Архі­вы і су­час­ны арт

Тэ­ма рэ­дак­цый­на­га М-пра­екта атры­ма­ла­ся на­шмат шы­рэй за апі­сан­не бу­ду­ча­га/маг­чы­ма­га бе­ла­рус­ка­га па­ві­ль­ёна на Ве­не­цы­янскім бі­ена­ле — пра­екта «Архіў свед­кі вай­ны», за­ду­ма­на­га і рас­па­ча­та­га Аляк­се­ем Шын­ка­рэн­кам. Са­мае ці­ка­вае, што зда­ры­ла­ся з ва­енным архі­вам, які апы­нуў­ся ў ру­ках ку­ра­та­ра, — трансфармацыя фор­мы яго акту­алі­за­цыі: ад му­зей­най экс­па­зі­цыі да вы­ста­вы су­час­на­га мас­тац­тва. Мі­жа­со­бас­ныя ка­му­ні­ка­цыі — ад­на са сфер пры­кла­дан­ня най­ноў­ша­га арту, на ад­апта­цыі гэ­та­га фак­та грун­ту­ецца пра­ект «Архі­ва...», пры­зна­ча­ны для 
Ве­не­цыі.

Гіс­то­рыя ёсць прад­уктам су­час­най ку­ль­тур­най твор­час­ці. Архіў­ную лі­ха­ман­ку еўра­пей­скае мас­тац­тва пе­ра­жы­вае не адзін дзя­ся­так год. Сім­пта­ма­тыч­на, што ку­ра­тар Ве­не­цы­янскага фо­ру­му Окві Энве­зар у 2008-м зла­дзіў вы­ста­ву, пры­све­ча­ную вы­ка­рыс­тан­ню да­ку­мен­та ў тво­ры, на якой рэ­алі­за­ва­лі­ся раз­на­стай­ныя стра­тэ­гіі пра­цы аўта­раў з гіс­та­рыч­ным ма­тэ­ры­я­лам — ад апрапры­­яцыі і ўклю­чэн­ня ва ўлас­ную ра­бо­ту да по­шу­каў но­вых зна­чэн­няў, ад­роз­ных ад агульна­п­ры­ня­тых. Зда­ва­ла­ся б, ёсць пад­ста­ва ўсклік­нуць: «Мы ў трэн­дзе!» Ад­нак ма­юцца пры­чы­ны па­ве­рыць ку­ра­та­рам «Архі­ва свед­кі вай­ны» Аляк­сею Шын­ка­рэн­ку і Вользе Рыбчынскай: у су­час­ным мас­тац­тве, дзе знік­лі пан­яцці цэн­тра і пе­ры­фе­рыі, «кроп­ка за­кі­пан­ня» мо­жа назірацца ў лю­бым ге­агра­фіч­ным пун­кце све­ту.

Размова з Аляк­се­ем Шын­ка­рэн­кам ад­бы­ла­ся за ме­сяц да ад­крыц­ця Ве­не­цы­янска­га бі­ена­ле. Яго пра­ект «Архіў свед­кі вай­ны» пе­ра­мог у кон­кур­сным ад­бо­ры і ў час раз­мо­вы якраз зна­хо­дзіў­ся ў ста­дыі актыў­най пад­рых­тоў­кі-ад­апта­цыі да прэс­тыж­на­га мас­тац­ка­га фо­ру­му.

Да пра­цы над архі­ва­мі вай­ны вы пры­йшлі вы­пад­ко­ва, пад­час арга­ні­за­цыі вы­ста­вы «Бе­ла­русь у Пер­шай сус­вет­най вай­не» ў На­цы­яна­ль­ным гіс­та­рыч­ным му­зеі. Вы бы­лі аўта­рам не то­ль­кі экс­па­зі­цыі, най­перш — кан­цэп­цыі, у якой за­кла­даў­ся цал­кам іншы маш­таб асэн­са­ван­ня сус­вет­ных падзей — на ўзроў­ні аса­біс­та­га лё­су...

