Дваццаць «лепшых расійскіх спектакляў», прапанаваных замежным гасцям з дваццаці трох краін свету, аб’ядналі работы знакавых расійскіх рэжысёраў старэйшага пакалення (Кама Гінкас, Генрыета Яноўская), новых лідараў, якія безупынна працуюць «на вынік» (Юрый Бутусаў, Дзмітрый Крымаў, Міхаіл Угараў, Канстанцін Багамолаў, Марат Гацалаў, Міндаўгас Карбаўскіс), запрошаных замежных зорак (Дэклан Данелан, Рабер Лепаж) і маладых парушальнікаў спакою (Іван Вырыпаеў, Дзмітрый Валкастрэлаў, Сямён Александроўскі, Цімафей Кулябін). Два апошнія тэатральныя сезоны ў Расіі невыпадкова называюць «рэнесанснымі». Дыскусіі, якія суправаджаюць самыя яркія прэм’еры, сведчаць пра імкненне творцаў актыўна асэнсоўваць рэальнасць. Тэатр больш не можа абслугоўваць індустрыю забаў, рэжысёрам хочацца мадэляваць рэчаіснасць, зрабіцца «ўладарамі дум». Новы паварот да мастацкай існасці чаканы. Тым больш, што тэатральная форма ў сучасным тэатры — толькі прафесійна аддточаны інструмент, якім многія пастаноўшчыкі валодаюць дасканала. У самых неверагодных постмадэрнісцкіх вышуках абавязкова вылучаецца работа акцёраў. Як ні дзіўна, але такім чынам акрэсліваецца сучаснае аблічча расійскага тэатра. Хоць сам спосаб акцёрскага існавання змяняецца, становіцца іншым. Гэта асабліва заўважна па ўнутранай сканцэнтраванасці, па кошце сцэнічнага часу, па ёмістай змястоўнасці і адкрытай акцёрскай эмацыйнасці — на кантрасце з важкім традыцыйным, з майстрамі, якія ўсё яшчэ «пішуць музыку душой».
Сёлета на «Russian case» спектаклі вялікай і малой формы стваралі своеасаблівую шкалу яркасці, разам узнаўляючы карціну рэчаіснасці ў шматлікіх і непадобных нюансах. Крысціна Мацвіенка не выпадкова падкрэсліла: «Тэатральны істэблішмент разбураецца; вынікам гэтага працэсу становіцца знікненне выразных межаў між афіцыйным і неафіцыйным мастацтвам, мэйнстрымам і альтэрнатывай». Прынамсі, на расійскім тэатральным полі хапае месца ўсім, кожная вартая работа заўважана. «Людзі прыходзяць у тэатр і або падпарадкоўваюцца энергіі спектакля, або не, — вызначае сваю мастакоўскую пазіцыю Канстанцін Багамолаў. — Усё сітуацыйна, казаць можна пра ўсё, важна — якім менавіта тэатрам ты займаешся. Калі гэта таленавіта, правіл не існуе. Я магу эпаціраваць гледача, але ж абавязкова мушу яго “забраць”. Глядач павінен уступіць з намі ў дыялог, уключыцца ў сістэму спектакля і зрабіцца часткай відовішча. Праява чалавечай свабоды праз мастацтва — найвышэйшае дасягненне цывілізацыі. Дзяржава культывуе гэтую свабоду, якая потым працуе ў бізнесе. Гэта сацыяльнае ўкладанне. Крытэрый мастака — у ягоным унутраным адчуванні. Трэба вырашыць, што рабіць: бегчы ад пэўнай сітуацыі або ламіцца ўнутр? Адказаць на пытанне: той прадукт, які я вырабляю, мяне задавальняе ці не? Крэдыт даверу да тэатра, звязаны з уласнай мастакоўскай сумленнасцю, мы страцілі яшчэ ў 1990-я, калі займаліся на падмостках камерцыяй за дзяржаўныя грошы.»
У праграме «Russian case» спектаклі Канстанціна Багамолава прысутнічаюць тры гады запар: скандальны «Лір» у Тэатры «Прытулак камедыянта» (Санкт-Пецярбург); класічна выкладзеная і з драматычным надрывам адтрактаваная п’еса Віктара Розава «Гняздо глушца» — «Год, калі я не нарадзіўся» (МХТ імя А.П.Чэхава); па-эстэцку выштукаваныя, па-акцёрску паглыбленыя «Карамазавы» паводле Фёдара Дастаеўскага, таксама ў МХТ. Мастакоўскі дыяпазон рэжысёра, здаецца, не падлягае сістэматызацыі.
