Закон заганнай пераемнасці

Ускуд­ла­ча­ны му­жык вы­валь­ва­ецца на па­мост і ад­ра­зу трап­ляе ў чыр­во­ны мех: ага­лом­ша­ны, аслу­пя­не­лы, скур­ча­ны пад аб­ла­ву­хам, на­су­ну­тым на са­мы нос, — вось та­бе, Ба­рыс­ка, шап­ка Ма­на­ма­ха! Не з ма­ляў­ні­чым Ша­ля­пі­ным, не з жур­бот­ным Бан­дар­чу­ком ата­ясам­лі­ва­ецца Ба­рыс Га­ду­ноў на сцэ­не Брэс­цка­га аб­лас­но­га тэ­атра ля­лек, а з ба­ла­ган­ным Ула­дзі­мі­рам Тэ­ва­ся­нам. Што й ка­заць — са­ма­зва­нец!

Дру­гі аван­тур­нік пад­обны да пер­ша­га: істэ­рыч­ны, сляз­лі­вы юнак Грыш­ка (Ра­ман Па­рхач) цер­піць і па­ку­туе праз на­слан­нё. У пра­роц­кім сне ён угле­дзеў свае ве­ліч і за­ня­пад, з вы­ццём кру­та­нуў­ся па кел­лі, не­рво­ва за­ла­міў ру­кі пе­рад айцом Пі­ме­нам, але да­ве­даў­ся, што за­бі­ты ца­рэ­віч Дзі­міт­рый яму раў­на­ле­так... І на­ва­жыў­ся ўха­піць Фар­ту­ну за пад­ол!

Рэ­жы­сёр Аляк­сей Ля­ляў­скі ні­чым не аб­ра­зіў ша­ноў­ны тра­ге­дый­ны жанр, але ві­да­воч­на рас­пра­цоў­ваў «Са­ма­зван­ца» па­вод­ле «Ба­ры­са Га­ду­но­ва», кі­ру­ючы­ся за­ду­май Пуш­кі­на-жар­таў­ні­ка. «Ка­ме­дыя пра сап­раў­дную бя­ду дзяр­жа­ве, пра ца­ра Ба­ры­са і Грыш­ку Атрэ­п’е­ва!» — аб­вяш­ча­юць акцё­ры і ла­дзяць... ба­ла­ган. Вось, маў­ляў, як бы­вае, ка­лі да ўла­ды да­бі­ра­юцца нік­чэм­ныя «ку­хар­чы­ны дзе­ці». Шмат­на­се­ле­ны спек­такль ува­саб­ля­юць пяць артыс­таў і ад­на артыс­тка, двое ігра­юць са­ма­зван­цаў, іншыя — апрыч­ні­каў, ма­на­хаў і ўсіх, ка­го вы­па­дае.

Пра­ві­лы гу­ль­ні за­да­юцца з пер­шай сцэ­ны: Шуй­скі (Змі­цер Ну­янзін) з Ва­ра­тын­скім (Аляк­сандр Цес­ля), скру­ціў­шы га­зе­ты падзор­ны­мі тру­ба­мі ды ўска­рас­каў­шы­ся як ма­га вы­шэй па дра­бі­нах, агля­да­юць спус­це­лую ца­цач­ную Мас­кву і сці­ша­на пе­ра­маў­ля­юцца пра лёс кра­іны: трон пус­ты, адзі­ны прэ­тэн­дэнт ча­го­сь­ці ма­ру­дзіць.

...Ня­гег­ла вы­бі­ра­ецца на сцэ­ну стар­чак Пі­мен (Іван Ге­ра­се­віч), браз­гае пад­свеч­ні­кам з не­да­гар­кам, су­нец­ца да ве­лі­зар­на­га сто­са ле­та­пі­саў і, быц­цам на­ма­га­ючы­ся рас­цяг­нуць рэ­шту жыц­ця, цяж­ка пра­маў­ляе вя­до­мы ма­на­лог «Ещё од­но по­след­нее ска­за­нье».

...Цы­ры­мо­нія ўша­на­ван­ня тру­наў па­сля Ба­рыс­ка­ва­га ўзы­хо­джан­ня на цар­ства пе­ра­кі­да­ецца яго­ным апан­та­ным біц­цём ілбом аб пад­ло­гу і п’я­най гу­лян­кай, на якой за­хмя­ле­лы Шуй­скі на­ву­чае ма­ла­до­га са­бу­тэ­ль­ні­ка Ва­ра­тын­ска­га та­му, што ча­сам трэ­ба не па­мя­таць ні­чо­га.

