Як вашая жыццёвая біяграфія супадае з творчай? Што змушае вас перамяшчацца па розных краінах?
— Я скончыў наш Тэатральна-мастацкі інстытут у 1972 годзе. Час — савецкі, мастацтва — ідэалагізаванае, інфармацыі пра развіццё сусветнага арт-працэсу было няшмат, а нас цікавіла, што адбывалася на Захадзе. Адзіная даступная крыніца — андэграўндная культура Масквы і Піцера. Тэатр на Таганцы, Мандэльштам, Салжаніцын, якога мы чыталі ў рукапісе... Музыка. У выніку мяне аднойчы за нейкі нефарматны твор ледзь не адлічылі з інстытута...
Яшчэ падчас вучобы ў нас склалася свая суполка — Алесь Марачкін, Віктар Маркавец, Аляксандр Грынберг і я. Майстэрню мелі ў падвале, у бамбасховішчы, аднойчы яе нават затапіла. Сваю першую андэграўндную выставу мы зладзілі ў Жодзіна, у цэху, які не працаваў. Я паказаў там свае работы, у тым ліку «Мегаполіс», жывапіс на антымілітарыстычныя тэмы. Стылістычна гэта было далёка ад таго, чаму нас вучылі. Крыху пазней, напрыканцы 1970-х, пачаў выстаўляцца мой сябра Валерый Мартынчык са сваім колам, паўсталі суполкі, такія як «Форма». У гэтым шэрагу нефармальных прэзентацый нашае мерапрыемства, магчыма, было першым. Пасля паказаў твор на фантастычную тэму «Машына часу» і на афіцыйнай пляцоўцы падчас маладзёжнай экспазіцыі.
Працаваў у мастацкім камбінаце, крыху выкладаў у мастацкай школе, але не ўпісаўся ў гэтую сістэму: занадта вольна падыходзіў да арганізацыі вучэбнага працэсу... У сваім інстытуце я два гады вучыўся на дызайне, перш чым перавёўся на жывапіс, і ў адной замове для мастацкага камбіната па-свойму вырашыў аздабленне прасторы. Гэта не спадабалася прыёмнай камісіі, я звольніўся, але адначасова падаў заяву на ўступленне ў Саюз мастакоў.
У 1996-м Мікола Паўлоўскі, які жыў у Парыжы, запрасіў мяне на фестываль у французскі горад Рыс Аранжыс. На гэтай вольнай пляцоўцы сустракаюцца мастакі, тэатралы, музыкі. Гады тры я там удзельнічаў. Пасля прапанавалі зладзіць выставу ў Нідэрландах, чатыры ці пяць гадоў я туды прыязджаў. Потым паклікалі ў Берлін, у «Тахелес», паказаўся там удала. І... прыпыніўся на 12 год. У мяне было памяшканне на тысячу квадратных метраў. Хоць існавала вялікая канкурэнцыя, на сабе яе не адчуваў.
Што гэта за тысяча метраў — выставачная зала ці працоўнае месца?
— «Тахелес» — некалі буйны камерцыйны цэнтр, адзін з самых вялікіх у Еўропе, на пачатку ХХ стагоддзя займаў цэлы квартал. Мастакі з’явіліся ў ім, калі руйнавалася Берлінская сцяна. Дзяржава паставілася да гэтага даволі станоўча і дазволіла заняць той будынак у цэнтры Берліна, каля Брандэнбургскай брамы. У гады Другой сусветнай вайны амаль усё было разбурана, захаваўся толькі ён. Калі я туды прыехаў, «Тахелес» працаваў ужо каля дзесяці год і ператварыўся ў своеасаблівую легенду. Таму і турыстаў было заўсёды шмат.
Што да памяшкання, якое я займаў... Там была мая выстава, там жа і працаваў. Вялізная майстэрня і адначасова — зала, дзверы адчыняліся ў дзесяць гадзін раніцы, а зачыняліся ў дзве гадзіны ночы...
А жылі дзе?..
— У «Тахелесе» я меў яшчэ пяць памяшканняў і адно ў Берліне, але не было часу туды ездзіць. Прызвычаіўся маляваць і днём і ноччу, нягледзячы на наведнікаў. Ноччу ў Берліне ўсё толькі пачынаецца. Турысты жадаюць хлеба і відовішчаў, таму пад ноч — пасля рэстарана — абавязковай была экскурсія ў «Тахелес». Там можна было ўбачыць перформансы, спектаклі і выставы з усіх куткоў свету. Зайсці ў любую майстэрню, дзе працавалі творцы з розных краін. Усе сябравалі. Мне вельмі падабаўся гэты няспынны рух.