«Карамазавы» распачыналі «Russian case» па-за асноўным рэпертуарным масівам, нібыта ў праграме, быццам па-за ёю. Без Дастаеўскага аніяк. Адпаведна, і без спектакляў Канстанціна Багамолава расійскі тэатральны пейзаж сёння не існуе. Сюжэтна, паслядоўна разгорнутыя «Карамазавы» цягам пяці гадзін даследавалі гісторыю праславутай рускай духоўнасці, не ўнікаючы яе самых прыхаваных зонаў. На фоне мармуровых сцен з залацістымі загагулінамі, у велізарным кабінеце (чысцілішча? апраметная? памяшканне морга?) на скураных канапах рэфлексіравалі героі рамана Дастаеўскага. Хто з іх «прасмярдзеў», мусілі зразумець гледачы. На экраны, якія штораз павольна з’яўляліся проста са сцен, трансліраваліся цітры і буйны план персанажаў. Перад гледачамі адкрываўся канцэптуальны рэжысёрскі тэатр, аздоблены выдатнымі акцёрскімі работамі (Дар’я Мароз, Роза Хайруліна, Аляксей Краўчанка, Віктар Вяржбіцкі, Філіп Янкоўскі). Ва ўласным багамолаўскім сюжэце, накрэсленым па-над класічным, — адначасова пытанні і адказы. Бадай што агрэсіўныя, фізічна выяўленыя адказы, супрацьпастаўленыя быдлячым метамарфозам у чалавеку. Незвычайныя знакі-наканаванні: труна-салярый, магіла-акварыум, надмагільныя ўнітазы. Прыдуманага хапіла б на дзесяць спектакляў. Засвоіць усё з аднога прагляду немагчыма. Але важна адчуць гэты эмацыйны, апантаны рэжысёрскі пасыл. Зразумець, што старац Засіма і Смердзякоў (увасабленне «лініі смярдзячага духу») паводле Багамолава — адзін і той жа персанаж. Астатняе проста ўкладаецца ў словы: «Думайце, думайце, панове».
Своеасаблівай антытэзай багамолаўскім «Карамазавым» стаўся спектакль «Лэдзі Макбет нашага павета» паводле Мікалая Ляскова, пастаўлены ў Маскоўскім ТЮГу Камай Гінкасам. У кантраснасці тэатральнага пейзажу — пэўны сэнс. Адразу зразумела, куды сучасны тэатр рухаецца, што ў ім несупастаўнае і што важкае. Перадусім Кама Гінкас — майстра тонкіх інтэрпрэтацый. Ён пазбягае постмадэрнісцкіх гульняў у рэжысуры, разам са сцэнографам Сяргеем Бархіным схіляецца да сцэнічных метафар з дакладна выяўленымі алюзіямі. Гісторыя разгортваецца наўпрост, але гэта не пазбаўляе яе драматызму, глыбіні і фізічнай сакавітасці. Кацярына (Лізавета Баярская) становіцца яе сэнсавым стрыжнем. Вакол надзвычай прывабнай маладой жанчыны круціцца не толькі сюжэт, а, здаецца, і зямля. Гінкас нібы выпрабоўвае сілу жаноцкасці ў сваім да бляску адгабляваным спектаклі. Высокі майстар-клас, аніякіх правакацый. Дый каму замінае добрае, якаснае, апрабаванае на тэатры?
Тэатральныя прапановы, якія часам падаваліся палярнымі, былі пакладзеныя сёлета ў «Russian case». Можна сказаць, што прафесійны вопыт Камы Гінкаса і Генрыеты Яноўскай (спектакль «З любімымі не раставайцеся») процістаяў канцэптуальным пошукам маладога пакалення рэжысёраў.