— Так, гэ­та быў старт, і ў тэч­цы «Архі­ва...», дзе збі­ра­ецца яго гіс­то­рыя, я якраз рэ­фе­ры­рую да Жа­ка Дэ­ры­да, які вы­ка­рыс­тоў­ваў тэр­мін «архіў­ная лі­ха­ман­ка». Пан­яцце «архіў» уклю­чае ў ся­бе і тое, што з ім ад­бы­ва­ецца на пра­ця­гу яго існа­ван­ня. Па­ча­так — ці пе­рад­гіс­то­рыя — гэ­та і ёсць вы­ста­ва ў На­цы­яна­ль­ным гіс­та­рыч­ным му­зеі. Ува­ход у тэ­му сап­раў­ды быў аб­са­лют­на вы­пад­ко­вым, я шу­каў сфе­ру пры­кла­дан­ня сва­іх ве­даў экс­па­зі­цы­яне­ра. Гэ­та той кі­ру­нак пра­цы, які пад­су­моў­вае ўсе мае здо­ль­нас­ці — ве­дан­не тэх­на­ло­гій, раз­умен­не экс­па­зі­цыі, пра­цу з фа­таг­ра­фі­яй. У той вы­ста­ве мы зра­бі­лі бо­льш, чым ад нас па­тра­ба­ва­ла­ся, але для нас істот­ным бы­ло зна­ёмства з му­зей­ны­мі архі­ва­мі. Важ­на ўба­чыць аб’екты, перш чым пра­ца­ваць з іх ко­пі­ямі. Та­му мы аб’еха­лі ўсе му­зеі, што сён­ня з’яўля­юцца клю­ча­вы­мі парт­нё­ра­мі ў на­шым пра­екце: у Сло­ні­ме, Коб­ры­не, Грод­на, Лі­дзе, ця­пер да­да­лі­ся не­ка­ль­кі ўста­ноў...

Ка­лі з ва­енным архі­вам утва­ра­ецца на­ўпрос­та­вы кан­такт, ты ні­бы сам аказ­ва­ешся свед­кам падзей. Ка­лі тры­ма­еш у ру­цэ гіс­та­рыч­ны аб’ект, раз­гля­да­еш ары­гі­нал — рас­па­чы­на­ецца іншы тып уз­ае­ма­да­чы­нен­няў. Праз тэх­на­ло­гіі, праз фор­мы арга­ні­за­цыі вы­ста­вы ў гіс­та­рыч­ным му­зеі я па­ста­раў­ся мак­сі­ма­ль­на пе­рад­аць каш­тоў­насць гэ­та­га ма­тэ­ры­ялу, яго не­пад­роб­насць, сап­раў­днасць.

У апі­сан­ні вы вы­ка­рыс­тоў­ва­еце тэр­мін «на­іўны архіў»...

— Пер­шая сус­вет­ная — час ама­тар­скай фа­таг­ра­фіі, ка­лі ка­ме­ры з’яві­лі­ся ў ру­ках у не­пра­фе­сі­яна­лаў. Ва­еннай жур­на­ліс­ты­кі ў су­час­ным яе раз­умен­ні да Робер­та Ка­пы не бы­ло. Лю­дзям про­ста ха­це­ла­ся па­ка­заць тое, што з імі ад­бы­ва­ла­ся. Не бы­ло мэ­ты пад­та­са­ваць фак­ты...

Не бы­ло за­моў­цы...

— Так, лю­дзі зды­ма­лі для ся­бе...

Ці сап­раў­ды то­ль­кі для ся­бе? Мо ўсё ж бы­лі іншыя за­да­чы?

— Не­ка­то­рыя фа­тог­ра­фы пра­ца­ва­лі для во­інскіх час­так. У бо­ль­шай сту­пе­ні гэ­та да­ты­чыць гер­ман­скай арміі. Там бы­лі ад­мыс­лоў­цы, якія ся­дзе­лі пры шта­бах і за­йма­лі­ся да­ку­мен­та­ван­нем. Ці не ў кан­цы кож­на­га го­да вы­хо­дзі­ла спра­ваз­да­ча пра дзей­насць па­лка ў вы­гля­дзе кніж­кі, вы­да­най, да­рэ­чы, у дру­кар­ні. Ад­па­вед­на па­тра­ба­ва­лі­ся ілюс­тра­цыі; яны та­ды не бы­лі ні пра­па­ган­дай, ні жур­на­ліс­ты­кай, а чыс­тай да­ку­мен­та­ліс­ты­кай. Пра­ца­ва­лі на гэ­та і мас­та­кі, і фа­тог­ра­фы. На­ват пра­фе­сі­яна­лы ў на­шым су­час­ным раз­умен­ні не ме­лі штам­паў пры ства­рэн­ні воб­ра­за вай­ны, та­го, што ўяў­ля­ем са­бе мы, на­гле­джа­ныя ва­енных фа­та­гра­фій. Акра­мя та­го, тэх­ніч­ныя маг­чы­мас­ці бы­лі іншы­мі, ка­ме­ры — ма­руд­ны­мі, не­ль­га бы­ло якас­на зняць рух, та­му бо­ль­шасць здым­каў ата­кі — па­ста­но­вач­ныя.

