Тэма рэдакцыйнага М-праекта атрымалася нашмат шырэй за апісанне будучага/магчымага беларускага павільёна на Венецыянскім біенале — праекта «Архіў сведкі вайны», задуманага і распачатага Аляксеем Шынкарэнкам. Самае цікавае, што здарылася з ваенным архівам, які апынуўся ў руках куратара, — трансфармацыя формы яго актуалізацыі: ад музейнай экспазіцыі да выставы сучаснага мастацтва. Міжасобасныя камунікацыі — адна са сфер прыкладання найноўшага арту, на адаптацыі гэтага факта грунтуецца праект «Архіва...», прызначаны для
Венецыі.
Гісторыя ёсць прадуктам сучаснай культурнай творчасці. Архіўную ліхаманку еўрапейскае мастацтва перажывае не адзін дзясятак год. Сімптаматычна, што куратар Венецыянскага форуму Окві Энвезар у 2008-м зладзіў выставу, прысвечаную выкарыстанню дакумента ў творы, на якой рэалізаваліся разнастайныя стратэгіі працы аўтараў з гістарычным матэрыялам — ад апрапрыяцыі і ўключэння ва ўласную работу да пошукаў новых значэнняў, адрозных ад агульнапрынятых. Здавалася б, ёсць падстава ўсклікнуць: «Мы ў трэндзе!» Аднак маюцца прычыны паверыць куратарам «Архіва сведкі вайны» Аляксею Шынкарэнку і Вользе Рыбчынскай: у сучасным мастацтве, дзе зніклі паняцці цэнтра і перыферыі, «кропка закіпання» можа назірацца ў любым геаграфічным пункце свету.
Размова з Аляксеем Шынкарэнкам адбылася за месяц да адкрыцця Венецыянскага біенале. Яго праект «Архіў сведкі вайны» перамог у конкурсным адборы і ў час размовы якраз знаходзіўся ў стадыі актыўнай падрыхтоўкі-адаптацыі да прэстыжнага мастацкага форуму.
Да працы над архівамі вайны вы прыйшлі выпадкова, падчас арганізацыі выставы «Беларусь у Першай сусветнай вайне» ў Нацыянальным гістарычным музеі. Вы былі аўтарам не толькі экспазіцыі, найперш — канцэпцыі, у якой закладаўся цалкам іншы маштаб асэнсавання сусветных падзей — на ўзроўні асабістага лёсу...
— Так, гэта быў старт, і ў тэчцы «Архіва...», дзе збіраецца яго гісторыя, я якраз рэферырую да Жака Дэрыда, які выкарыстоўваў тэрмін «архіўная ліхаманка». Паняцце «архіў» уключае ў сябе і тое, што з ім адбываецца на працягу яго існавання. Пачатак — ці перадгісторыя — гэта і ёсць выстава ў Нацыянальным гістарычным музеі. Уваход у тэму сапраўды быў абсалютна выпадковым, я шукаў сферу прыкладання сваіх ведаў экспазіцыянера. Гэта той кірунак працы, які падсумоўвае ўсе мае здольнасці — веданне тэхналогій, разуменне экспазіцыі, працу з фатаграфіяй. У той выставе мы зрабілі больш, чым ад нас патрабавалася, але для нас істотным было знаёмства з музейнымі архівамі. Важна ўбачыць аб’екты, перш чым працаваць з іх копіямі. Таму мы аб’ехалі ўсе музеі, што сёння з’яўляюцца ключавымі партнёрамі ў нашым праекце: у Слоніме, Кобрыне, Гродна, Лідзе, цяпер дадаліся некалькі ўстаноў...
Калі з ваенным архівам утвараецца наўпроставы кантакт, ты нібы сам аказваешся сведкам падзей. Калі трымаеш у руцэ гістарычны аб’ект, разглядаеш арыгінал — распачынаецца іншы тып узаемадачыненняў. Праз тэхналогіі, праз формы арганізацыі выставы ў гістарычным музеі я пастараўся максімальна перадаць каштоўнасць гэтага матэрыялу, яго непадробнасць, сапраўднасць.