Выпускнікі «Школы тэатральнага лідара» — Дзмітрый Валкастрэлаў, Сямён Александроўскі разам з Ксеніей Ператрухінай, іншымі ўдзельнікамі «Групы юбілейнага года» — да 50-годдзя Тэатра на Таганцы ажыццявілі мастацкі праект, у якім паспрабавалі па-новаму асэнсаваць гісторыю славутага калектыву. Праект атрымаўся гучным, скандальным і час ад часу ўзрываў інтэрнэт. Між тым, адозва з выставы «Спроба альтэрнатывы» ўспрымаецца як сур’ёзная творчая праграма, сведчыць пра «змену мастацкага кода», пошукі новых сродкаў сцэнічнай выразнасці, якія адбываюцца ў расійскім тэатры: «Неабходна зноў усвядоміць тэатр як калектыўны працэс. На першы погляд, ніхто і не спрачаецца з тым, што тэатр — мерапрыемства калектыўнае. Але важна пераасэнсаваць ролі. Значнасць, каштоўнасць, магчымасці ўсіх удзельнікаў працэсу, пераацаніць “важнае” і “другаснае”». Прыкладам такой «пераацэнкі» на «Russian case» стаўся спектакль санкт-пецярбургскага Тэатра post па шматузроўневай п’есе Марка Равенхіла «Shoot / Get Treasure / Repeat», разгорнуты Валкастрэлавым, Александроўскім і Аляксандрам Вартанавым цягам шасці гадзін у складаных тэатральных «інтрадукцыях». Летась мы мелі магчымасць пабачыць яго ў Мінску і далучыцца да тэатральнага эксперыменту ў якасці суразмоўцаў, суназіральнікаў, саўдзельнікаў.
«Russian case» нават не спрабаваў супастаўляць несупастаўнае. У праграме натуральным чынам спалучыліся постмадэрнісцкія выкрутасы Дзмітрыя Крымава («Анарэ дэ Бальзак. Нататкі пра Бярдзічаў» паводле «Трох сясцёр» Антона Чэхава, Тэатр «Школа драматычнага мастацтва») з псіхалагічнымі практыкамі Міндаўгаса Карбаўскіса («Кант» Марыуса Івашкявічуса, Тэатр імя Ул.Маякоўскага), «нанава апгрэйджаныя» Цімафеем Кулябіным класічныя героі («Анегін» паводле Аляксандра Пушкіна ў новасібірскім Тэатры «Чырвоны факел»), вострасацыяльнае выказванне Марата Гацалава («Казка пра тое, што мы можам, а чаго не» Міхаіла Дурнянкова, МХТ імя А.П.Чэхава) і высокатэхналагічны цуд канадскага рэжысёра Рабера Лепажа з Яўгенам Міронавым, які ўвасобіў усіх персанажаў адразу («Гамлет. Калаж» паводле Уільяма Шэкспіра, Тэатр Нацый).
Адным з самых моцных уражанняў фэсту стаў спектакль «Макбет. Кіно» паводле Уільяма Шэкспіра ў санкт-пецярбургскім Тэатры імя Ленсавета. Рэжысёр Юрый Бутусаў — знакавая персона ў сучасным расійскім тэатры. Ягоныя спектаклі бяруць у палон, вярэдзяць свядомасць, да іх хочацца звяртацца зноў і зноў. «Макбет. Кіно» рассоўвае сцэнічныя далягляды. У багатай і разнастайнай праграме «Russian case» ён глядзеўся як заваяваная вяршыня. Значыць, многае яшчэ наперадзе.
Людміла ГРАМЫКА
Лепей позна...
Зусім не абавязкова нарадзіцца ў сталіцы, каб стаць сталічным рэжысёрам. Зусім не абавязкова нарадзіцца ў тэатральнай сям’і, каб прысвяціць сябе тэатру. Гэтыя простыя ісціны знайшлі сваё чарговае пацвярджэнне ў лёсе Юрыя Бутусава.
Будучы лаўрэат многіх тэатральных прэмій, сярод якіх — «Залатая маска» і «Залаты сафіт», нарадзіўся 24 верасня 1961 года ў Гатчыне Ленінградскай вобласці, і ягоная сям’я не мела адносін да тэатра. Юрый скончыў судабудаўнічы інстытут, шукаў сябе ў розных прафесіях, нават конным спортам займаўся. У ЛГІТМіК на рэжысёрскі факультэт трапіў амаль трыццацігадовым, хоць таямнічае прыцягненне яшчэ ў юнацтве прывяло яго ў студыю, а потым у тэатр «Скрыжаванне» да Веніяміна Фільшцінскага. У 1996-м Юрый скончыў клас прафесара Ірыны Малачэўскай і пачаў працаваць у Акадэмічным тэатры імя Ленсавета, куды яго запрасіў Уладзіслаў Пазі.
