Опер­ныя прэм’еры ў Рас­іі

Cя­рэ­дзі­на се­зо­на бы­ла адзна­ча­ная ў Мас­кве дзвю­ма гуч­ны­мі прэ­м’е­ра­мі на сцэ­нах вя­ду­чых ста­ліч­ных тэ­атраў. Пры­чым аб­едзве вяр­та­юць на афі­шу ме­га­наз­вы, най­важ­ней­шыя тво­ры рус­ка­га на­цы­я­наль­на­га рэ­пер­ту­ару, якія па дзіў­ным збе­гу аб­ста­ві­наў вы­па­лі з яго. І гэ­та пры тым, што ў пер­шап­рас­то­ль­най шэсць пра­фе­сій­ных опер­ных тэ­атраў. Та­кую рас­ко­шу не мо­жа са­бе да­зво­ліць ні­вод­ны іншы го­рад све­ту.

Тым не менш ні ў ад­ным з іх сён­ня не ідзе «Пі­ка­вая да­ма» (вер­сію «Ге­лі­кон-опе­ры» з падза­га­лоў­кам «кар­тач­ная гу­ль­ня з антрак­там» не бя­рэм у раз­лік), хоць яшчэ зу­сім ня­даў­на ча­ты­ры му­зыч­ныя тэ­атры Мас­квы ме­лі кож­ны па «сва­ёй» «Пі­ка­вай». Але з роз­ных пры­чын, ча­сам не­выт­лу­ма­ча­ль­ных, рап­тоў­на Мас­ква за­ста­ла­ся ўво­гу­ле без «Пі­ка­вай да­мы». І та­кая сі­ту­ацыя з най­бо­льш па­пу­ляр­ным тво­рам сус­вет­на пры­зна­на­га кла­сі­ка. Што ўжо ка­заць пра «Ха­ван­шчы­ну» Ма­дэс­та Му­сар­гска­га, бо­льш скла­да­ную для ўспры­ман­ня, якую рэ­дка сус­тра­ка­ем у рэ­пер­ту­ары ра­с­ій­скіх тэ­атраў? Пра­ўда, у бя­гу­чым се­зо­не бум на «Ха­ван­шчы­ну» ўзнік на еўра­пей­скіх сцэ­нах (Антвер­пен, Гент, Ве­на, Штут­гарт, Бір­мін­гем). Ад­нак у Мас­кве гэ­тую паста­ноў­ку да­зва­ляў са­бе мець то­ль­кі Вя­лі­кі тэ­атр, дый з яго рэ­пер­ту­ару яна знікла ўжо дзя­ся­так га­доў та­му.

На­пэў­на, не вар­та ліш­ні раз ка­заць пра тое, што аб­одва тво­ры з’яў­ля­юцца асно­вай рас­ійскай опер­най афі­шы, кож­ны па-свой­му вы­ра­шае пра­бле­му на­цы­яна­ль­на­га ха­рак­та­ру, па­за­ча­са­ва аскрэс­лі­вае архе­ты­по­выя пы­тан­ні рус­ка­га быц­ця. Роў­на як не вар­та ка­заць і пра ге­ні­яль­насць му­зы­кі ды му­зыч­най дра­ма­тур­гіі, аб­са­лют­най і «за­пре­де­ль­ной» у гэ­тых не­па­доб­ных са­чы­нен­нях. Ма­ла якая опе­ра сус­вет­на­га рэ­пер­ту­ару мо­жа па­ўстаць на­роў­ні з імі. «Пі­ка­вая» — гэ­та гар­ма­ніч­на вы­бу­да­ва­ны храм, да­ве­дзе­ны да да­ска­на­лас­ці са­мім аўта­рам, а «Ха­ван­шчы­на» — за­ўсё­ды ад­кры­тая кні­га, што не мае ка­на­ніч­най аўтар­скай вер­сіі. Іх вяр­тан­не на мас­коў­скую сцэ­ну ўспры­ма­ецца спра­вай жыц­цё­ва не­абход­най і на­ту­ра­ль­най.