У апісанні вы выкарыстоўваеце тэрмін «наіўны архіў»...
— Першая сусветная — час аматарскай фатаграфіі, калі камеры з’явіліся ў руках у непрафесіяналаў. Ваеннай журналістыкі ў сучасным яе разуменні да Роберта Капы не было. Людзям проста хацелася паказаць тое, што з імі адбывалася. Не было мэты падтасаваць факты...
Не было замоўцы...
— Так, людзі здымалі для сябе...
Ці сапраўды толькі для сябе? Мо ўсё ж былі іншыя задачы?
— Некаторыя фатографы працавалі для воінскіх частак. У большай ступені гэта датычыць германскай арміі. Там былі адмыслоўцы, якія сядзелі пры штабах і займаліся дакументаваннем. Ці не ў канцы кожнага года выходзіла справаздача пра дзейнасць палка ў выглядзе кніжкі, выданай, дарэчы, у друкарні. Адпаведна патрабаваліся ілюстрацыі; яны тады не былі ні прапагандай, ні журналістыкай, а чыстай дакументалістыкай. Працавалі на гэта і мастакі, і фатографы. Нават прафесіяналы ў нашым сучасным разуменні не мелі штампаў пры стварэнні вобраза вайны, таго, што ўяўляем сабе мы, нагледжаныя ваенных фатаграфій. Акрамя таго, тэхнічныя магчымасці былі іншымі, камеры — маруднымі, нельга было якасна зняць рух, таму большасць здымкаў атакі — пастановачныя.
Гэты архіў вельмі шчыры і вельмі адрозны ад архіва Другой сусветнай вайны, дзе знайсці такога кшталту картачкі надзвычай складана. Там прысутнічаюць у асноўным фота парадныя ці з вялікай доляй гераізму, у значнай ступені ідэалагізаваныя. А Першая сусветная — гэта альбомы, дзённікі, здымкі на памяць, што ўвасабляюць жыццёвыя сюжэты. Вось у мяне на стале стосік фатаграфій, дзе шмат здымкаў звычайнага жыцця вакол бліндажа. І ў гэтым з’яўляецца іншы сэнс: чаму яны тое фатаграфуюць? Часта сустракаюцца этнаграфічныя аб’екты. Ці дзіўнае пазіраванне. Немцы, напрыклад, здымалі як турысты — тутэйшую экзотыку, каб адправіць дамоў сведчанні свайго побыту, жыцця. Шмат картак з мясцовымі людзьмі, у іх хаваецца падвоены, патроены сэнс. Гэта якраз тое, сведкам чаго ты можаш стаць апасродкавана — праз фатаграфію.
Архіў Першай сусветнай вайны вельмі своеасаблівы — вялікі і нязведаны. Атрымліваецца, падзея такога маштабу не завяршылася, бо яна не прапрацавана.
Такім чынам, пасля правядзення выставы ў гістарычным музеі ўвесь гэты візуальны матэрыял застаўся ў вас на руках?
— Так. Я акуратна стаўлюся да аўтарскіх правоў, файлы не распаўсюджаваў, але і не выдаляў. Працягваў з імі працаваць, і ў выніку ў мяне з’явіліся ідэі для даследавання пяці тэмаў. Думаю, гэта адбылося праз маю схільнасць структурыраваць. Аднак, акрамя стварэння гістарычных структур, то-бок — вывядзення храналагічнага парадку, мне было цікава акрэсліць і візуальны парадак, вызначыць форму. Гэтыя тэмы ўвайшлі ў праект як кнігі «Архіва...». Пазнаёміўшыся з маімі напрацоўкамі, сучасны ваенны фатограф Юрый Козараў пракаментаваў іх вельмі цікава: ён сказаў, што праз такія акрэсленні можна апісаць любую фатаграфію з вайны. Бо ўся ваенная фатаграфія ўкладаецца ў пяць-шэсць тэматычных блокаў. Мяняецца толькі асяроддзе, атмасфера. Не мяняецца сутнасць — пагроза смерці, сітуацыя няволі... Пасля таго, як я склаў гэтыя часткі, пачаў іх развіваць. Якраз тады надыходзіў час выставы ў Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва. Мы былі ў плане з іншым фатаграфічным праектам, аднак я акурат прыйшоў да думкі, што добра было б прадставіць ваенны архіў менавіта ў фармаце сучаснага мастацтва, а значыць — выйсці за гістарычныя межы.
