было да цябе. У гэтым заключаецца асаблівы прафесійны драйв.
Для рэжысёра важная каманда. Як арганізаваць групу?
— Так, каманда вельмі важная. Сфера мастацтва, у якой я працую, прадугледжвае калектыўную творчасць, а гэта справа не для слабанервовых. Усім падабацца не будзеш ніколі. Як спадабаешся, калі абавязаны патрабаваць? Твае ж меркі могуць быць многім не па душы. Я прывыкла, што мною «дзяцей палохаюць», але працаваць мне пашчасціла выключна з прафесіяналамі. Стараюся берагчы свой час і нервы ад дылетантаў.
Перш чым патрабаваць ад людзей аддачы, трэба стварыць усе ўмовы, знайсці агульную мову і з аператарам, і з кіроўцам. Дарэчы, падарунак ад вадзіцеля, з якім працавала на фільме «Мой пачатак», абраз Маці Божай, да гэтага часу зберагаю...
Існуе меркаванне, што рэжысура — не жаночая справа...
— Так. Нават у правілах прыёму быў закладзены элемент дыскрымінацыі: дзяўчатам пажадана мець вышэйшую адукацыю. Але ступень таленту не залежыць ад полу. Калі мужчына-рэжысёр на тройку зрабіў — нічога, у наступны раз выправіцца. А калі рэжысёрка крыху пралічылася — яе ў кулеш сатруць. Таму жанчына ў гэтай прафесіі павінна рабіць усё на галаву вышэй. Цяпер тыя межы, на шчасце, сціраюцца, грамадства развіваецца, мяняецца светапогляд... І з’яўляецца ўсё больш знакамітых жанчын-рэжысёраў.
Што самае складанае ў вашай працы?
— Напэўна, кампенсацыя растрачаных эмоцый. Трэба навучыцца спраўляцца з чужым болем, пачуццямі. Працуючы з людзьмі, здымаючы чалавечыя лёсы, захаваць сябе.
Як вы шукаеце вашых герояў? Ёсць любімыя?
— Спецыяльна герояў не шукаю, яны самі з’яўляюцца ў патрэбны час. Бо думкі нашы матэрыяльныя. Калі назіраеш за тэмай, працэсам або жыццёвай сітуацыяй, то з’яўленне героя — гэта ўжо вынік. Нічога не бывае выпадковым. «Новы касмічны адлік» здымаўся па пісьме, але калі мы пазнаёміліся з дырэктарам РУП «Геаінфармацыйныя сістэмы», фільм атрымаў героя. Так было і з «Несыгранай роляй» па матывах «Шыняля» Гогаля — з Манаевым... Шмат гадоў я ішла да рэалізацыі гэтай задумы, але не ўсё складалася, як хацелася. У выніку ідэя вылілася ў дакументальную драму пра Манаева, акцёра і чалавека.
З Сезарыяй Эварай усё рэалізавалася ў адзін момант... Яна заўсёды была адной з маіх любімых спявачак. Раптам афіша — Сезарыя на два дні прыязджае ў Мінск. Здымкі пачаліся праз дзве гадзіны пасля яе прылёту. Калі творчы працэс цябе не пакідае, то ўсё атрымліваецца так, як павінна...
Якія ўласныя работы вы лічыце знакавымі?
— З ранніх гэта, бадай, «Несыграная роля», потым «Дарога да дома», з апошніх «Signora Russa». Таму што яны цяжэй за ўсё даваліся ў плане разумення, але лягчэй за ўсё адбыліся ў працы і рэалізацыі.
Каму б вы маглі параіць сваю прафесію?
— Нікому, не люблю навязваць. Толькі ўласны выбар і жаданне. Галоўнае — увесь час адказваць сабе на пытанне: «Ты можаш жыць без гэтага?» Калі можаш, то не бярыся.
Калісьці быў адзін канал, але на ім хапала месца ўсім жанрам, здымалі фільмы, іх бачыла ўся краіна. А цяпер у нас пяць каналаў, а глядзець няма чаго... У мастацтве бываюць спады і ўздымы. Прыйшла эпоха герастратаў. Калі яна скончыцца, усё зноў вернецца. А герояў у нашай краіне хапае.
Кацярына ЛЯВОНАВА