Дзёрзкі старт
Спрыяльнае размяшчэнне зорак, не інакш, стала прычынай таго, што адначасова з Юрыем Бутусавым у славутую піцерскую ВНУ, толькі на акцёрскі факультэт, паступілі Канстанцін Хабенскі, Міхаіл Парэчанкаў, Андрэй Зібраў і Міхаіл Трухін. Яшчэ на трэцім курсе Юрый запрасіў у свой спектакль «Жаніцьба» па п’есе Мікалая Гогаля Мішу Трухіна. У дыпломнай рабоце «У чаканні Гадо» Сэмюэла Бекета былі занятыя ўсе будучыя знакамітасці. Спектакль вырашылі ставіць у Фільшцінскага, у «Тэатры на Крукавым канале». Поспех быў ашаламляльны. «У чаканні Гадо» называлі «падзеяй года», ён атрымаў адразу дзве прэміі «Залатая маска», прыз за рэжысуру на піцерскім фестывалі «Калядны парад». Уладзіслаў Пазі запрасіў маладую каманду да сябе ў тэатр.
Круты паварот і ўзыходжанне
Здавалася, малады рэжысёр шукае і знаходзіць сябе менавіта ў «тэатры абсурду». За Бекетам з’явіліся гэткія ж паспяховыя «Войцэк» Георга Бюхнера, «Калігула» Альбера Камю, «Вартаўнік» Гаральда Пінтэра... Але Юрыя ўжо вабілі новыя далячыні: Уільям Шэкспір і Масква. Шлях да Шэкспіра палягаў праз «Макбетта» Эжэна Іанэскі, пастаўленага ў маскоўскім Тэатры «Сатырыкон». Так пачалося ўзыходжанне Юрыя Бутусава на тэатральны Алімп.
Сезон 2004—2005, Тэатр «Сатырыкон», Уільям Шэкспір,
«Рычард ІІІ». У галоўнай ролі — Канстанцін Райкін.
Рэальны Рычард ІІІ быў фігурай супярэчлівай: з аднаго боку, пры ім у краіне адбыліся змены да лепшага; з іншага — ягоны шлях на трон быў надзвычай крывавы. Шэкспір заклеймаваў Рычарда як злодзея. Бутусаў у гарбатай, гуляючай у жудасныя гульні, звыродлівай істоце разгледзеў хлопчыка, якога недалюбілі ў маленстве. На сцэне ўзнікаюць «фантазійныя» версіі забойстваў: Эдварда ІV (Максім Аверын) утопяць у чырвоным віне; герцага Бэкінгема (Дзяніс Суханаў) замуруюць у папяровым склепе; прынцы патонуць у складках вялізнага пакрывала. А Рычард толькі весяліцца і корміць сваіх улюбёнцаў — чорных крумкачоў... Зрэшты, наўрад ці ён любіць хоць каго-небудзь, гэты абдзелены лёсам чалавек; ягоная мэта — улада, і сэнс жыцця — дасягненне яе. Але яму, гэтаму клоўну ў папяровай кароне, не ўскараскацца на гіганцкі трон...
Сезон 2006—2007, Тэатр «Сатырыкон», Уільям Шэкспір,
«Кароль Лір». У галоўнай ролі — Канстанцін Райкін.
На сцэне гіганцкі стол-трансформер, які ператвараецца то ў ложак, то ў эшафот. Вось ляжыць на стале сучасны Лір у чорнай вязанай шапачцы замест кароны і прапануе дочкам падзяліць каралеўства — яго самога. І накрываюць дочкі часткі бацькавага цела сваімі яркімі сукенкамі. Рэгані (Агрыпіна Сцяклова) і Ганерыльі (Марына Дрывасекава) дастаецца ўсё, а любячай Кардэліі (Мар’яна Співак) — нічога. Сквапныя дочкі знішчаюць усё навокал сябе, а потым і адна адну; сусвет абрушваецца. І марна звар’яцелы бацька спрабуе ўсадзіць за раялі мёртвых дачок; яны бязвольна падаюць... Канец.
Сезон 2005—2006, МХТ імя А.П. Чэхава, Уільям Шэкспір, «Гамлет». У галоўнай
ролі — Міхаіл Трухін.
Наўрад ці можна назваць ролю Гамлета ў гэтым спектаклі галоўнай — хутчэй, пазагалоўнай. На першым плане — Клаўдзій (Канстанцін Хабенскі) і Палоній (Міхаіл Парэчанкаў). «Данія — турма», сказана ў Шэкспіра. Прастора сцэны агароджана калючым дротам, на які панавешаны пустыя бляшанкі. Толькі ці Данія гэта? Аднагодкі Гамлет, Клаўдзій і Палоній апрануты ў штосьці падобнае да кажухоў. Яны весела і дзёрзка кпяць; фарсавая стыхія б’е праз край і дзіўным чынам не супярэчыць духу шэкспіраўскай трагедыі. Так, Гамлет — не герой. Прынамсі, не герой нашага часу. Нашы героі — Клаўдзій і Палоній (апошні, паміраючы, сыходзіць у абдымку з прывідам бацькі Гамлета — там усе роўныя і ўсё роўнае). Іграць на флейце (і на чалавеку) не трэба вучыцца: вунь Разенкранц і Гільдэнстэрн на ножцы крэсла іграюць...
