Паўнавартасная рэальнасць

№ 7 (376) 01.07.2014 - 30.07.2005 г

Марта Шматава пра баланс тэмаў
Прыглядзецца да гэтай мастачкі мяне змусіла выстава «Штучнае асвятленне. Клара і Роза», якую Марта Шматава задумала і правяла.

 Па-першае, сам факт такой сур’ёзнай ініцыятывы, як групавая экспазіцыя, прадугледжвае наяўнасць мужнасці. Па-другое, гендарная праблематыка, на якую яна змагла раскруціць шэраг аўтараў, — наяўнасць мудрасці. І нарэшце: пры падрабязным знаёмстве з творамі Марты Шматавай я знайшла ў іх вышэйзгаданыя якасці, а таксама талент і стыль, жаданне мяняцца і развівацца адпаведна свайму ўнутранаму стрыжню.
 

Вы — дачка мастака і даследчыка Віктара Шматава і выхаванне, хутчэй за ўсё, атрымалі сур’ёзнае. Наколькі бацька накіроўваў творчае станаўленне?

— Бацька меў надзвычай дэмакратычныя погляды, на мяне ніколi не ціснуў. Праграму яго я не выканала: ён хацеў, каб я была інтэгравана ў нацыянальныя тэмы, але пазней цалкам прызнаў мой уласны выбар. Пад уплывам бацькi я фарміравалася найперш не як мастак, а як асоба. Калі заставалася дома адна, мне пакідалі фарбы, пастэль, планшэт з паперай i я малявала. Не часта, але грунтоўна. У раннім дзяцінстве мяне хацелі зрабіць музыкантам — прыходзіў настаўнік навучаць ігры на скрыпцы. Слыху ў мяне няма, і скончыліся мае пакуты тым, што я закрылася ў ванным пакоі і намалявала карыкатуру на свайго выкладчыка. Акрамя таго, што выйшла падобна, маё стаўленне да заняткаў музыкай адбілася ў поўнай меры. Пасля гэтага я атрымала свабоду дзеянняў. Бацька ў той час падпрацоўваў карыкатурыстам. Ідэі да яго прыходзілі вельмі лёгка, але пасля ён доўга даводзіў кожны малюнак да дасканаласцi, каб падрыхтаваць да друку. Так і адбілася ў маёй свядомасцi: мастак — гэта працаўнік. Лёгкасць, артыстычнасць — не мае якасці. Нарадзілася ўпэўненасць, што, каб нешта зрабіць у мастацтве, трэба напружвацца. А сучаснасць прапануе нам іншы шлях: галоўнае — ідэя, а для яе ўвасаблення дастаткова мінімальных сродкаў.

Маляваннем сістэматычна не займалася, але нечакана для ўсіх вырашыла паступаць у мастацкае вучылішча. Бацька падрыхтаваў да іспытаў, і я паспяхова прайшла на спецыяльнасць «мастак-афарміцель». Не магу згадаць, каб малявала з ранку да вечара, больш цікавіла само жыццё. Але, калi вызначылася з тым, што буду атрымлiваць вышэйшую адукацыю, узялася за падрыхтоўку сур’ёзна. Паступiла ў тэатральна-мастацкі на аддзяленне графікі.

Чаму выбралі графіку?

— Хацела пазбегнуць ціску прапаганды, якую назірала ў жывапісе.

Гэта вы зараз, постфактум, так думаеце?

— Не, я добра гэта ўсведамляла — выхаванне ж бацькава. Тэмы ўраджаю, партызанаў для мяне былі незразумелыя. На графіцы панавалi нацыянальныя тэмы, да таго ж мяне вабіла ілюстраванне. Студэнт сам выбіраў кнігу для працы, была пэўная свабода.

Заканчэнне вучобы супала з перабудовай, перад творцамі адкрылася шмат шляхоў...

— Так, зараз здзіўляюся, як мяне абмінула тамтэйшая бурная выставачная дзейнасць. Але на курсе былі старэйшыя хлопцы, што малявалі лепш за мяне, — Юры Хілько, Юры Падолін. Таму задача была — вучыцца, пераадолець прафесійны разрыў. Да таго ж у 1991 годзе нарадзіўся сын. Тым не менш выстаўлялася графічнымі творамі, супрацоўнiчала з часопiсам «Маладосць». На старэйшых курсах займела невялiчкую майстэрню. Паступова прачнулася цікавасць да жывапісу. Мой дыплом — серыя паводле паганскага цыклу паэзii Максіма Багдановіча — быў выкананы ў тэхніцы каляровай гравюры. Казачнасць, якая прысутнічае ў маіх творах, — адтуль. I з больш ранняга дзяцінства, калі я пісала нейкія фантастычныя тэксты і сама ж іх ілюстравала.