Гэ­ты архіў ве­ль­мі шчы­ры і ве­ль­мі ад­роз­ны ад архі­ва Дру­гой сус­вет­най вай­ны, дзе знай­сці та­ко­га кштал­ту кар­тач­кі надзвы­чай скла­да­на. Там пры­сут­ні­ча­юць у асноў­ным фо­та па­ра­дныя ці з вя­лі­кай до­ляй ге­ра­ізму, у знач­най сту­пе­ні ідэ­ала­гі­за­ва­ныя. А Пер­шая сус­вет­ная — гэ­та аль­бо­мы, дзён­ні­кі, здым­кі на па­мяць, што ўва­саб­ля­юць жыц­цё­выя сю­жэ­ты. Вось у мя­не на ста­ле сто­сік фа­таг­ра­фій, дзе шмат здым­каў звы­чай­на­га жыц­ця ва­кол блін­да­жа. І ў гэ­тым з’яўля­ецца іншы сэнс: ча­му яны тое фа­таг­ра­фу­юць? Час­та сус­тра­ка­юцца этнаг­ра­фіч­ныя аб’екты. Ці дзіў­нае па­зі­ра­ван­не. Не­мцы, на­прык­лад, зды­ма­лі як ту­рыс­ты — ту­тэй­шую экзо­ты­ку, каб ад­пра­віць да­моў свед­чан­ні свай­го по­бы­ту, жыц­ця. Шмат кар­так з мясц­овы­мі лю­дзь­мі, у іх ха­ва­ецца пад­во­ены, па­тро­ены сэнс. Гэ­та якраз тое, свед­кам ча­го ты мо­жаш стаць апас­род­ка­ва­на — праз фа­таг­ра­фію.

Архіў Пер­шай сус­вет­най вай­ны ве­ль­мі сво­еа­саб­лі­вы — вя­лі­кі і ня­зве­да­ны. Атрым­лі­ва­ецца, падзея та­ко­га маш­та­бу не за­вяр­шы­ла­ся, бо яна не пра­пра­ца­ва­на.

Та­кім чы­нам, па­сля пра­вя­дзен­ня вы­ста­вы ў гіс­та­рыч­ным му­зеі ўвесь гэ­ты ві­зу­аль­ны ма­тэ­ры­ял за­стаў­ся ў вас на ру­ках?

— Так. Я аку­рат­на стаў­лю­ся да аўтар­скіх пра­воў, фай­лы не рас­паў­сю­джа­ваў, але і не вы­да­ляў. Пра­цяг­ваў з імі пра­ца­ваць, і ў вы­ні­ку ў мя­не з’яві­лі­ся ідэі для даследавання пя­ці тэ­маў. Ду­маю, гэ­та ад­бы­ло­ся праз маю схі­ль­насць струк­ту­ры­ра­ваць. Ад­нак, акра­мя ства­рэн­ня гіс­та­рыч­ных струк­тур, то-бок — вы­вя­дзен­ня хра­на­ла­гіч­на­га па­ра­дку, мне бы­ло ці­ка­ва акрэс­ліць і ві­зу­аль­ны па­ра­дак, вы­зна­чыць фор­му. Гэ­тыя тэ­мы ўвай­шлі ў пра­ект як кні­гі «Архі­ва...». Па­зна­ёміў­шы­ся з ма­імі на­пра­цоў­ка­мі, су­час­ны ва­енны фа­тог­раф Юрый Ко­за­раў пра­ка­мен­та­ваў іх ве­ль­мі ці­ка­ва: ён ска­заў, што праз та­кія акрэс­лен­ні мож­на апі­саць лю­бую фа­таг­ра­фію з вай­ны. Бо ўся ва­енная фа­таг­ра­фія ўкла­да­ецца ў пяць-шэсць тэ­ма­тыч­ных бло­каў. Мя­ня­ецца то­ль­кі ася­род­дзе, атмас­фе­ра. Не мя­ня­ецца сут­насць — па­гро­за смер­ці, сі­ту­ацыя ня­во­лі... Па­сля та­го, як я склаў гэ­тыя час­ткі, па­чаў іх раз­ві­ваць. Якраз та­ды над­ыхо­дзіў час вы­ста­вы ў Му­зеі су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва. Мы бы­лі ў пла­не з іншым фа­таг­ра­фіч­ным пра­ектам, ад­нак я аку­рат пры­йшоў да дум­кі, што доб­ра бы­ло б прад­ста­віць ва­енны архіў ме­на­ві­та ў фар­ма­це су­час­на­га мас­тац­тва, а зна­чыць — вы­йсці за гіс­та­рыч­ныя межы.

То-бок ад­быў­ся пе­ра­ход ад му­зей­най экс­па­зі­цыі да вы­ста­вы су­час­на­га мас­тац­тва. Але ўжо ў той му­зей­най экс­па­зі­цыі пра­яві­лі­ся эле­мен­ты эстэ­ты­кі ўза­ема­дзе­яння. Гля­дач там не быў про­стым на­зі­ра­ль­ні­кам...