То-бок адбыўся пераход ад музейнай экспазіцыі да выставы сучаснага мастацтва. Але ўжо ў той музейнай экспазіцыі праявіліся элементы эстэтыкі ўзаемадзеяння. Глядач там не быў простым назіральнікам...
— Найноўшае мастацтва з’яўляецца найперш мастацтвам узаемадзеяння. З досведу выстаў фатаграфіі я бачу: простае сузіранне становіцца неэфектыўным, трэба шукаць іншыя шляхі. Мне цікава эксперыментаваць з формамі ўцягвання аўдыторыі ў працэс, каб яна не заставалася пасіўнай. «Архіў сведкі вайны» мы пабудавалі на тым, што напаўняе архіў менавіта глядач у гэты канкрэтны момант. Мы ставілi чалавека ў сітуацыю сведчання.
Дарэчы, назва выставы складана вымаўляецца, бо такая маштабная падзея і раптам — адзіночны лік: сведка вайны. Вы робіце акцэнт на тым, што кожны можа стаць сведкам?
— Так, кожны чалавек у нашым праекце апісвае сваю гісторыю. І яшчэ адзін прынцыповы момант: я дакладна разумеў, што не хачу працаваць з масай. Для мяне любая экспазіцыя — гэта statement, выказванне, якое адрасавана кожнаму. На мой погляд, зварот да ўсіх страціў сваю эфектыўнасць. Маўляў, я мастак: развесіў творы і пайшоў. Але ў сваім праекце я расказваю пра чужыя жыцці, бяру на сябе адказнасць прамаўляць пра чужыя пакуты. І я не мог сабе дазволіць проста павесіць фотаздымкі на сцяну і сысці. Такая акалічнасць таксама спрацавала на нашую формулу работы ў экспазіцыі: мы павінны знаходзіцца на выставе і будзем працаваць з кожным.
Можна падрабязней пра тое, што менавіта адбывалася ў экспазіцыі мінскага Музея сучаснага выяўленчага мастацтва?..
— Мы фактычна пераехалі ў музей на месяц. Перавезлі абсталяванне і самі сталі архівам...
Ці пастаўшчыкамі архіва?
— Так, менавіта. Любому чалавеку, які заходзіў, мы як архіварыусы ці медыятары давалі доступ да архіва. Дарэчы, мінус беларускіх музеяў — іх нізкая наведвальнасць — стаў для нас плюсам. Мы паспявалі папрацаваць з кожным.
А вынік? Вялася відэадакументацыя?
— Так, і на дыктафон запісвалі — пасля таго, як глядач заходзіў у памяшканне музея і пачынаў абурацца: «А дзе выстава?» У яго адразу адбывалася ломка стэрэатыпаў. Мы адразу тлумачылі, што ў нас не выстава, а экспазіцыйны праект, у якім мы прапануем пазнаёміцца з архівам фатаграфій Першай сусветнай вайны. Далей мы давалі магчымасць выбраць адну фотакартку і падзяліцца сваім меркаваннем, чаму гэты здымак аказаўся важным. Зрэдку мы наведніку распавядалі, каб данесці які-небудзь просты міф, легенду, што ў гэтай вайны няма іканічнай фатаграфіі. У іншых — ёсць, напрыклад, пераможны сцяг над Рэйхстагам, кветкі кідаюць пад ногі салдатам, дзеці бягуць ад напалму. То-бок ёсць вобразы Другой сусветнай, якія захоўваюцца ў масавай калектыўнай памяці. У Першай сусветнай такога вобраза практычна няма, асабліва ў нашай прасторы. Карцінка ў галаве не з’яўляецца, таму што яе ніколі не бачылі, не сустракалі.