...Па­сля агі­та­цый­нае пра­мо­вы з вы­крыц­цём Ба­рыс­ка­ва­га кі­ра­ван­ня, Гаў­ры­ла Пуш­кін пра­па­нуе Шуй­ска­му спы­тац­ца ў на­ро­да, маў­ляў, як яму жы­вец­ца «под влас­тию жес­то­ко­го при­ше­ль­ца». У за­ле за­па­ль­ва­юць свят­ло, пуб­лі­ка ні­яка­вее, кур­чыц­ца і аб­дум­вае сло­вы пра «опа­лу, казнь, бес­чес­тие и глад»...

Здзек­лі­вы ба­ла­ган­ны тон пе­ра­пы­няе сім­ва­ліч­ная сус­трэ­ча трох ца­роў: бы­ло­га — Дзі­міт­рыя, ця­пе­раш­ня­га — Ба­ры­са і бу­ду­ча­га — Фё­да­ра. Кра­на­ль­ныя дзе­ці-ля­ль­кі, ахвя­ры ба­ць­коў­скіх па­лі­тыч­ных гу­ль­няў, — цац­кі ў ру­ках да­рос­лых. Ад Дзі­міт­рыя за­ста­ецца то­ль­кі драў­ля­ны ко­нік-гуш­кал­ка, Ма­наш­ка лю­та за­ці­рае пад­ло­гу ану­чай. Чыр­во­най, як кроў ня­він­на­га дзі­ця­ці.

Раў­нап­раў­ны­мі парт­нё­ра­мі артыс­таў вы­сту­па­юць ля­ль­кі, але ў Аляк­сея Ля­ляў­ска­га ігра­юць і прад­ме­ты — хоць бы цар­ская адзе­жа. За­тка­ная зо­ла­там, пра­змер­на ўпры­го­жа­ная каш­тоў­ны­мі ка­мя­ня­мі, яна маг­нэ­сам цяг­не да ся­бе Ба­рыс­ку: «Дос­тиг я вы­сшей влас­ти!» Ня­прос­та вы­блы­тац­ца Га­ду­но­ву з апра­на­хі, яна су­пра­ціў­ля­ецца, пе­ра­ку­ль­вае ца­ра і пры­ціс­кае сва­ёй над­мер­наю ва­гою: «Да, жа­лок тот, в ком со­весть не­чис­та», — вы­сноў­вае Ба­рыс, уця­ка­ючы, а ўбор зман­лі­ва бліш­чыць, па­куль да яго не да­бя­рэц­ца Шуй­скі... Ён мяр­куе, што «аб­ра­ны Бо­гам», цяг­нец­ца да за­па­вет­нае адзе­жы­ны, зно­сіць яе з са­бою, як бы на­мя­ка­ючы, што бу­дзе на­ступ­ным ца­ром — ані­як не леп­шым і за мі­ну­лых, і за на­ступ­ных. Та­му ў цэнтр рэ­жы­сёр­скай кам­па­зі­цыі трап­ляе «Ма­лен­не пра Га­су­да­ра», кра­на­ль­ная ма­літ­ва пра ца­ра муд­ра­га, лі­тас­ці­ва­га і доў­га­цяр­плі­ва­га. Але яе чы­тае не хлоп­чык, як у Пуш­кі­на, а Ма­наш­ка...

У з’я­ве са­ма­зван­ства Аляк­сей Ля­ляў­скі ад­кры­вае за­кон за­ган­най пе­ра­емнас­ці. Пад­аўшы буй­ным пла­нам двух са­ма­зван­цаў, Ба­ры­са і Грыш­ку, рэ­жы­сёр вы­во­дзіць і трэ­ця­га — Шуй­ска­га, а за ім ужо пра­гля­да­ецца по­стаць Бас­ма­на­ва. Па­быць «па­ма­га­тай мас­коў­ска­га ца­ра» мро­іцца і Ма­ры­не Мні­шак...