— Най­ноў­шае мас­тац­тва з’яў­ля­ецца най­перш мас­тац­твам уз­ае­ма­дзе­яння. З дос­ве­ду вы­стаў фа­таг­ра­фіі я ба­чу: про­стае су­зі­ран­не ста­но­віц­ца не­эфек­тыў­ным, трэ­ба шу­каць іншыя шля­хі. Мне ці­ка­ва экс­пе­ры­мен­та­ваць з фор­ма­мі ўцяг­ван­ня аўды­то­рыі ў пра­цэс, каб яна не за­ста­ва­ла­ся па­сіў­най. «Архіў свед­кі вай­ны» мы па­бу­да­ва­лі на тым, што на­паў­няе архіў ме­на­ві­та гля­дач у гэ­ты кан­крэт­ны мо­мант. Мы ста­ві­лi ча­ла­ве­ка ў сі­ту­ацыю свед­чан­ня.

Да­рэ­чы, на­зва вы­ста­вы скла­да­на вы­маў­ля­ецца, бо та­кая маш­таб­ная падзея і рап­там — адзі­ноч­ны лік: свед­ка вай­ны. Вы ро­бі­це акцэнт на тым, што кож­ны мо­жа стаць свед­кам?

— Так, кож­ны ча­ла­век у на­шым пра­екце апіс­вае сваю гіс­то­рыю. І яшчэ адзін пры­нцы­по­вы мо­мант: я да­клад­на раз­умеў, што не ха­чу пра­ца­ваць з ма­сай. Для мя­не лю­бая экс­па­зі­цыя — гэ­та statement, вы­каз­ван­не, якое ад­ра­са­ва­на кож­на­му. На мой по­гляд, зва­рот да ўсіх стра­ціў сваю эфек­тыў­насць. Маў­ляў, я мас­так: раз­ве­сіў тво­ры і па­йшоў. Але ў сва­ім пра­екце я рас­каз­ваю пра чу­жыя жыц­ці, бя­ру на ся­бе ад­каз­насць пра­маў­ляць пра чу­жыя па­ку­ты. І я не мог са­бе да­зво­ліць про­ста па­ве­сіць фо­та­здым­кі на сця­ну і сыс­ці. Та­кая ака­ліч­насць так­са­ма спра­ца­ва­ла на на­шую фор­му­лу ра­бо­ты ў экс­па­зі­цыі: мы па­він­ны зна­хо­дзіц­ца на вы­ста­ве і бу­дзем пра­ца­ваць з кож­ным.

Мож­на пад­ра­бяз­ней пра тое, што ме­на­ві­та ад­бы­ва­ла­ся ў экс­па­зі­цыі мін­ска­га Му­зея су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва?..

— Мы фак­тыч­на пе­ра­еха­лі ў му­зей на ме­сяц. Пе­ра­вез­лі аб­ста­ля­ван­не і са­мі ста­лі архі­вам...

Ці па­стаў­шчы­камі архі­ва?

— Так, ме­на­ві­та. Лю­бо­му ча­ла­ве­ку, які за­хо­дзіў, мы як архі­ва­ры­усы ці мед­ыя­та­ры да­ва­лі дос­туп да архі­ва. Да­рэ­чы, мі­нус бе­ла­рус­кіх му­зе­яў — іх ніз­кая на­вед­ва­ль­насць — стаў для нас плю­сам. Мы па­спя­ва­лі па­пра­ца­ваць з кож­ным.

А вы­нік? Вя­ла­ся ві­дэ­ада­ку­мен­та­цыя?

— Так, і на дык­та­фон за­піс­ва­лі — па­сля та­го, як гля­дач за­хо­дзіў у па­мяш­кан­не му­зея і па­чы­наў аб­урац­ца: «А дзе вы­ста­ва?» У яго адразу ад­бы­ва­ла­ся лом­ка стэ­рэ­аты­паў. Мы ад­ра­зу тлу­ма­чы­лі, што ў нас не вы­ста­ва, а экс­па­зі­цый­ны пра­ект, у якім мы пра­па­ну­ем па­зна­ёміц­ца з архі­вам фа­та­г­ра­фій Пер­шай сус­вет­най вай­ны. Да­лей мы да­ва­лі маг­чы­масць вы­браць ад­ну фо­та­кар­тку і падзя­ліц­ца сва­ім мер­ка­ван­нем, ча­му гэ­ты зды­мак ака­заў­ся важ­ным. Зрэд­ку мы на­вед­ні­ку распавядалі, каб да­нес­ці які-не­будзь про­сты міф, ле­ген­ду, што ў гэ­тай вай­ны ня­ма іка­ніч­най фа­та­гра­фіі. У іншых — ёсць, на­прык­лад, пераможны сцяг над Рэ­йхста­гам, квет­кі кі­да­юць пад но­гі сал­да­там, дзе­ці бя­гуць ад на­пал­му. То-бок ёсць воб­ра­зы Дру­гой сус­вет­най, якія за­хоў­ва­юцца ў ма­са­вай ка­лек­тыў­най па­мя­ці. У Пер­шай сус­вет­най та­ко­га воб­ра­за пра­ктыч­на ня­ма, асаб­лі­ва ў на­шай пра­сто­ры. Кар­цін­ка ў га­ла­ве не з’яў­ля­ецца, та­му што яе ні­ко­лі не ба­чы­лі, не сустракалі.