Не толькі сучаснымі алюзіямі тлумачыцца велізарны поспех бутусаўскага «Гамлета»; вясёлая тэатральнасць спектакля, неверагодная рэжысёрская вынаходлівасць і цудоўныя ігра таленавітых акцёраў забяспечылі яму шматгадовыя аншлагі.
Працяг
«Мера за меру» — не самая папулярная п’еса вялікага драматурга. Пры ягоным жыцці яе паставілі толькі адзін раз, у лонданскім Каралеўскім тэатры. Бутусаў увасобіў гэты твор у Тэатры імя Яўгена Вахтангава ў 2010 годзе.
Герцаг Вінчэнцыа перадаў уладу наступнікам, але пасля гэтага ў Вене ўсталявалася анархія. І герцаг давярае праўленне Анджэла, распуснаму крывадушніку. Анджэла абяцае злітавацца з асуджанага на смяротную кару, калі сястра вязня аддасца яму, але не збіраецца выконваць абяцанне... Для Бутусава — майстра інтэрпрэтацый — гэтая гісторыя зрабілася яшчэ адной падставай для разваг аб прыродзе ўлады. Тут няма і не можа быць шэкспіраўскага хэпі-энду. Ізабеле (Яўгенія Крэгждэ) не суджана сысці ў манастыр, куды кліча яе сэрца. Як толькі яна пазбаўляецца дамаганняў Анджэла, апынаецца перад новымі выпрабаваннямі: герцаг вяртаецца на трон і ў сваю чаргу нацэльваецца на Ізабелу. Рэжысёр даручае ролі Вінчэнцыа і Анджэла аднаму і таму ж акцёру — Сяргею Епішаву. Па сутнасці, між персанажамі няма ніякай розніцы. Улада — двухаблічны Янус.
Вяртанне
І зноў Пецярбург, Тэатр імя Ленсавета, трупу якога нядаўна ўзначаліў Юрый Бутусаў...
2013 год. Спектакль «Макбет. Кіно». Назва не выпадковая. На авансцэне — накіраваныя на падмосткі праектары, побач — шпулькі з кінастужкай. Прыём заяўлены. Здымаецца кіно...
Змешваюцца эпохі, падзеі і акцёры: вось Аляксандр Новікаў — маленькі сын са скрыпкай, а вось ён ужо — забойца Банка; вось Віталь Кулікоў — кароль Дункан, а вось ён ужо сам Макбет... А чаго вартыя вядзьмаркі — то птушкі, то коні, то гарластая музычная група, то пяшчотныя стварэнні, якія кіруюць моцнымі мужчынамі, ды не сабою: яны падуладныя палачцы Дырыжора. А той выклікае вецер і змятае іх з лаўкі, як восеньскае лісце, — усіх, апрача адной. Той, што кахае «на разрыў аорты», — лэдзі Макбет (Лаура Піцхелауры).
Дык пра што спектакль? Напэўна, пра каханне. Паэтычнае і пяшчотнае, што парадаксальным чынам прыводзіць да шэрагу крывавых злачынстваў. Бо Макбет варты не толькі кароны, а ўсяго на свеце, і чалавечыя жыцці — нішто перад такім каханнем. А расплата?.. Канешне, яна надыдзе, і дзяўчынка ў акрываўленых пуантах будзе вечна цягнуць за сабой няўздымны груз, а жывы мярцвяк Макбет (Іван Бровін) — вечна адмываць у рукамыйніку запэцканыя крывёю рукі. Знікне прывідна-чароўнае, штохвілінна новая прастора, Алісіна краіна цудаў, пагаснуць кінематаграфічныя промні, адгучыць цудоўны музычны кактэйль з дакладна падабранымі інгрэдыентамі...
І застанемся мы, узрушаныя, і будзем асэнсоўваць убачанае. І згадаюцца словы з іншага бутусаўскага спектакля — «Добры чалавек з Сезуана»: «Попробуйте для доброго найти к хорошему хорошие пути».
Знайсці цяжка. Але неабходна. І Юрый Бутусаў шукае...
Ніна МАЗУР