Ад­нак, га­во­ра­чы пра вы­нік гэ­тых ку­ль­тур­ных акцый, за­хап­лен­ні да­во­дзіц­ца змен­шыць пры­нам­сі на­па­ло­ву. Ка­лі ў вы­пад­ку з «Ха­ван­шчы­най» Мас­ква атры­ма­ла ары­гі­на­ль­ны і, без­умоў­на, уда­лы прад­укт, то з «Пі­ка­вай да­май» усё не так ад­на­знач­на. У Вя­лі­кім тэ­атры  «Пі­ка­вая» ішла за­ўсё­ды, па­чы­на­ючы з прэ­м’е­ры 1891 го­да. Ка­на­ніч­най ста­ла вер­сія Ле­ані­да Ба­ра­та­ва (1944). Яна не сы­хо­дзі­ла з гэ­тай сцэ­ны шэсць дзе­ся­ці­год­дзяў. У 2007-м Ва­ле­рый Фо­кін і Мі­ха­іл Плят­нёў зра­бі­лі но­вую па­ста­ноў­ку, па­збаў­ле­ную вон­ка­ва­га ха­рас­тва, фа­та­ліс­цкую, але па-свой­му ці­ка­вую.

І рап­там, ма­ючы та­кую ка­ла­са­ль­ную ўлас­ную тра­ды­цыю існа­ван­ня «Пі­ка­вай да­мы» на пер­шай сцэ­не Рас­іі, Вя­лі­кі тэ­атр не­ча­ка­на куп­ляе ў Еўро­пе па­ста­ноў­ку ажно 1998 го­да, ста­но­вя­чы­ся n-ным ка­лек­ты­вам у доў­гай ча­ра­дзе ка­апе­ран­таў гэ­тай кап­ра­дук­цыі: за мі­ну­лыя га­ды спек­такль Льва До­дзі­на не раз ад­на­ўля­лі ў Амстэр­да­ме, Па­ры­жы і Фла­рэн­цыі. На­ват ка­лі б тое быў аб­са­лют­ны шэ­дэўр, і та­ды ўз­ні­ка­ла б пы­тан­не: а ці вар­та вез­ці ў Мас­кву даў­нюю пра­цу, доб­ра вя­до­мую ама­та­рам ка­лі не па жы­вых пра­гля­дах, то хоць у за­пі­се? Але бя­да ў тым, што до­дзін­скую «Пі­ка­вую» не­ль­га на­зваць на­ват і спек­так­лем про­ста ўда­лым — ужо та­му, што па­ста­ноў­шчык рэ­пра­ду­куе кла­січ­ную не­да­рэч­насць у па­ды­хо­дзе да опе­ры, да­ўно вя­до­мую ў му­зыч­ным све­це пад наз­вай «граб­лі Ме­ерхо­ль­да». На іх сту­піў не адзін рэ­жы­сёр. Сут­насць яе — у да­клад­ным пры­трым­лі­ван­ні апо­вес­ці Пуш­кі­на, ад якой са­чы­нен­не Чай­коў­ска­га існуе на ша­ноў­най ад­лег­лас­ці. У До­дзі­на дзея­нне ад пер­шай да апош­няй но­ты раз­гор­тва­ецца ў ва­р’яц­кім до­ме, а ўсё, што ад­бы­ва­ецца, — то­ль­кі мроі зва­р’я­це­ла­га Гер­ма­на. Каб ажыц­ця­віць та­кую сум­неў­ную кан­цэп­цыю, якая ўва­хо­дзіць у су­пя­рэч­насць з ра­ман­тыч­ным па­фа­сам му­зы­кі, не­да­рэч­ную рэ­дак­ту­ру зве­да­ла са­ма парт­ыту­ра, у якой шмат ку­пюр…