Пад­аец­ца, з архі­вам Дру­гой сус­вет­най не­рэ­аль­на зра­біць та­кі пра­ект…

Мяр­кую, што не. Та­му мы шу­ка­ем, як на­леж­ным чы­нам пад­аць архіў Дру­гой сус­вет­най вай­ны. Гэ­тая ра­бо­та мо­жа быць па­бу­да­ва­на на по­шу­ку ўза­емаў­плы­ву двух архі­ваў. Як іх су­мяс­ціць? Ці не раз­бу­раць яны адно ад­на­го? Ці, мо­жа, па­зней­шы архіў па­глы­не пер­шы? Гэ­та як пра­вес­ці экс­пе­ры­мент: су­мяс­ціць і па­гля­дзець, што ад­бу­дзец­ца.

А вы збі­ра­еце­ся іх зблі­жаць? На­ко­ль­кі я чу­ла, у пра­екце для Ве­не­цыі бу­дзе то­ль­кі архіў пер­шай вай­ны.

— Тое, як я ска­заў, ла­ба­ра­тор­ны экс­пе­ры­мент. Пэў­ныя — кры­тыч­ныя — час­ткі архі­ва бу­дуць тры­мац­ца на ад­лег­лас­ці, іншыя фраг­мен­ты па­спра­бу­ем спа­лу­чыць. Пра не­лі­ней­насць архі­ваў раз­ва­жае, на­прык­лад, філосаф Дзміт­рый Ка­роль. Ён ка­жа пра тое, што архі­вы існу­юць не ў time-line, не ў пра­меж­ку між мі­ну­лым і бу­ду­чым, а са­тэ­лі­тар­на. І мы сцвяр­джа­ем, што архіў Пер­шай сус­вет­най на­мно­га блі­жэй да на­ша­га ча­су, чым Дру­гой сус­вет­най вай­ны.

Блі­жэй да на­ша­га раз­умен­ня, успры­ман­ня?

— Ка­лі раз­гля­даць архі­вы не ў гіс­та­рыч­най пер­спек­ты­ве, то, на мой по­гляд, у іх пла­не­тар­ная струк­ту­ра. Яны мо­гуць зблі­жац­ца, рас­пуш­чац­ца ад­нос­на сён­няш­ня­га мо­ман­ту.

У Ве­не­цыі бу­дзе згад­ка пра Дру­гую сус­вет­ную, мы хо­чам яе ўвес­ці як інды­ка­тар та­го, што мы пра­цу­ем з вой­на­мі... Бу­дзем ра­біць па­ра­ле­ль­ны па­ві­ль­ён у Мін­ску, каб праз су­час­ныя ка­му­ні­ка­цыі два архі­вы ўза­ема­дзей­ні­ча­лі. І гэ­та хут­чэй бу­дзе да­сле­да­ван­не ўза­ема­да­чы­нен­ня архі­ваў, а не пры­мя­нен­не фор­му­лы ці ма­дэ­лі, якія па­су­юць то­ль­кі да Пер­шай сус­вет­най. Да архі­ваў апош­няй вай­ны трэ­ба пады­хо­дзіць з да­па­мо­гай зу­сім іншых срод­каў. І сён­ня важ­на вы­явіць інстру­мен­ты, пры­дат­ныя для та­кой пра­цы. Та­му што архіў гэ­тай вай­ны ўвай­шоў у свя­до­масць лю­дзей праз мнос­тва ідэ­ала­гіч­ных кан­струк­цый. Ён за­над­та ба­лю­чы: тут і па­мяць, і дзя­ды. І гэ­та бы­ла зу­сім іншая вай­на — на татальнае зніш­чэн­не.

Вер­нем­ся да вы­ста­вы ў му­зеі. На­га­даю: мы ста­ві­лі на­вед­ні­ка пе­рад за­да­чай ад­шу­каць у архі­ве іка­ніч­ны воб­раз Пер­шай сус­вет­най вай­ны ці про­ста пра­сі­лі ад­ка­заць на пы­тан­не, якая фа­таг­ра­фія мац­ней ура­зі­ла. І чым глы­бей па­гру­жаў­ся ча­ла­век у ася­род­дзе архі­ва, тым бо­льш ён раз­умеў, як шмат не па­мя­тае... Чым гэ­ты архіў яшчэ ад­мет­ны — тут на­шы ты­пы лю­дзей. Ка­лі я гля­джу здым­кі Ірак­скай вай­ны — ад­чу­ваю дыс­тан­цыю. Тут жа, угля­да­ючы­ся ў гэ­тыя ка­рыч­не­выя здым­кі, лёг­ка ўяў­ля­еш, што на гэ­тым мес­цы мог быць твой прадзя­ду­ля, пра яко­га ты мала ведаеш.

