Удум­лі­вы по­гляд

Улас­на, з «Ле­та­пі­су» і па­ча­ла­ся дзе­вя­нос­та­га­до­вая гіс­то­рыя бе­ла­рус­ка­га кі­но. Але як да­лё­ка сыш­ла на­ша да­ку­мен­та­ліс­ты­ка ад кі­нах­ро­ні­кі ў яе тра­ды­цый­ным раз­умен­ні! Рэ­жы­сё­ры «Ле­та­пі­су» да­ўно пе­ра­адо­ле­лі межы звык­лых уяў­лен­няў аб не­ігра­вых стуж­ках як аб срод­ку вы­ключ­на фік­са­цыі на­ва­ко­ль­на­га све­ту. Ця­пер на­цы­яна­ль­нае да­ку­мен­та­ль­нае кі­но цал­кам мо­жа па­спра­чац­ца з ігра­вым і на­ват вы­гад­на ад­роз­ні­ва­ецца ад яго. Аку­рат вы­ка­рыс­тан­не воб­ра­за як клю­ча­во­га эле­мен­та тво­ра вы­лу­чае по­чырк на­шых да­ку­мен­та­ліс­таў і пе­ра­тва­рае іх ра­бо­ты ў сап­раў­днае мас­тац­тва.

Ме­на­ві­та гэ­тая якасць улас­ці­ва стуж­цы «Ду­дар» Юрыя Ці­ма­фе­ева па сцэ­на­ры Рэ­гі­ны Гам­зо­віч. Воб­раз па­сту­ха-ду­да­ра — адзін з са­мых вя­до­мых фа­льк­лор­ных сім­ва­лаў Бе­ла­ру­сі. Але пра­ктыч­на ніх­то з су­час­ных га­ра­джан і, што дзіў­на, вяс­коў­цаў не ве­дае, як ства­рыць гэ­ты ні­бы­та про­сты му­зыч­ны інстру­мент. І на­ват не ўмее іграць на ім як след. Шмат­вя­ко­вая тра­ды­цыя бе­ла­рус­ка­га ду­дар­ства амаль цал­кам пе­ра­пы­ні­ла­ся. Кар­ці­на Юрыя Ці­ма­фе­ева рас­па­вя­дае ці не пра апош­ня­га май­стра на Бе­ла­ру­сі. Фё­дар Му­ра­вей­ка — ду­дар і гар­ма­ніст з вёс­кі Кар­ча­ват­ка Жыт­ка­віц­ка­га ра­ёна. У сва­іх род­ных мясц­інах ён адзі­ны ва­ло­дае ня­хіт­рым, зда­ва­ла­ся б, ра­мяс­твом. Кар­ці­на «Ду­дар» якраз і па­каз­вае ўсе эта­пы ства­рэн­ня дуд­кі — ад пер­ша­па­чат­ко­ва­га вы­ба­ру ў ле­се па­трэб­на­га дрэ­ва. За­да­ча для рэ­жы­сё­ра быц­цам не­скла­да­ная. Тым не менш Юрый Ці­ма­фе­еў здо­леў зра­біць бо­ль­шае, чым про­ста па­ка­заць алга­рытм, ад­пра­ца­ва­ны па­ка­лен­ня­мі па­сту­хоў.