Не было псіхалагічных праблем пры такой пастаяннай адкрытасці свайго творчага працэсу?
— Не, так і павінна быць, «Тахелес» гэтым браў. У Берліне вельмі шмат галерэй, сотні, мноства з іх знаходзілася непадалёк, але наведваліся яны толькі на адкрыццях. Што такое галерэя? Стэрыльная прастора. У «Тахелесе» натоўп быў заўсёды. Людзей цягнула нібы магнітам. Інтарэс да гэтага легендарнага месца падаграваўся друкам і тэлебачаннем.
Вы вырашылі нешта падобнае зрабіць у Мінску. Правялі два фестывалі...
— Так, зладзілі іх са Змітром Юркевічам, маім сябрам-аднадумцам, ён прабыў у «Тахелесе» каля сямі год.
У вашых памяшканнях там жыў?
— Яму шмат для жыцця не трэба. І мне шмат не трэба. Галоўнае, каб былі пэндзлі і месца, дзе выставіцца. Фестываль «Дах-9», які мы зрабілі ў 2009-м, называўся «Ахвяры мастацтва». Год рыхтаваліся — у Берліне і Мінску. Зрабілі макет, на якім пазначылі ўсе зоны — выставачную, тэатральную, музычную. Выдатна, што наш Палац мастацтва — шмат’ярусны. Мы выкарысталі ўсе прасторы, лічым, што атрымалася нармалёва. Дзякуючы гэтаму інтэрактыўнаму прынцыпу адкрытай арт-пляцоўкі народу было шмат. Зміцер выдатна звярстаў праграму, аб’екты рабілі ў чатыры рукі — многа інсталяцый, амаль усё задуманае рэалізавалі. Асабліва разлічвалі на моладзь, таму былі графіці ў двары, тэатр з Навінак, пластычны тэатр «InZhest». Калі мы на наступны год рабілі «Дах-10», то адчулі: калі гэтыя прынцыпы інтэрактыўнасці і адкрытасці захоўваюцца, то цікавасць публікі не змяншаецца.
У 2011-м ужо не сталі праводзіць фестываль?
— Тады была складаная сітуацыя з «Тахелесам», і мяне папрасілі, каб я быў у Берліне. Мы ладзілі шмат дэманстрацый, флэшмобаў і акцый у розных месцах, часу не хапала. Да самага канца мы думалі, што нейкім чынам адваюем месца, хоць дамова скончылася ў 2008 годзе.
Перамог бізнэс?
— Так, што тут паробіш. Я лічу гэта вялікай стратай для Берліна, гарадскія ўлады маглі б паспрыяць, але саступілі інтарэсам банка. У гэтых справах шмат недаказанага і незразумелага. «Тахелес» быў сэрцам горада. Ну і што сёння ўяўляе сабой Берлін — дамы як дамы. На месцы «Тахелеса» — чорная дзірка. Інфраструктура вакол рушыцца — рэстараны, кавярні, галерэі закрываюцца. Музей Пергамон — адна з буйнейшых кропак — зачынены на рэканструкцыю. І што рабіць у гэтым Берліне?
«Тахелес» жа не проста так узнік, ён з’явіўся на зломе дзвюх сістэм і адыграў сваю ролю. Час прайшоў, у гарадскіх уладаў знікла неабходнасць у гэтым месцы.
У мастакоў засталася?
— Так, мастакі любяць такія фарматы...
Ці маглі б вы ў Мінску падтрымліваць падобны працэс няспыннай творчасці? Калі б раптам узнік мецэнат, выкупіў будынак?..
— Канешне, такі досвед для Мінска вельмі неабходны. Тутэйшыя галерэі, Цэнтр сучасных мастацтваў — усё выдатна, але не тое. Павінна быць нешта нефарматнае, што прываблівала б турыстаў. Вялікіх грошай для такіх арт-лофтаў не трэба, мастакі здольныя самі выжываць.
Вы ўпэўнены, што ў нас знойдуцца людзі для такой перманентнай творчасці?
— Безумоўна, было б дзе. Калі няма месца, то нічога і не адбываецца. Столькі будынкаў без гаспадароў, пакуль да іх рукі дойдуць. Запусцілі б туды мастакоў, заключылі б дамову...
Ёсць жа Цэнтр сучасных мастацтваў. Даволі вялікая прастора...
— Цудоўна, хай працуюць, але ж мой вопыт такі: толькі арт-прастора, збудаваная паводле ўзору «Тахелеса», можа стаць максімальна актыўным месцам, здольным прывабіць і нашага гледача, і турыстаў, згрупаваць высілкі многіх аўтараў.
Як вам сёння — без «Тахелеса»?