Падаецца, з архівам Другой сусветнай нерэальна зрабіць такі праект…
Мяркую, што не. Таму мы шукаем, як належным чынам падаць архіў Другой сусветнай вайны. Гэтая работа можа быць пабудавана на пошуку ўзаемаўплыву двух архіваў. Як іх сумясціць? Ці не разбураць яны адно аднаго? Ці, можа, пазнейшы архіў паглыне першы? Гэта як правесці эксперымент: сумясціць і паглядзець, што адбудзецца.
А вы збіраецеся іх збліжаць? Наколькі я чула, у праекце для Венецыі будзе толькі архіў першай вайны.
— Тое, як я сказаў, лабараторны эксперымент. Пэўныя — крытычныя — часткі архіва будуць трымацца на адлегласці, іншыя фрагменты паспрабуем спалучыць. Пра нелінейнасць архіваў разважае, напрыклад, філосаф Дзмітрый Кароль. Ён кажа пра тое, што архівы існуюць не ў time-line, не ў прамежку між мінулым і будучым, а сатэлітарна. І мы сцвярджаем, што архіў Першай сусветнай намнога бліжэй да нашага часу, чым Другой сусветнай вайны.
Бліжэй да нашага разумення, успрымання?
— Калі разглядаць архівы не ў гістарычнай перспектыве, то, на мой погляд, у іх планетарная структура. Яны могуць збліжацца, распушчацца адносна сённяшняга моманту.
У Венецыі будзе згадка пра Другую сусветную, мы хочам яе ўвесці як індыкатар таго, што мы працуем з войнамі... Будзем рабіць паралельны павільён у Мінску, каб праз сучасныя камунікацыі два архівы ўзаемадзейнічалі. І гэта хутчэй будзе даследаванне ўзаемадачынення архіваў, а не прымяненне формулы ці мадэлі, якія пасуюць толькі да Першай сусветнай. Да архіваў апошняй вайны трэба падыходзіць з дапамогай зусім іншых сродкаў. І сёння важна выявіць інструменты, прыдатныя для такой працы. Таму што архіў гэтай вайны ўвайшоў у свядомасць людзей праз мноства ідэалагічных канструкцый. Ён занадта балючы: тут і памяць, і дзяды. І гэта была зусім іншая вайна — на татальнае знішчэнне.
Вернемся да выставы ў музеі. Нагадаю: мы ставілі наведніка перад задачай адшукаць у архіве іканічны вобраз Першай сусветнай вайны ці проста прасілі адказаць на пытанне, якая фатаграфія мацней уразіла. І чым глыбей пагружаўся чалавек у асяроддзе архіва, тым больш ён разумеў, як шмат не памятае... Чым гэты архіў яшчэ адметны — тут нашы тыпы людзей. Калі я гляджу здымкі Іракскай вайны — адчуваю дыстанцыю. Тут жа, углядаючыся ў гэтыя карычневыя здымкі, лёгка ўяўляеш, што на гэтым месцы мог быць твой прадзядуля, пра якога ты мала ведаеш.
Цікава, сведкаў той вайны не засталося?
— Улічваючы, што мінула сто гадоў, то камусьці сёння павінна быць сто пятнаццаць, каб ён мог асэнсавана расказаць пра тыя падзеі...
Фармальна тая вайна для нас завяршылася?
— Так, і гэта дае магчымасць звяртацца да архіва з нулявой кропкі...
Яшчэ наконт экспазіцыі ў Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва. Чалавек аказваўся адзін на адзін з архівам. Мы ўзмацнілі гэты эфект з дапамогай тэхналогій — якасцю адбітка. А далей прапаноўвалі чалавеку пакінуць сваю гісторыю, то-бок дадаць нешта сваё ў нашую шматгалосую незавершаную гісторыю. Гэтыя запісы і ёсць тая дакументацыя, якую мы аналізуем у дадзены момант. З экспертамі. Хоць там, у экспазіцыі, усе ў нейкай ступені эксперты. Бо чалавек мог з’яўляцца не знаўцам фатаграфіі, але адмыслоўцам у сваёй сферы, і ён пачынаў ужываць веды з той галіны, якая была яму блізкая. І вынік тут мог быць самым нечаканым...