Ці­ка­ва, свед­каў той вай­ны не за­ста­ло­ся?

— Уліч­ва­ючы, што мі­ну­ла сто га­доў, то ка­му­сь­ці сён­ня па­він­на быць сто пят­нац­цаць, каб ён мог асэн­са­ва­на рас­ка­заць пра тыя падзеі...

Фар­ма­ль­на тая вай­на для нас за­вяр­шы­ла­ся?

— Так, і гэ­та дае маг­чы­масць звяр­тац­ца да архі­ва з ну­ля­вой кроп­кі...

Яшчэ на­конт экс­па­зі­цыі ў Му­зеі сучаснага выяўленчага мастацтва. Ча­ла­век аказ­ваў­ся адзін на адзін з архі­вам. Мы ўзмац­ні­лі гэ­ты эфект з да­па­мо­гай тэх­на­ло­гій — якас­цю ад­біт­ка. А да­лей пра­па­ноў­ва­лі ча­ла­ве­ку па­кі­нуць сваю гіс­то­рыю, то-бок да­даць не­шта сваё ў на­шую шмат­га­ло­сую не­за­вер­ша­ную гіс­то­рыю. Гэ­тыя за­пі­сы і ёсць тая да­ку­мен­та­цыя, якую мы ана­лі­зу­ем у да­дзе­ны мо­мант. З экс­пер­та­мі. Хоць там, у экс­па­зі­цыі, усе ў не­йкай сту­пе­ні экс­пер­ты. Бо ча­ла­век мог з’яў­ляц­ца не знаў­цам фа­таг­ра­фіі, але ад­мыс­лоў­цам у сва­ёй сфе­ры, і ён па­чы­наў ужы­ваць ве­ды з той галіны, якая бы­ла яму бліз­кая. І вы­нік тут мог быць са­мым не­ча­ка­ным...

Та­кім чы­нам — ува­ход з гіс­та­рыч­ным архі­вам у пра­сто­ру су­час­на­га мас­тац­тва. Ка­лі за­да­ваць пы­тан­не, ча­му гэ­ты пра­ект ад­но­сіц­ца да су­час­на­га мас­тац­тва, то ад­каз бу­дзе на­ступ­ным: мы пра­па­ну­ем мас­тац­кі­мі срод­ка­мі пе­ра­асэн­са­ваць спад­чы­ну гэ­та­га архі­ва.

Праз фа­таг­ра­фію?

— У вы­гля­дзе фа­таг­ра­фіі і рэ­акцыі, і гіс­то­рыі, і та­го, што па­сля ад­бы­ва­ецца. Мы ства­ры­лі пра­ект, які пра­цяг­вае існа­ваць. Усё, што зда­ра­ецца з архі­вам, ста­но­віц­ца час­ткай гэ­тай гіс­то­рыі.

Сайт — так­са­ма час­тка пра­екта?

— Так, зараз ён існуе на дамене wwa.by.

Ніх­то не раз­гля­даў вас як кан­ку­рэн­та на ўдзел у Ве­не­цы­янскім бі­ена­ле. І я аса­біс­та бы­ла ад­ра­зу здзіў­ле­на, бо ўспры­ня­ла «Архіў свед­кі вай­ны» як пра­ект най­перш му­зей­ны. Яшчэ пад­ума­ла пра гля­дац­касць — ва­ры­янт бо­льш яркай пад­ачы. Усё ж Ве­не­цыя не Ка­сэль, ме­на­ві­та апош­ні фес­ты­валь — апі­рыш­ча кан­цэп­ту­аль­на­га мас­тац­тва. Ці бу­дзе мя­няц­ца фар­мат і ад­бы­вац­ца адапта­цыя да бі­ена­ле?

— Так, на­ша пе­ра­мо­га сап­раў­ды мно­гіх здзі­ві­ла, та­му што пра­ект успры­маў­ся ў тым фар­ма­це, у якім быў прад­стаў­ле­ны ў Мін­ску. Але ў за­яўцы, пад­адзе­най на ўдзел у Ве­не­цы­янскім бі­ена­ле, мы прад­угле­дзе­лі яго раз­віц­цё згод­на з дэ­ві­зам бі­ена­ле: «All the world's futures», «Усе лёсы свету».

Вы­ра­шы­лі ўдзе­ль­ні­чаць з пры­чы­ны су­па­дзен­ня ва­ша­га пра­екта з дэ­ві­зам?