Гэ­тая да­ма існуе ў спек­так­лі як ма­ле­нь­кая ля­леч­ка і як буй­ное мас­тац­кае па­лат­но. У поль­скіх сцэ­нах з’яў­ля­ецца ве­лі­зар­ная кар­ці­на, дзе­ля пя­ке­ль­нае спа­ку­сы пі­са­ная, з вы­явай глад­кай аго­ле­най кра­су­ні. У ёй — усе пло­це­выя ваб­но­ты для ма­на­ха-ўце­ка­ча. На спат­кан­ні ля фан­та­на Ілжэ­дзміт­рый да­лі­кат­на тры­мае ў ру­ках ма­ле­нь­кую ля­леч­ку: крох­кай і жа­да­най ён уяў­ляе са­бе Ма­ры­ну, чые сло­вы, не­ча­ка­на жор­сткія, збі­ва­юць аван­ту­рыс­та з ра­ман­тыч­най хва­лі.

Яшчэ адзін сім­ва­ліч­ны прад­мет: хіс­ткія дра­бі­ны, ба­ла­ган­ная пры­ла­да да­сяг­нен­ня ўлад­ных вяр­шы­няў. На па­чат­ку спек­так­ля вы­шэй­шыя мес­цы за­йма­юць Шуй­скі і Ва­ра­тын­скі. По­тым па ры­пу­чых ашэс­тках уз­ле­зуць Віш­ня­вец­кі з Мні­шак — каб падзі­віц­ца, як праз плот, на жа­да­ныя мас­коў­скія зем­лі. Ка­рас­ка­юцца Ілжэ­дзміт­рый і Бас­ма­наў, а Ба­рыс мі­ту­сіц­ца між лес­віц і, ад­на­го за ад­ным, пе­ра­ку­ль­вае пад­ступ­ных аку­пан­таў: гэ­та вай­на.

Сён­няш­няя сцэ­на Брэс­цка­га аб­лас­но­га тэ­атра ля­лек за­ма­лая і тэх­ніч­на аснаш­ча­на сла­ба: пад­час ка­пі­та­ль­на­га ра­мон­ту да­во­дзіц­ца ту­ліц­ца ў па­мяш­кан­ні бы­ло­га кі­на­тэ­атра. Але і ў гэ­тай пра­сто­ры мас­так Ва­ле­рый Рач­коў­скі аб­ста­ля­ваў не­абход­ную пля­цоў­ку — ба­ла­га­нны па­мост, ату­ле­ны ме­та­ліч­най кан­струк­цы­яй. Па хо­дзе дзеі па­мост час­ця­ком кру­ціц­ца. Гэ­тым кру­ці­ль­ным ру­хам пад­трым­лі­ва­ецца ды­на­мі­ка спек­так­ля, у ім пра­чыт­ва­ецца па­ва­рот ко­ла гіс­то­рыі, які мі­ну­лае на­блі­жае да рэ­ча­існас­ці і вы­но­сіць у бу­ду­чы­ню. Аляк­сей Ля­ляў­скі да­сле­дуе ўла­ду па­вод­ле за­ко­наў фі­зі­кі — як ма­гут­ную энер­гію, здат­ную пры­цяг­нуць і ад­штур­хнуць. Яе да­ся­род­ная сі­ла ўцяг­вае Ба­рыс­ку ў сваю арбі­ту, і ён апы­на­ецца на пад­мос­тках гіс­то­рыі. А вось Грыш­ка ані­як не па­тра­піць уско­чыць на крут­лі­вы па­мост. Па­сля сус­трэ­чы з Ма­ры­най змя­ні­ла­ся ма­ты­ва­цыя аван­ту­ры: жа­дан­не вы­лу­чыц­ца ў ва­чах га­на­рыс­тай поль­кі над­ало па­ска­рэн­ня, Грыш­ку пад­ха­пі­ла і ўкі­ну­ла ў гіс­то­рыю...

Не сва­ёй во­ляй зра­біў­ся ца­ром крык­лі­вы, не­рво­вы Ба­рыс. Як зве­ра ў кап­кан, яго з аб­одвух ба­коў за­гна­лі ва ўлас­нае зла­чын­ства. Ула­ду і ба­ярскую «па­мо­гу» гэ­та­му ца­ру да­во­дзіц­ца вы­прош­ваць. Па­ку­тай пе­ра­кі­нуў­ся ця­жар ула­ды, але, уча­піў­шы­ся ад­ной­чы, Га­ду­ноў не мо­жа ад яе ад­кас­нуц­ца. Кан­чат­ко­вае раз­вян­чан­не Барыс атрым­аў пры кан­цы спек­так­ля, ка­лі, не вы­тры­ваў­шы па­ку­таў сум­лен­ня, па­прос­ту ўлёг­ся пя­та­мі да гле­да­чоў, склаў ру­кі і аб­вяс­ціў пра свой скон...