Такім чынам — уваход з гістарычным архівам у прастору сучаснага мастацтва. Калі задаваць пытанне, чаму гэты праект адносіцца да сучаснага мастацтва, то адказ будзе наступным: мы прапануем мастацкімі сродкамі пераасэнсаваць спадчыну гэтага архіва.
Праз фатаграфію?
— У выглядзе фатаграфіі і рэакцыі, і гісторыі, і таго, што пасля адбываецца. Мы стварылі праект, які працягвае існаваць. Усё, што здараецца з архівам, становіцца часткай гэтай гісторыі.
Сайт — таксама частка праекта?
— Так, зараз ён існуе на дамене wwa.by.
Ніхто не разглядаў вас як канкурэнта на ўдзел у Венецыянскім біенале. І я асабіста была адразу здзіўлена, бо ўспрыняла «Архіў сведкі вайны» як праект найперш музейны. Яшчэ падумала пра глядацкасць — варыянт больш яркай падачы. Усё ж Венецыя не Касэль, менавіта апошні фестываль — апірышча канцэптуальнага мастацтва. Ці будзе мяняцца фармат і адбывацца адаптацыя да біенале?
— Так, наша перамога сапраўды многіх здзівіла, таму што праект успрымаўся ў тым фармаце, у якім быў прадстаўлены ў Мінску. Але ў заяўцы, пададзенай на ўдзел у Венецыянскім біенале, мы прадугледзелі яго развіццё згодна з дэвізам біенале: «All the world's futures», «Усе лёсы свету».
Вырашылі ўдзельнічаць з прычыны супадзення вашага праекта з дэвізам?
— Практычна поўнае супадзенне. Пазнаёміўшыся з тым, што прапанаваў Окві Энвезар, і ведаючы, чым раней займаўся гэты куратар... Ён рабіў вялікі праект «Архіўная ліхаманка», са спасылкай на Дэрыда, на яго аналіз архіваў, на працы Беньяміна. Наш «Архіў…» нібы апісваецца яго словамі. І я асабіста сказаў Энвезару, што ён сам нас выбраў.
Але каб упісацца ў Венецыянскі форум, праект давялося развіць. Куратар Берлінскага гістарычнага музея Крысціна Янаке адзначыла, што наш «Архіў…» вельмі лакальны.
Што ў сучасным мастацкім кантэксце зусім не грэх, а перавага...
— Яна якраз падкрэсліла, што праект гэтым каштоўны, але перад намі паўстала пытанне: як гэтую лакальнасць вынесці ў глабальнасць? І пры гэтым не страціць унікальнага...
...подыху.
— Тады я прапанаваў сканцэнтравацца на другім слове з формулы «Архіў сведкі вайны», мы вырашылі паказаць сведку. Не архіў і не вайну, а сведку. І гэта вывела нас на новую канструкцыю: мы будзем дэманстраваць паказанні сучаснага сведкі. У Венецыю паедзе ўся дакументацыя.
І як яна будзе падавацца? Атрымліваецца, вы дэманстравацьмеце другасную рэакцыю, рэакцыю гледача на прадстаўленую дакументацыю?
— Мы чакаем разумення і неразумення. Чалавек сам можа дапоўніць архіў сваёй рэакцыяй, а таксама можа пачытаць рэакцыю людзей адсюль — з Беларусі. І гэтыя сведчанні шчыльна пераплятаюцца з мінулым і будучыняй. Бо ў размовах згадваецца і Другая сусветная. Людзі, усвядоміўшы, што яны не могуць сведчыць пра падзеі, якіх не перажылі, пачынаюць асэнсоўваць больш блізкія да іх факты.
Якога эфекту, якога выніку вы чакаеце ад праекта?