— Пра­ктыч­на по­ўнае су­па­дзен­не. Па­зна­ёміў­шы­ся з тым, што пра­па­на­ваў Окві Энве­зар, і ве­да­ючы, чым ра­ней за­й­маў­ся гэ­ты ку­ра­тар... Ён ра­біў вя­лі­кі пра­ект «Архіў­ная лі­ха­ман­ка», са спа­сыл­кай на Дэ­ры­да, на яго ана­ліз архі­ваў, на пра­цы Бе­нь­ямі­на. Наш «Архіў…» ні­бы апіс­ва­ецца яго сло­ва­мі. І я аса­біс­та ска­заў Энве­за­ру, што ён сам нас вы­браў.

Але каб упі­сац­ца ў Ве­не­цы­янскі фо­рум, пра­ект да­вя­ло­ся раз­віць. Ку­ра­тар Бер­лін­ска­га гіс­та­рыч­на­га му­зея Крыс­ці­на Яна­ке адзна­чы­ла, што наш «Архіў…» ве­ль­мі ла­ка­ль­ны.

Што ў су­час­ным мас­тац­кім кан­тэк­сце зу­сім не грэх, а пе­ра­ва­га...

— Яна якраз пад­крэс­лі­ла, што пра­ект гэ­тым каш­тоў­ны, але пе­рад на­мі па­ўста­ла пы­тан­не: як гэ­тую ла­ка­ль­насць вы­нес­ці ў гла­ба­ль­насць? І пры гэ­тым не стра­ціць уні­ка­ль­на­га...

...под­ыху.

— Та­ды я пра­па­на­ваў скан­цэн­тра­вац­ца на дру­гім сло­ве з фор­му­лы «Архіў свед­кі вай­ны», мы вы­ра­шы­лі па­ка­заць свед­ку. Не архіў і не вай­ну, а свед­ку. І гэ­та вы­ве­ла нас на но­вую кан­струк­цыю: мы бу­дзем дэ­ман­стра­ваць па­ка­зан­ні су­час­на­га свед­кі. У Ве­не­цыю па­едзе ўся да­ку­мен­та­цыя.

І як яна бу­дзе пад­авац­ца? Атрым­лі­ва­ецца, вы дэ­ман­стра­ва­ць­ме­це дру­гас­ную рэ­акцыю, рэ­акцыю гле­да­ча на прад­стаў­ле­ную да­ку­мен­та­цыю?

— Мы ча­ка­ем раз­умен­ня і не­ра­зу­мен­ня. Ча­ла­век сам мо­жа да­поў­ніць архіў сва­ёй рэ­акцы­яй, а так­са­ма мо­жа па­чы­таць рэ­акцыю лю­дзей ад­сюль — з Бе­ла­ру­сі. І гэ­тыя свед­чан­ні шчы­ль­на пе­ра­пля­та­юцца з мі­ну­лым і бу­ду­чы­няй. Бо ў раз­мо­вах згад­ва­ецца і Дру­гая сус­вет­ная. Лю­дзі, усвя­до­міў­шы, што яны не мо­гуць свед­чыць пра падзеі, якіх не пе­ра­жы­лі, па­чы­на­юць асэн­соў­ваць бо­льш бліз­кія да іх фак­ты.

Яко­га эфек­ту, яко­га вы­ні­ку вы ча­ка­еце ад пра­екта?

— Што на­сам­рэч уяў­ляе са­бою пра­ект? У ім ад­бы­ва­ецца по­шук форм па­цы­фіс­цка­га вы­каз­ван­ня. Про­ста вы­стаў­ляць сён­ня кар­цін­кі з вай­ны і ка­заць, маў­ляў, як гэ­та жах­лі­ва, — стра­ці­ла сэнс. Ці мож­на ця­пер ад­ка­заць на пы­тан­не: як усвя­до­міць пры­ро­ду гэ­тых ка­тас­троф і прад­ухі­ліць іх?

І вы ха­це­лі б ме­та­да­мі мас­тац­тва гэ­ты ад­каз з ча­ла­ве­ка вы­цяг­нуць?

— Я ха­чу, каб ён ад­ка­заў, ці мо­жа ён па­чуць не­шта, што да­па­мо­жа прад­ухі­ліць ка­тас­тро­фу. Ці чуе хто-не­будзь тое, што ад­бы­ва­ецца по­бач з на­мі, па су­сед­стве?

А ці бу­дзе не­йкае рэ­ха гэ­тых — су­сед­скіх — падзей у пра­екце?