«Ду­дар» — та­ле­на­ві­тае і тра­гіч­нае па інта­на­цыі вы­каз­ван­не аб сы­хо­дзе. Сы­хо­дзе тра­ды­цый­на­га ла­ду жыц­ця, каш­тоў­нас­цей, лю­дзей. Атры­маў­ся са­праў­­дны рэ­кві­ем па бе­ла­рус­кай вёс­цы. Ві­зу­аль­нае ра­шэн­не «Ду­да­ра» вы­ка­на­на ў імпрэ­сі­яніс­тыч­ным сты­лі, улас­ці­вым апош­нім ра­бо­там гэ­та­га рэ­жы­сё­ра. Як і ў па­пя­рэд­няй стуж­цы Ці­ма­фе­ева «Кро­кі па ва­дзе», вы­ява ў кад­ры час­ця­ком раз­мы­тая, а сам фі­льм пра­сяк­ну­ты скла­да­ны­мі вы­яўлен­чы­мі і гу­ка­вы­мі воб­ра­за­мі, за­сна­ва­ны­мі на ста­рых ся­мей­ных фо­та­здым­ках ад­на­вяс­коў­цаў і му­зыч­ным фальк­ло­ры. Вар­та адзна­чыць вір­ту­озную пра­цу апе­ра­та­ра Сяр­гея Мя­леш­кі­на і гу­ка­рэ­жы­сё­ра Яўге­на Ра­го­зі­на. А што да­ты­чыць са­мо­га Юрыя, дык гэ­ты аўтар ві­да­воч­на пе­ра­рос уз­ро­вень ка­рот­ка­мет­раж­на­га фар­ма­ту і мо­жа быць за­пат­ра­ба­ва­ны і ў ігра­вым кі­но. Сам жа «Ду­дар», не­сум­нен­на, леп­шы фі­льм сту­дыі «Ле­та­піс», зня­ты ў 2014 го­дзе.

Мі­ну­лае — га­лоў­ны ма­тыў і стуж­кі «Дождж» рэ­жы­сё­ра Вік­та­ра Аслю­ка, лі­да­ра айчын­най да­ку­мен­та­ліс­ты­кі. Гэ­тая кар­ці­на — рэ­кві­ем па Мі­ка­лаю Та­ра­сю­ку, зна­ка­мі­тым мас­та­ку-фі­ло­са­фе, які па­й­шоў з жыц­ця на па­чат­ку 2015 го­да. Не­ка­ль­кі га­доў та­му Та­ра­сюк быў ге­ро­ем стуж­кі Вік­та­ра Аслю­ка «Драў­ля­ны на­род». «Дождж» — не­вя­лі­кая за­ма­лёў­ка, на дзве трэ­ці зроб­ле­ная з ма­тэ­ры­ялаў па­пя­рэд­ніх экс­пе­ды­цый рэ­жы­сё­ра ў род­ную вёс­ку Та­ра­сю­ка. Двое па­жы­лых лю­дзей тан­чаць і спя­ва­юць пе­рад ка­ме­рай пес­ні сва­ёй ма­ла­дос­ці. У кож­ным гу­ку і кож­ным кад­ры фі­ль­ма ад­чу­ва­ецца го­рыч, вы­клі­ка­ная хут­кап­лын­нас­цю ча­ла­ве­ча­га жыц­ця, тлен­нас­цю існа­га і адзі­но­ты ча­ла­ве­ка як істо­ты. Тра­гіч­ны ма­тыў за­кі­ну­тас­ці і са­мо­ты, скраз­ны ў твор­час­ці Аслю­ка, у стуж­цы «Дождж» на­бы­вае асаб­лі­вае экзіс­тэн­цы­яль­нае ад­цен­не. Як пра­ві­ла, про­стыя па фор­ме кар­ці­ны рэ­жы­сё­ра вы­клі­ка­юць не то­ль­кі моц­ныя эмо­цыі, але і пры­му­ша­юць глы­бо­ка за­ду­мац­ца. Ві­да­воч­на, што «Дождж» у фі­ль­маг­ра­фіі бе­ла­рус­ка­га чле­на Еўра­пей­скай кі­на­ака­дэ­міі зой­ме не пер­шае мес­ца. Гэ­тая стуж­ка — хут­чэй сво­еа­саб­лі­вы эпі­лог «Драў­ля­на­га на­ро­ду», з якім скла­дае ды­ло­гію.