— Што насамрэч уяўляе сабою праект? У ім адбываецца пошук форм пацыфісцкага выказвання. Проста выстаўляць сёння карцінкі з вайны і казаць, маўляў, як гэта жахліва, — страціла сэнс. Ці можна цяпер адказаць на пытанне: як усвядоміць прыроду гэтых катастроф і прадухіліць іх?
І вы хацелі б метадамі мастацтва гэты адказ з чалавека выцягнуць?
— Я хачу, каб ён адказаў, ці можа ён пачуць нешта, што дапаможа прадухіліць катастрофу. Ці чуе хто-небудзь тое, што адбываецца побач з намі, па суседстве?
А ці будзе нейкае рэха гэтых — суседскіх — падзей у праекце?
— Яно не можа не з’явіцца. Людзі разглядаюць архіў і разважаюць пра сучаснае. Пра сённяшнія падзеі добра выказаўся ўжо згаданы Юрый Козараў, які быў фатографам у розных «гарачых кропках». Паводле яго адчуванняў, вайна проста не названа. Але яна ўжо ідзе. І да нумералогіі зараз таксама цікава звярнуцца. Ці можна гэтую логіку лічбаў збіць? Першая, другая... 1914, 2014... У многіх сведчаннях гаворыцца пра няўмольнасць наступнай вайны, пра тое, што простыя людзі не могуць яе прадухіліць. Хіба гэта не з'яўляецца тым, пра што мастацтва сёння здатнае сказаць свету?
Мы не збіраем статыстыку. Мы збіраем суб’ектыўную рэакцыю тут і цяпер. І гэтая суб’ектыўная рэакцыя пачынае ўзаемадзейнічаць з іншымі суб’ектыўнымі рэакцыямі. Таксама мы ствараем лічбавае асяроддзе — чалавек-камп’ютар. Калі ў Мінску архіў прадстаўляўся праз жывога чалавека, то ў Венецыі глядач апынецца ў сітуацыі магчымай будучыні, бо ён будзе камунікаваць з машынай. І гэта зноў да пытання пра тое, ці можа сведчанне быць пачутае праз машыну, у якую загружаны сцэнары папярэдніх размоў...То-бок назіральніку будуць задавацца пытанні, якія задавалі людзі, што знаходзіліся ў экспазіцыі «Архіва…» у Мінску. І ён сам зможа задаваць пытанні, якія будуць станавіцца сцэнарамі гэтай машыннай сістэмы. Наведнік будзе знаходзіцца ў сітуацыі шматлікасці выбару — напісаць рукой ці ўключыць камп’ютар, глядзець вачыма ці аддаць перавагу непасрэднаму кантакту (пальцам па экране) са здымкам. Пасля таго, як ён завершыць гэты кантакт, ён атрымае рэакцыю сістэмы на сябе, архіў тут будзе выступаць як татальны механізм збору інфармацыі пра чалавека. Мы хочам у гэтага гледача выклікаць адчуванне трывогі — перад той будучыняй, якую ён для сябе стварае. Ці можа ён пачуць голас чалавека, які ўжо пацярпеў і перажыў катастрофу, ці можа сучасны чалавек перажыць гэта і папярэдзіць. Не дапусціць. Гэта і ёсць мая формула пацыфісцкага гучання дыялогу пра вайну.
P.S.
У падрыхтоўцы праекта «Архіў сведкі вайны» прымаюць удзел: аўтар і куратар Аляксей Шынкарэнка (фатограф і кіраўнік Мінскага Цэнтра фатаграфіі), другі куратар — Вольга Рыбчынская (арт-крытык, загадчык аддзела выстаў Музея сучаснага выяўленчага мастацтва). Навуковы кансультант — Дзмітрый Кароль. Медыяцыя праекта — Дар’я Амяльковіч. Графіка — Юлія Кандацюк. Музейная медыяцыя — Юлія Гейсік. Тарас Калягін — праектаванне камп’ютарных інтэрфэйсаў. Сяргей Джэйгала — праграмаванне. Ганна Самарская — PR і камунікацыя. Дзяніс Лабачоў, Аляксандр Стасевіч — тэхнічныя асістэнты.