— Яно не мо­жа не з’явіц­ца. Лю­дзі раз­гля­да­юць архіў і раз­ва­жа­юць пра су­час­нае. Пра сён­няш­нія падзеі доб­ра вы­ка­заў­ся ўжо зга­да­ны Юрый Ко­за­раў, які быў фа­тог­ра­фам у роз­ных «га­ра­чых кроп­ках». Па­вод­ле яго ад­чу­ван­няў, вай­на про­ста не на­зва­на. Але яна ўжо ідзе. І да ну­ме­ра­ло­гіі за­раз так­са­ма ці­ка­ва звяр­нуц­ца. Ці мож­на гэ­тую ло­гі­ку ліч­баў збіць? Пер­шая, дру­гая... 1914, 2014... У мно­гіх свед­чан­нях га­во­рыц­ца пра ня­ўмо­ль­насць на­ступ­най вай­ны, пра тое, што простыя людзі не могуць яе прад­ухі­ліць. Хі­ба гэ­та не з'яўля­ецца тым, пра што мас­тац­тва сён­ня здат­нае ска­заць све­ту?

Мы не збі­ра­ем ста­тыс­ты­ку. Мы збі­ра­ем суб’ектыў­ную рэ­акцыю тут і ця­пер. І гэ­тая суб’ектыў­ная рэ­акцыя па­чы­нае ўза­ема­дзей­ні­чаць з іншы­мі суб’ектыў­ны­мі рэ­акцы­ямі. Так­са­ма мы ства­ра­ем ліч­ба­вае ася­род­дзе — ча­ла­век-камп’ютар. Ка­лі ў Мін­ску архіў прад­стаў­ляў­ся праз жы­во­га ча­ла­ве­ка, то ў Ве­не­цыі гля­дач апы­нец­ца ў сі­ту­ацыі маг­чы­май бу­ду­чы­ні, бо ён бу­дзе ка­му­ні­ка­ваць з ма­шы­най. І гэ­та зноў да пы­тан­ня пра тое, ці мо­жа свед­чан­не быць па­чу­тае праз ма­шы­ну, у якую за­гру­жа­ны сцэ­на­ры па­пя­рэд­ніх раз­моў...То-бок на­зі­ра­ль­ні­ку бу­дуць за­да­вац­ца пы­тан­ні, якія за­да­ва­лі лю­дзі, што зна­хо­дзі­лі­ся ў экспазіцыі «Архі­ва…» у Мін­ску. І ён сам змо­жа за­да­ваць пы­тан­ні, якія бу­дуць ста­на­віц­ца сцэ­на­ра­мі гэ­тай ма­шын­най сіс­тэ­мы. На­вед­нік бу­дзе зна­хо­дзіц­ца ў сі­ту­ацыі шмат­лі­кас­ці вы­ба­ру — на­пі­саць ру­кой ці ўклю­чыць камп’ютар, гля­дзець ва­чы­ма ці ад­даць пе­ра­ва­гу не­пас­рэд­на­му кан­так­ту (па­ль­цам па экра­не) са здым­кам. Па­сля та­го, як ён за­вер­шыць гэ­ты кан­такт, ён атры­мае рэ­акцыю сіс­тэ­мы на ся­бе, архіў тут бу­дзе вы­сту­паць як та­­таль­­ны ме­ха­нізм збо­ру інфар­ма­цыі пра ча­ла­ве­ка. Мы хо­чам у гэ­та­га гле­да­ча вы­клі­каць ад­чу­ван­не тры­во­гі — пе­рад той бу­ду­чы­няй, якую ён для ся­бе ства­рае. Ці мо­жа ён па­чуць го­лас ча­ла­ве­ка, які ўжо па­цяр­пеў і пе­ра­жыў ка­тас­тро­фу, ці мо­жа су­час­ны ча­ла­век пе­ра­жыць гэ­та і па­пя­рэ­дзіць. Не да­пус­ціць. Гэ­та і ёсць мая фор­му­ла па­цы­фіс­цка­га гу­чан­ня ды­яло­гу пра вай­ну.

P.S.

У пад­рых­тоў­цы пра­екта «Архіў свед­кі вай­ны» пры­ма­юць удзел: аўтар і ку­ра­тар Аляк­сей Шын­ка­рэн­ка (фа­тог­раф і кі­раў­нік Мін­ска­га Цэн­тра фа­таг­ра­фіі), дру­гі ку­ра­тар  — Воль­га Рыб­чын­ская (арт-кры­тык, за­гад­чык ад­дзе­ла вы­стаў Му­зея су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва). На­ву­ко­вы кан­су­ль­тант — Дзміт­рый Ка­роль. Мед­ыя­цыя пра­екта — Да­р’я Амя­ль­ко­віч. Гра­фі­ка — Юлія Кан­да­цюк. Му­зей­ная мед­ыя­цыя — Юлія Гей­сік. Та­рас Ка­ля­гін — пра­екта­ван­не кам­п’ю­тар­ных інтэр­фэй­саў. Сяр­гей Джэй­га­ла — пра­гра­ма­ван­не. Ган­на Са­ма­рская — PR і ка­му­ні­ка­цыя. Дзя­ніс Ла­ба­чоў, Аляк­сандр Ста­се­віч — тэх­ніч­ныя асіс­тэнты.