Ад­нак істот­ныя пы­тан­ні не то­ль­кі да рэ­жы­сё­ра. Му­зыч­на спек­такль так­са­ма ма­ла пе­ра­кон­вае. За­про­ша­ныя ва­ка­ліс­ты, уключ­на з сус­вет­най зна­ка­мі­тас­цю Ула­дзі­мі­рам Га­лу­зі­ным (Гер­ман), ма­юць су­р’ёз­ныя не­да­хо­пы (у пры­ват­нас­ці, го­лас тэ­на­ра гу­чыць стом­ле­на). Не ўсё доб­ра і з са­ліс­та­мі ўлас­ны­мі. Мля­вас­цю і ня­строй­нас­цю не­пры­емна здзіў­ляе аркестр, а ад інтэр­прэ­та­цыі Мі­ха­іла Юроў­ска­га за­ста­ецца ўра­жан­не блед­нае і ня­пэў­нае. Ма­быць, ва ўсім тво­ры толь­кі дэ­ка­ра­цыі Да­ві­да Ба­роў­ска­га не вы­клі­ка­юць сум­не­ваў, хоць афар­мля­юць яны ве­ль­мі дзіў­ныя ідэі.

А вось з «Ха­ван­шчы­най» уда­ло­ся амаль усё. Пра тое, што Му­зыч­ны тэ­атр імя Ста­ніс­лаў­ска­га і Не­мі­ро­ві­ча-Да­нчан­кі да­рос да гран­ды­ёзных эпіч­ных опер, вя­до­ма да­ўно. Апош­няе свед­чан­не — па­ста­ноў­ка цык­ла­піч­най «Вай­ны і мі­ру» Сяр­гея Пра­ко­ф’е­ва, пры­мер­ка­ва­най да 200-год­дзя Айчын­най вай­ны 1812 го­да. «Ха­ван­шчы­на» з пун­кту гле­джан­ня шмат­люд­ства, вы­бу­доў­ван­ня ма­са­вых сцэн, кі­не­ма­таг­ра­фіч­най імклі­вас­ці ў зме­не кар­цін, ма­быць, пра­сцей. Але з пун­кту гле­джан­ня за­кла­дзе­ных сэн­саў, шмат­слой­нас­ці, веч­ных пы­тан­няў рус­ка­га быц­ця, якія ўзні­ма­юцца ў ёй, — маг­чы­ма, бо­льш скла­да­ная.

На «Ха­ван­шчы­не» на­веч­на ста­іць таў­ро не­да­пі­са­на­га тво­ра, што дае, з ад­на­го бо­ку, пад­ста­вы для ка­ля­му­зы­каз­наў­чых спе­ку­ля­цый (хто лепш за­вяр­шыў опе­ру, чыя рэ­дак­цыя бо­льш ад­па­вя­дае ду­ху Му­сар­гска­га), з дру­го­га — вя­до­мую сту­пень сва­бо­ды, вы­ба­ру для тэ­атраў: на якім ва­ры­янце спы­ніц­ца, чым скон­чыць гэ­тую мі­ке­лан­джэ­лаў­скую па сі­ле ўздзе­яння фрэс­ку з рус­кай ся­рэд­ня­веч­най гіс­то­рыі? Тэ­атр Ста­ніс­лаў­ска­га аб­раў рэ­дак­цыю Шас­та­ко­ві­ча, мяр­ку­ючы, што аске­тызм ва­ка­ль­ных парт­ый і ка­лю­чая аркес­троў­ка ў ёй блі­жэй як да Му­сар­гска­га, так і да су­час­нас­ці, а фі­нал да­ру­чыў зра­біць ура­льс­ка­му кам­па­зі­та­ру Ула­дзі­мі­ру Ка­бе­кі­ну. Ён за­вяр­шыў опе­ру ка­тар­січ­на ці­ха, без кор­са­каў­ска­га па­жа­рыш­ча, у якім пад пят­роў­скі марш гі­ну­лі ў па­ла­ючым скі­це рас­ко­ль­ні­кі, але і без шас­та­ко­ві­чаў­ска­га па­ўто­ру «Сві­тан­ку на Мас­кве-ра­цэ». Тут са­мот­ны го­лас а ка­пэ­ла (Да­р’я Це­ра­ха­ва) за­цяг­вае ці то ма­літ­ву, ці то туж­лі­вае на­род­нае га­ла­шэн­не і рас­тва­ра­ецца ў ня­бы­це. Як ды­мок ад зга­рэ­лых, але ня­злом­ле­ных ста­ра­ве­раў.

