Прыцягальнасць спектакля лёгка патлумачыць тым, што яго камедыйны сюжэт не абцяжараны драматычнымі калізіямі, пастаноўка не мае складанай драматургічнай канструкцыі, а партытура пазбаўлена сімфанічнасці. Музыка «Дон Кіхота» прасякнута вальсавасцю, хоць утрымлівае і галопы, полькі, маршы, чуюцца іспанскія і цыганскія рытмы. Яе ўспрымаюць як дансантную ў лепшым сэнсе слова (г. зн. добра прыстасаваную да танца). Партытура насычана багатымі і разнастайнымі па эмацыянальнай выразнасці тэмамі — пранікнёна-пяшчотнымі, напеўна-лірычнымі, крыху драматычнымі або з адценнем урачыстага пафасу.
Музыкай Людвіг Мінкус пачаў займацца з чатырох гадоў, а ў васьмігадовым узросце маленькі вундэркінд ужо выступіў з першым уласным публічным канцэртам. Ён не толькі іграў на скрыпцы, але і дырыжыраваў. Пазней, нягледзячы на атрыманае месца першага скрыпача ў Венскай каралеўскай оперы, музыкант з’язджае ў Расію. Тут нейкі час Мінкус быў прафесарам Маскоўскай кансерваторыі. А потым пачаў пісаць музыку для балетных спектакляў. І неўзабаве з’явілася самая паспяховая яго партытура — «Дон Кіхот».
Насуперак таму, што крытыкі лічаць гэтую музыку прыкладной, яна кожным разам настойліва сцвярджае ўласную непаўторнасць, бо валодае каштоўнай якасцю — нараджае візуальна-танцавальныя вобразы. Суладдзе музыкі і харэаграфіі дае такі эфект, што, як казаў вядомы гісторык балета Юрый Сланімскі, яе чуеш, бо як быццам бачыш. У дадатак тут пануе сапраўды радасны і нават жыццесцвярджальны настрой, суквецце меладычных фарбаў і пазітыўных эмоцый, прасякнутых іроніяй і гумарам.
Дзякуючы гэтаму «Дон Кіхот» заўжды ўспрымаўся як відовічша святочнае і яркае, дынамічнае і тэмпераментнае, пабудаванае на кантрасце характарных і класічных танцаў. Да таго ж лёгкі, камедыйны сюжэт разгортваецца галоўным чынам вакол закаханых Кітры і Базіля. Нагадаю: камедыйных спектакляў у гісторыі балета стваралася няшмат. Тым больш каштоўнымі з’яўляюцца тыя адзінкавыя шэдэўры, што ідуць амаль на ўсіх вядучых харэаграфічных сцэнах свету.
Першую пастаноўку «Дон Кіхота» ў Расіі здзейсніў Марыус Пеціпа ў 2-й палове XIX стагоддзя. Ён увасобіў дзве версіі, адну маскоўскую, у чатырох дзеях, другую — пецярбургскую, у пяці. Пра ўзаемаразуменне кампазітара і балетмайстра сведчыць той факт, што Мінкус і Пеціпа разам стварылі шаснаццаць харэаграфічных спектакляў. Але да нашых дзён «Дон Кіхот» дайшоў у версіі Горскага, які ўзяў за аснову лібрэта і харэаграфію Пеціпа, пакінуў асобныя ўстаўныя нумары і тры дзеі. Сёння ніхто не можа дакладна вызначыць, што засталося ад Пеціпа, а што сачыніў Горскі. Дый з музыкай абыходзіліся не вельмі пачціва.
«Дон Кіхот» нават у трох дзеях доўжыўся амаль тры гадзіны. Таму практычна ва ўсіх сучасных пастаноўках балетмайстры часцей за ўсё скарачалі спектакль. Захоўваючы лепшыя нумары і харэаграфію, пазбаўляліся ад працяглых пантамімных сцэн, дадаючы штосьці сваё ў танцавальную пластыку, мяняючы пэўныя сюжэтныя матывы. Вядома, мелі месца купюры ў партытуры і ўстаўныя фрагменты на музыку іншых аўтараў. Самым радыкальным перастварэннем гэтага класічнага ўзору можна лічыць пастаноўку Барыса Эйфмана «Дон Кіхот, або Фантазіі вар’ята». У 2010-м балетмайстар перапрацаваў сюжэт і харэаграфію спектакля, які цяпер ідзе пад назвай «Я — Дон Кіхот».
Уласную гісторыю твор мае і ў нашым тэатры оперы і балета, дзе ўвасабляўся шмат разоў, а цяпер і на сцэне Музычнага тэатра, дзе першая пастаноўка версіі Горскага адбылася 20 гадоў таму.
У новым спектаклі Уладзіміра Іванова няма Ларэнца, бацькі Кітры, і багатага жаніха Гамаша, няма пагоні і сцэны ўяўнага самазабойства Базіля, няма млыноў і Дульсінеі ды яшчэ шмат чаго і каго. На першы план выходзіць асоба і прыгоды Дон Кіхота, хоць на пачатку дзеяння ён засынае і прачынаецца толькі ў фінале. Усё, што адбываецца на сцэне, — фантасмагарычныя танцы загадкавых істот, казачна-фантастычныя сцэны дрыяд і іх Уладаркі, лірычныя дуэты Кітры і Базіля і вяселле ў замку — усё гэта вобразы сну Дон Кіхота, дзе ён таксама дзейсны персанаж — ды яшчэ які!