«Стра­ча­ная пес­ня» сцэ­на­рыс­та Люд­мі­лы Ся­ліц­кай і рэ­жы­сё­ра Іга­ра Чыш­чэ­ні — яшчэ адзін зва­рот да мі­ну­ла­га. У гіс­то­рыі бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры да гэ­та­га ча­су за­ста­ецца ня­ма­ла імё­наў, вя­до­мых то­ль­кі спе­цы­яліс­там. Ся­род іх — імя па­эта Вік­та­ра Каз­лоў­ска­га. На па­чат­ку 1930-х кры­ты­кі па­ра­ўноў­ва­лі маш­таб яго­най асо­бы з маш­та­бам Ула­дзі­мі­ра Ма­якоў­ска­га. Але, як і ў мно­гіх та­лен­таў ма­ла­дой са­вец­кай Бе­ла­ру­сі, лёс Вік­та­ра Каз­лоў­ска­га склаў­ся тра­гіч­на. Па­эт здо­леў пе­ра­жыць пе­ры­яд ста­лін­скіх рэ­прэ­сій і па­збег­нуць зніш­чэн­ня фі­зіч­на­га. Ды то­ль­кі ў тур­ме і псі­хі­ятрыч­най клі­ні­цы Вік­тар Каз­лоў­скі быў зніш­ча­ны як твор­чая асо­ба.

«Стра­ча­ная пес­ня» — ад­мет­ны да­да­так да ча­ра­ды ство­ра­ных на «Ле­та­пі­се» філь­маў-парт­рэ­таў. Дра­ма­тыч­ная (і веч­ная!) гіс­то­рыя на­цы­яна­ль­на­га ге­нія пра­па­на­ва­на гле­да­чу ў тра­ды­цый­ным апі­са­ль­ным сты­лі. Пра лёс Вік­та­ра Каз­лоў­ска­га рас­па­вя­да­юць ад­на­вяс­коў­цы па­эта, су­пра­цоў­ні­кі Дзяр­жаў­на­га му­зея-архі­ва бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры і мас­тац­тва. У кар­ці­не мак­сі­ма­ль­на эфек­тыў­на вы­ка­рыс­та­ны архіў­ныя ма­тэ­ры­ялы, фа­таг­ра­фіі і кі­нах­ро­ні­ка. Па сут­нас­ці, «Стра­ча­ная пес­ня» — не сто­ль­кі фес­ты­­валь­нае, ко­ль­кі гля­дац­кае кі­но, раз­лі­ча­нае на шы­ро­кую тэ­ле­ві­зій­ную аўды­то­рыю.

Стуж­ка «Мая рад­ня» ма­ла­до­га рэ­жы­сё­ра Лю­бо­ві Зям­цо­вай — пры­клад рэ­дка­га для на­шай кі­на­да­ку­мен­та­ліс­ты­кі фі­ль­ма-рас­сле­да­ван­ня. Ге­ра­іня кар­ці­ны на­вед­вае род­ную вёс­ку ба­бу­лі, дзе да­вед­ва­ецца пра пад­ра­бяз­нас­ці смер­ці ў га­ды Дру­гой сус­вет­най вай­ны свай­го прадзе­да, су­вяз­но­га парт­ызан­ска­га атра­да. Тра­гіч­ная гіс­то­рыя ся­м’і пе­ра­пля­та­ецца з лё­сам уся­го бе­ла­рус­ка­га на­ро­да. Стуж­ка не са­мая да­ска­на­лая з пун­кту гле­джан­ня фор­мы і пад­ачы ма­тэ­ры­ялу, ад­нак каш­тоў­ная (як і «Вод­гук мі­ну­лай вай­ны» да­ку­мен­та­ліс­та Аляк­сан­дра Ака­віц­ка­га) тым, што ў кад­ры аказ­ва­юцца не­пас­рэд­ныя свед­кі падзей. Ня­гле­дзя­чы на мнос­тва ра­бот, пры­све­ча­ных Вя­лі­кай Айчын­най вай­не, кож­нае жы­вое сло­ва пра ка­тас­тро­фу ся­мі­дзе­ся­ці­га­до­вай да­ўні­ны бяс­цэн­нае. І аўта­ры «Ле­та­пі­су» ў гэ­тым сэн­се ро­бяць ве­ль­мі важ­ную спра­ву.