— Тут у мяне таксама ёсць свой асяродак. Берлінскі перыяд — выключная падзея майго жыцця. Зараз я павінен адысці ад таго, што са мной там адбывалася. Той энергетыкі мне хопіць на некалькі год. А можа — і на ўвесь час...
Цяпер вы больш у Мінску знаходзіцеся?
— Запрашаюць шмат куды на фестывалі, усё для мяне працягваецца, але ўжо ў іншым фармаце...
Як нарадзіўся ваш сумесны са Змітром Юркевічам праект пра Тадэвуша Рэйтана?
— Зміцер Юркевіч і я звязаныя з Баранавічамі: Зміцер там жыў, я — нарадзіўся. Гадоў пяць таму ён напаткаў сядзібу Рэйтанаў, яна яго зацікавіла, ён пайшоў у архівы, уразіўся гісторыяй і сабраў шмат матэрыялаў. Тадэвуш Рэйтан выкрываў прадажнасць Сойма, дзе амаль усе былі куплены і толькі некаторыя, у тым ліку Рэйтан, змагаліся супраць развалу Рэчы Паспалітай. Мы ладзілі суботнікі, да нас далучаліся сябры з газеты «Культура», зрабілі пару фестываляў, на якія прыехала нечакана шмат людзей. Там мы разгарнулі выставу па ўсім перыметры.
Творы, што атрымаліся ў выніку развіцця праекта, даволі нечаканыя паводле стылістыкі і жанру...
— Гэта ілюстратыўныя рэчы, з элементамі графіці, зробленыя на матэрыяле накшталт шоўку. Зараз плануем крыху дадаць колеру...
Хуткая кампактная форма...
— Ян Матэйка сваю карціну пра Рэйтана паўтара года пісаў, а ў нас столькі часу няма: сёлета вырашаецца лёс сядзібы. Упэўнены: яна павінна заставацца пад юрысдыкцыяй дзяржавы, важна зрабіць там музей...
Вось гэтыя аб’екты, што ў вас у майстэрні, — частка нейкага перформанса?
— Я называю іх кентурнымі, яны зроблены на падставе старажытных разлікаў навукоўцаў. Форма мае чатыры куты, верхнія — антэны, ніжнія скіраваны ўглыб зямлі, у сярэдзіне збіраецца энергія. Распачаў працу з імі ў Пуньках, дзе нарадзіўся Язэп Драздовіч: гэтыя аб’екты збіралі інфарматыўную энергетыку. Потым я з імі працаваў каля Мірскага і Нясвіжскага замкаў, вандраваў па еўрапейскіх гарадах. Калі я прыношу іх у майстэрню, яны аддаюць мне сэнсавую і колеравую энергетыку і ўводзяць мяне ў стан кампазіцыйнай форматворчасці.
Яны даюць мне адчуванне колеравага адрознення краін, дзе я з імі вандраваў. Напрыклад, Галандыя блізкая да блакітных колеравых дыскрэцый, Брусэль — паміж жоўтым і вохрыстым, Германія ўспрымаецца ў пурпурна-залатым апярэнні.
Напрыканцы гутаркі звернемся ўсё ж да жывапісу. Вашы творы ўяўляюць сабой фрагменты пэўнай бясконцай татальнай структуры. Як ствараюцца такія палотны?
— Гэты фармат я пачаў распрацоўваць у «Тахелесе». Там увесь свет праходзіў перад вачыма — людзі з розных куткоў са сваімі аповедамі...
Творы сілкаваліся гэтымі камунікацыямі, вырасталі з адкрытай майстэрні?
— Так. Вось палатно «Мая палітра». Фрагменты ўспамінаў, уражанняў, тут і мінскія будынкі, і сусветныя катастрофы...
То-бок жывапіс для вас — працэсуальная рэч...
— Так, вось, напрыклад, ехаў у Берліне на ровары, трапіў у невялікую аварыю, занатаваў. На гэтай жа карціне і сітуацыя з «Тахелесам»: адбіраюць пэндзаль, тут жа мае падарожжы. Уражанні могуць быць і фантастычнага кшталту, з глыбінь падсвядомасці...
Што пра вас пісала берлінская прэса?
— Я вам падару мой каталог, але я яго не чытаў. Таму не ведаю, як мяне класіфікуюць, бо калі пасадзяць у нейкую скрынку, то вылезці з яе вельмі складана. Сёння я такі, а што далей будзе, не ведаю, можа, прыйду да татальнага адмаўлення, да крайняга мінімалізму, інсталяцыі ці відэа буду рабіць. У «Тахелесе», напрыклад, у мяне была выстава фатаграфій. Такім чынам — шлях...
Фота Сяргея Ждановіча.