Каскад маляўнічых, эфектных танцавальных эпізодаў складае аснову балета. Тут пануе радасны, жыццесцвярджальны настрой, расквечаны нацыянальным каларытам іспанскіх і цыганскіх танцаў, — якраз тое, што Уладзімір Іваноў здолеў увасобіць у лаканічнай і канцэнтраванай форме. Галоўнае, што харэаграфія «Дон Кіхота» была прадвесцем вольнага танца мадэрн.
Менавіта таму так арганічна выглядаюць у новай пастаноўцы сучасныя танцавальныя формы і вольная пластыка, прапанаваныя Івановым. Менавіта таму партыю Дон Кіхота балетмайстар даверыў Віталю Краснаглазаву, танцоўшчыку, які з лёгкасцю пераходзіць ад строгага класічнага танца да сучаснай харэапластычнай мовы. Згадаем яго папярэднія яркія партыі: Мефіста ў аднайменным спектаклі і Альберта ў «Жызэлі», Кісы Вараб’янінава ў «12 крэслах» і Прынца/Шчаўкунка ў балеце Чайкоўскага, Джына ў «Шахеразадзе», а таксама Юродзівага ў рок-оперы «“Юнона” і “Авось”».
У многіх пастаноўках «Дон Кіхота» Рыцару сумнага вобраза аддадзена менавіта пантамімная партыя. У новым спектаклі Музычнага тэатра герой Краснаглазава не толькі ляжыць у ложку або спіць (гл. назву балета!), але і актыўна дзейнічае. Спачатку паўтараючы рухі дуэта Базіля і Кітры, потым разам з Уладаркай дрыяд падчас адажыа. Нарэшце, выконвае эфектную варыяцыю на музыку танца Эспады і тарэадораў з плашчамі, а ў канцы першай дзеі далучаецца да агульнага свята.
Паралельна балетмайстар захоўвае і развівае традыцыйную лінію адносін лірычных герояў — грацыёзнай і тэмпераментнай Кітры (Міку Сузукі) і абаяльнага, гарэзлівага насмешніка Базіля (Дзмітрыя Лазовіка). Для закаханых Уладзімір Іваноў прапанаваў мову асучасненай класікі, якая пануе ў дуэтах першай дзеі, і захаваў чысціню класічнага танца ў знакамітым па-дэ-дэ другой.
Цікавым момантам з’яўляецца і тое, што пастаноўшчыкі балета стварылі не толькі новую сюжэтную і харэаграфічную версію «Дон Кіхота», але і іншы варыянт музычнай партытуры, пераасэнсаваўшы шэраг вядомых нумароў арыгінала. Новая рэдакцыя толькі на першы погляд выглядае дзівакаватай, скажам, выхад Базіля на музыку першай варыяцыі Кітры, або камічнай, калі варыяцыя Дон Кіхота разгортваецца на музыку танца Эспады.
Але ж дзеянне і харэаграфія не супярэчыць партытуры. У якасці ўступу да другога акта выдатна гучыць музыка гульні Санча Панса і дзяўчат у жмуркі. Да месца выкарыстоўваецца сцэна «Сон Дон Кіхота» з другой дзеі з устаўнымі нумарамі, як і музычныя ўстаўкі ў сцэне загадкавых прывідаў сну і пасвячэнння ў рыцары галоўнага героя. Захаваны ў гэтай партытуры і своеасаблівы лейтматыў — тая тэма, што характарызуе Дон Кіхота, паглыбленага ў чытанне і захопленага рыцарскімі раманамі.
Драматургічная канструкцыя пастаноўкі Уладзіміра Іванова нагадвае пабудову «Шчаўкунка». Усе перыпетыі сюжэта сканцэнтраваны ў 1-м акце, а ў 2-м пануе танец, не звязаны з аповедам. Калі не ўлічваць, што гэта баль з нагоды вяселля Кітры і Базіля. Чарада эфектных тэмпераментных нумароў завяршае знакамітае па-дэ-дэ. Яно мае і назву Гранд па, бо яго выконвалі сапраўдныя зоркі, танцоўшчыкі самага высокага класа.
І ўсё-такі ў спектаклі ёсць невялікі эпілог, які адсылае да пачатку дзеі, утвараючы своеасаблівую арку, што яднае агульную кампазіцыю балета. Пасля фантасмагорыі незвычайных прывідаў вяртаецца рэальнасць. На сцэне — зноў пакой Дон Кіхота і ягоны ложак. Надыходзіць ранак. Герой прачынаецца, будзіць свайго вернага збраяносца Санча Панса, і яны накіроўваюцца ў падарожжа па Іспаніі.
Агульнай задуме балетмайстра адпавядае таксама сцэнаграфія. Па сваёй функцыі яна не выходзіць за межы дэкаратыўнай. Гэта значыць перш за ўсё дакладна вызначае месца дзеяння — пакой Дон Кіхота, святочна-ўрачысты палац, дзе адбываецца вясельны баль, ці прастору па-за рэальнасцю. Касцюмы Любові Сідзельнікавай адпавядаюць прынцыпу гульнявога «эклектызму». Яны падкрэсліваюць акадэмізм танца або нацыянальны элемент, характарнасць або рамантычнасць харэаграфічнага эпізоду. Асабліва вылучаюцца фантастычныя і фантасмагарычныя касцюмы чароўных дрыяд і незямных істот (троляў ды іншых злых духаў) як супрацьпастаўленне свету і цемры, прыгажосці, вытанчанасці і нязграбнасці, нават пачварнасці.
Стваральнікі балета разам з выканаўцамі зрабілі цікавы, яркі і запамінальны спектакль. Думаю, менавіта такія пастаноўкі могуць стаць з цягам часу візітоўкамі Музычнага тэатра.
Вера ГУДЗЕЙ-КАШТАЛЬЯН