Кам­па­зі­цыя «Са­ма­зван­ца» мае ад­мет­ную цык­ліч­ную па­бу­до­ву. Пер­шая па­дзея — бла­зен­скае вян­чан­не Ба­рыс­кі на цар­ства — у апош­няй сцэ­не як бы ад­на­ўля­ецца: за­па­ло­ха­ны, аша­ле­лы Грыш­ка апы­нуў­ся ў тым са­мым чыр­во­ным мя­ху, з яко­га вы­трас­лі яго­на­га па­пя­рэд­ні­ка, а на ву­шы на­су­ну­ты той са­мы «ма­на­ма­хаў аб­ла­вух». Не­ўза­ба­ве Грыш­ка ў кры­ва­вай ры­зе дзе­та­за­бой­цы раз­дзь­мец­ца ад са­ма­за­да­во­лен­ня і по­мні­кам па­ўста­не над сва­ёй ца­цач­най Мас­квой... Гіс­то­рыя пра сап­раў­дную бя­ду дзяр­жа­вы ду­жа на­гад­вае пе­ра­ва­рот, ажыц­цёў­ле­ны гур­там па­лі­тыч­на за­анга­жа­ва­ных асо­баў. На сцэ­не яны ад­но­ль­ка­ва без­абліч­ныя.

На­род у пра­сто­ры спек­так­ля Аляк­сея Ля­ляў­ска­га вы­яўле­ны па­вод­ле за­ко­наў іка­на­пі­су — у ад­ва­рот­най пер­спек­ты­ве: ля ле­ва­га бе­раж­ка рам­пы ва­кол ца­цач­най цэр­каў­кі саб­ра­лі­ся лю­дзі-ля­леч­кі, а пры за­дні­ку аста­ля­ва­лі­ся вы­соз­ныя не­ру­хо­мыя по­ста­ці ў бе­лым рыз­зі. Ні­бы за­гад­ка­выя ста­ра­жыт­ныя іда­лы, яны маў­чаць усё дзей­ства.

Ма­ле­нь­кія фі­гур­кі лёг­ка пад­да­юцца ма­ні­пу­ля­цыі. Раз­ам з цэр­каў­кай іх ве­ні­ка­мі змя­та­юць апрыч­ні­кі. З га­ла­вой сха­ва­ныя ў зрэб­ныя мяш­кі, пад­пе­ра­за­ныя вя­роў­ка­мі з са­ба­чы­мі ча­ра­па­мі, яны гру­ба на­хі­ля­юць кож­ную ля­ль­ку і ня­спеш­на гу­та­раць: рэ­плі­кі на­ро­да на Дзя­во­чым по­лі рэ­жы­сёр пе­рад­аў апрыч­ні­кам, і сло­вы пра тое, што ва­кол пла­чуць, а ў іх ня­ма слёз, на­бы­лі но­вы сэнс...

Ма­ле­нь­кія фі­гур­кі крох­кія, гнут­кія і та­кія бліз­кія — на ад­лег­лас­ці вы­цяг­ну­тай ру­кі ад гле­да­ча, а маў­клі­выя гма­хі ў глы­бі­ні пля­цоў­кі та­кія па­гроз­лі­выя і за­гад­ка­выя... Маў­чан­не гэ­тых раз­на­пла­на­вых по­ста­цей як бы ахут­вае ўвесь спек­такль. На­род у та­кой трак­тоў­цы ад­на­ча­со­ва і ве­ліч­ны, і нік­чэм­ны. Фі­нал па­збаў­ляе гля­дзе­ль­ню па­зі­цыі на­зі­ра­ль­ні­ка: у люс­тэр­ку сцэ­ны ад­бі­ва­ецца яе маў­чан­не і, пры­са­ром­ле­ная ўлас­най не­ма­той, яна ад­чу­вае ка­лі не гіс­та­рыч­ны ця­жар, дык ма­ра­ль­ны аб­авя­зак пе­ра­пы­ніць на­рэш­це гэ­тую ці­шы­ню не ад­ны­мі апла­дыс­мен­та­мі...

Вера ШЭЛЕСТ