З часоў перабудовы пачала актыўна займацца жывапісам. Памятаю адчуванне крылаў за спінай, здавалася, што ўвесь свет ляжыць каля ног. Акадэмія дала шмат, але мастака не сфарміравала, гэта задача індывідуальная — шукаць сябе. Першыя мае працы былі сюррэалістычнага кірунку.

На чым грунтаваліся і грунтуюцца змены ў творчасці?

— На зменах светапогляду. І, безумоўна, назіраю за тым, што адбываецца ў мастацтве. Я ніколі не з’яўлялася прыхільнікам мастацтва безасабовага. Для мяне важна пагружацца ў тэму і розумам, і пачуццямі. Калі ты ўвесь у працэсе, у сваіх унутраных маналогах, гэта найлепшым чынам спрыяе выяўленню індывідуальнасці. Часам мне нават перашкаджае плынь думак, і я ўключаю тэлевізар, каб папрацаваць механічна.

У вашых творах выразныя, амаль літаратурныя сюжэты. Вы можаце растлумачыць кожны фрагмент свайго палатна?

— Большай часткай. Нешта, безумоўна, узнікае інтуітыўна, праяўляецца само, але ў цэлым маю напачатку і эскіз, і ідэю. Тое, што хачу данесці гэтай працай.

Можаце вылучыць перыяды вашай творчасці?

— Так, нават некалькі. Спачатку была агульная тэма — чалавек і свет, час, цывілізацыя. Фізічная абалонка і бессмяротная душа. У працэсе творчага развіцця на карцінах паўстала жанчына — як асноўны персанаж.

Калі параўнаць вашы раннія творы і цяперашнія, можна заўважыць, што вы прайшлі дзве плыні сюррэалізму — аўтаматызм і мрою. У першай плыні і вашым першым перыядзе вобразы з’яўляюцца амаль падсвядома, у другім — фігуратыўныя і падрабязна выпісаныя (як у Далі) — карціны сну. Вось у вас на мальберце жанчына накінула на плечы паліто, і адзежа тут — адухоўленая, жывая, такая ж, як і сам галоўны персанаж. Чаму менавіта сюррэалізм?

— Шчыра кажучы, я нiколi свядома не абiрала нейкі пэўны стыль. Некаторыя тыповыя для гэтага кiрунку рысы з’яўляюцца самi. Свет увогуле ўмоўны. Я прытрымліваюся той версіі, што ўнутраная рэальнасць не менш значная, чым тое, што вакол нас. Так, унутраны свет — паўнавартасная рэальнасць як мінімум. Як максімум — ключ да існавання.

Чаму маё мастацтва фігуратыўнае? Спрабую і іншыя падыходы. Адчуваю пэўную патрэбу ў зменах.

Я б да вас не прыйшла, каб не адчула яе таксама.

— Сярод маіх пошукаў былі эксперыменты са стылем. Але ў выніку я ўсвядоміла, што не ўяўляю твор без чалавека як галоўнага персанажа і сэнсавага цэнтру. Калі мастацтва выказваецца на нейкай неспасцігальнай мове, якую без тлумачэнняў не зразумееш, яно становіцца здабыткам вузкага кола адмыслоўцаў. У Беларусі такое кола толькі фарміруецца. Глядач выпадае.

Аднак трэба ўлічваць, што адбываецца змена пакаленняў. Мой сын ужо дарослы, і я бачу, наколькі іншае ў яго мысленне.

Ён вырас на камп’ютары, на абстрактнай карцінцы.

— Так, моладзь лепш счытвае знакавую сістэму. Для мяне важны дыялог з гледачом, а глядач мяняецца. Гэты працэс трэба браць пад увагу.

Я чытала інтэрв’ю, дзе вы кажаце, што крыніца натхнення для вас — імкненне чалавека да гармоніі, чысціні, прыгажосці. Хто вашыя гледачы?

— Гэта людзі, якія існуюць са мной на адной хвалі. Ідэалістамі называюцца.

Яны ёсць?

— Безумоўна. Я хачу выступіць адвакатам святла і хараства. Патокі інфармацыі сёння разбурылі сферу прыватнага, індывідуальнага і асабістага. Чалавек занадта ўключаны ў агульныя працэсы і губляе сябе. Складаецца ўражанне, што свет не мае патрэбы ў прыгажосці, жадае глядзець у люстэрка мастацтва і бачыць усе глабальныя праблемы, абвостраныя супярэчнасці, дыягнаставаць агульную дэпрэсію і бесперспектыўнасць. Я заўсёды лічыла і лічу, што неабходна захоўваць баланс. Ёсць патрэба ў пазітыўным мысленнi і крыніцах святла. Асаблiва для гледача. Бясконцая дэпрэсія і безвыходнасць як характэрныя рысы сучаснага мастацтва сталі штампамі. Мастацтва мусiць закранаць вострыя сацыяльныя цi псiхалагiчныя супярэчнасцi i асвятляць лепшае ў жыццi, у чалавеку, дарыць надзею. Мяне цiкавiць як сацыяльная тэматыка, так i стан гармонii чалавека з самiм сабой i з навакольным светам.