Та­кі дзіў­ны фі­нал на­ўрад ці пры­дат­ны для са­чы­нен­няў XIX ста­год­дзя, да якіх пры ўсім на­ва­тар­стве ўсё-та­кі на­ле­жыць «Ха­ван­шчы­на», — гэ­та хут­чэй за­кан­чэн­не для аўтар­ска­га кі­но ў сты­лі Тар­коў­ска­га. Ды і са­ма рэ­дак­цыя Шас­та­ко­ві­ча (з улі­кам усіх яе плю­саў) су­пя­рэч­лі­вая з ла­гіч­на­га і дра­ма­тур­гіч­на­га пун­ктаў гле­джан­ня. Але вы­бар рэ­дак­цыі і пра­па­на­ва­ны фі­нал цал­кам зра­зу­ме­лыя ў да­дзе­ным спек­так­лі Аляк­сан­дра Ці­тэ­ля — цвёр­дым, з аго­ле­ным не­рвам, па­збаў­ле­ным на­ват на­мё­каў на дэ­ка­ра­тыў­насць. Па­ста­ноў­шчы­ку па­трэб­на бы­ла ме­на­ві­та та­кая му­зыч­ная вер­сія «Ха­ван­шчы­ны», каб ска­заць улас­нае важ­кае сло­ва пра рус­кае быц­цё, гіс­то­рыю, ду­шу. Сцэ­ніч­ны мі­ні­ма­лізм, дзе ад­на дэ­ка­ра­цыя (мас­так Ула­дзі­мір Арэ­ф’еў) — ве­лі­зар­ны да­шча­ты сві­ран  — ні­бы пе­ра­но­сіць гле­да­ча-слу­ха­ча на пла­не­ту Русь, якая існуе па-за ча­сам і па-за пра­сто­рай. «Драў­ля­ная Русь» — веч­ны воб­раз айчы­ны, дзе но­ра­вы дзі­кія, страс­ці ра­ка­выя, дзе шмат жор­сткас­ці і не­спра­вяд­лі­вас­ці, але, як ні дзіў­на, ад­на­ча­со­ва шмат лю­бо­ві і ча­ла­веч­нас­ці. Гэт­кае ра­шэн­не пра­сто­ры да­зва­ляе не мар­на­ваць ні се­кун­ды на зме­ну дэ­ка­ра­цый — рус­кі эпас, са­га пра страш­ныя ча­сы рас­ко­лу ця­чэ па­во­ль­на і плаў­на, быц­цам ле­та­піс.

Му­зыч­на спек­такль не про­ста пе­ра­кон­вае, а па­кі­дае ў ду­шы апёк ад па­чу­та­га: у та­кой сту­пе­ні ўсё доб­ра зроб­ле­на. Аляк­сандр Ла­за­раў, най­буй­ней­шы па­сля Яўге­на Свят­ла­на­ва спе­цы­яліст па рус­кай му­зы­цы, умее пе­рад­аць і не­паз­быў­ную пры­га­жосць гэ­тай не­квя­ціс­тай парт­ыту­ры, і яе шква­ль­ную ма­гут­насць. Вы­дат­ны ансамбль са­ліс­таў, у якім кож­ны спя­вак — скарб. Тэ­атр вы­стаў­ляе два па­ўна­вар­тас­ныя скла­ды. Кож­ная ва­ка­ль­ная пра­ца яркая і вы­раз­ная — Андрэй Ва­лен­цій і Дзміт­рый Уль­янаў (Ха­ван­скі), Мі­ка­лай Яро­хін (Андрэй), На­жмі­дзін Маў­ля­наў (Га­лі­цын і Андрэй), Дзміт­рый Сце­па­но­віч (Да­сі­фей), Ксе­нія Дуд­ні­ка­ва (Мар­фа), Ва­ле­рый Мі­кіц­кі (Га­лі­цын і Пад’­ячы). Хор тэ­атра пад кі­раў­ніц­твам Ста­ніс­ла­ва Лы­ка­ва — сёння не сас­ту­пае Вя­лі­ка­му тэ­атру па мо­цы, склад­нас­ці і вы­раз­нас­ці спе­ваў. Рус­кі эпас ця­пер яму пад­улад­ны.

 Аляк­сандр Ма­ту­се­віч (Мас­ква)