Фі­ль­мы «Ту­раў­ская га­ла­ва» На­тал­лі Жа­мой­дзік і «Аб­рад “Чы­рач­ка”, або Як у То­не­жы вяс­ну гу­ка­лі» Ма­рыі Ку­ра­чо­вай (па сцэ­на­рах Рэ­гі­ны Гам­зо­віч, ня­стом­на­га пра­па­ган­дыс­та тра­ды­цый­най бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры) ад­люс­троў­ва­юць дзень сён­няш­ні, але іх ге­роі шу­ка­юць мі­ну­лае. Гле­дзя­чы на тое, як ад­ра­джа­юцца ўні­ка­ль­ныя, улас­ці­выя то­ль­кі пэў­ным мясц­інам тра­ды­цыі, мы да­вед­ва­емся пра лад жыц­ця іх ця­пе­раш­ніх жы­ха­роў не менш, чым пра пад­ра­бяз­нас­ці тых ці іншых аб­ра­даў або дэ­та­ляў стро­яў. У ней­кім сэн­се гэ­тыя стуж­кі на­ват бо­льш рас­па­вя­да­юць пра су­час­насць, чым пра этнаг­ра­фіч­ныя зда­быт­кі.

«Дзі­ця і дэ­ль­фін» Ка­ця­ры­ны Ма­ха­вай і «Опер­ныя прэ­м’е­ры» Мі­ха­іла Жда­ноў­ска­га — дзве кар­ці­ны, зня­тыя на су­час­ныя тэ­мы. Кла­сік айчын­най да­ку­мен­та­ліс­ты­кі Мі­ха­іл Жда­ноў­скі да­даў кі­на­пар­трэт га­лоў­на­га ды­ры­жо­ра Ака­дэ­міч­на­га сім­фа­ніч­на­га аркес­тра Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь Аляк­сан­дра Ані­сі­ма­ва ў сваю га­ле­рэю дзея­чаў айчын­най му­зыч­най ку­ль­ту­ры. Ка­ця­ры­на Ма­ха­ва ўзня­ла пра­бле­му рэ­абі­лі­та­цыі дзя­цей-інва­лі­даў з да­па­мо­гай так зва­най «дэ­ль­фі­на­тэ­ра­піі». Фі­льм, зня­ты ме­та­дам на­зі­ран­ня, па­каз­вае ма­ле­нь­кі цуд пе­ра­мо­гі над хва­ро­бай — у са­мым кан­цы кар­ці­ны хлоп­чык Мак­сім ці не ўпер­шы­ню пра­маў­ляе сло­ва «ма­ма».

То­ль­кі стуж­ка Ка­ця­ры­ны Ма­ха­вай, адзі­ная з усіх но­вых ра­бот «Ле­та­пі­су», мае пра­цяг­ласць бо­льш за 13 хві­лін. На жаль, фі­нан­са­выя аб­ме­жа­ван­ні да­зво­лі­лі ле­тась ства­раць ад­но та­кія ка­рот­кія кар­ці­ны. Ня­гле­дзя­чы на ўсе цяж­кас­ці, бо­ль­шасць аўта­раў спра­ві­лі­ся з ня­прос­тым і не­па­пу­ляр­ным сён­ня ў све­це кі­но фар­ма­там. На­ват па та­кіх сціс­лых і ў бо­ль­шас­ці сва­ёй не­муд­ра­ге­ліс­тых кар­ці­нах мож­на ад­чуць уз­ро­вень май­стэр­ства і ква­лі­фі­ка­цыю бе­ла­рус­кіх да­ку­мен­та­ліс­таў. Зрэш­ты, фі­ль­мы гэ­тых рэ­жы­сё­раў ма­юць уда­лы фес­ты­ва­ль­ны лёс і ча­сам знач­на бо­льш за­пат­ра­ба­ва­ныя ў гле­да­ча, чым стуж­кі іх ка­лег-«ігра­ві­коў». Бу­дзем спа­дзя­вац­ца, за­пат­ра­ба­ва­ныя не то­ль­кі за мя­жой, але і ў ся­бе до­ма.

Антон СІДАРЭНКА