Вашы творы, якія былі на выставе «Штучнае асвятленне. Клара і Роза», — зрэз часу, сучасная праблематыка. Стылістыка і тэматыка супалі таксама — можа, гэта сапраўды пачатак новага этапу?

— Я знаходжуся ў працэсе пошуку адказаў.

Адна з прычынаў нашай сустрэчы — выстава «Штучнае асвятленне. Клара і Роза». Мяне цікавіць перадгісторыя гэтага праекта.

— Марыла пра жаночую выставу даўно. Тэма хвалявала яшчэ з часу навучання ў Акадэміі, дзе нам спакваля спрабавалі давесці, што мы не на сваім месцы, што жанчына-мастачка мае вельмі цьмяныя перспектывы дасягнуць нечага ў прафесіі.

Выбар творцаў для выставы крыху здзівіў. У нас ёсць мастачкі з выразнай гендарнай праблематыкай, праўда, у асноўным сярод моладзі.

— Наш праект спачатку быў гендарным толькі паводле складу ўдзельнікаў. Існавала кола мастакоў, была рабочая назва — «штучнае асвятленне», то-бок тое, што асвятляе тая ці іншая мастачка ў сваёй творчасцi. Як я бачыла, стылі гэтых аўтараў павiнны былi выдатна стасавацца адзін з другім. Мастачкі зусім розныя, і ў гэтай палярнасцi нараджаецца гармонiя. У працэсе абмеркавання выставы мы адмовiлiся ад простага шляху — экспанаваць жывапiс — i выйшлi на iдэю зрабiць праект з пэўнымi задачамi. Абмежаванне па віду мастацтва на гэтым этапе ўжо было знятае.

Спачатку, згодна з назвай, грунтоўна прапрацоўвалi ідэю асвятлення. Літаральна ставiлi мэту папрацаваць са святлом. Iдэяў было шмат, а сродкаў і досведу — мала. Пераглядзелі работы еўрапейскiх мастакоў, якія працуюць са святлом. Каб дасягнуць такога тэхналагiчнага ўзроўню не толькi нам, але беларускiм мастакам у цэлым, спатрэбiцца яшчэ не адзiн год. I лепш абмежавацца тымi сродкамi, якiмi мы валодаем дасканала, вярнуцца да рэальнасцi. Зоя Луцэвiч першая агучыла iмёны Клары і Розы. Усплыў гендар. Самае цікавае: усім знайшлося што сказаць, хоць мы не гендарна арыентаваныя мастачкі. Аднак над нашай тэарэтычнай падрыхтоўкай трэба было папрацаваць. Высветлілася, што кожная адукаваная жанчына ў нас — феміністка. Тым больш мастачка. Здалося, што падыход Сімоны дэ Бавуар найбольш нам блізкі. Кім ёсць жанчына, як яна сябе адчувае, што пра сябе думае? Змаганне, канфрантацыю, выклік, правакацыю — усе гэта мы адкінулі. Арт-актывісцкі падыход пры такім складзе ўдзельнікаў быў немагчымы. У нас было інтуітыўнае даследаванне, спасціжэнне тэмы, найперш для саміх сябе. Я хачу падкрэсліць, што незвычайнасць праекта была ў вельмi цесным супрацоўнiцтве ўсiх удзельнiкаў на этапе яго задумы. Прынцыповым было пытанне, каб нікога не абмяжоўваць. І мастачкі раскрыліся з нечаканага для ўсіх боку. Мяне асабiста ўразiла вытанчаная іронія Алены Шлегель; сугучча твораў Таццяны Кандраценка з філасофіяй Барта; амаль агрэсiўнае гучанне жывапiсу Кацярыны Сумаравай i тут жа — цалкам супрацьлеглы, амаль крыштальны свет Iлоны Касабука; праектны i вельмi глыбокi па сэнсе погляд Таццяны Радзiвiлка (асаблiва ў параўнаннi з маiм «лабавым» рашэннем); цалкам нечаканы, поўны драматызму праект Зоi Луцэвіч. I ўсё гэта — паводле адной тэмы!

Цудоўны вынік вашай куратарскай працы — правакаванне мастака на новы фармат.

— Так. Напрыклад, Каця Сумарава добра вядомая як аўтар суб’ектыўных краявiдаў. Ёй трэба было перабудавацца. У вынiку яна не толькi стварыла зместавыя карцiны, але i працавала з аб’ектамi. На жаль, не ўсе зразумелi сэнс, якi яна ўклала ў свае творы, мiж iншым, цалкам гендарны. Наш недагляд — адсутнасць тэкстаў. Трэба было даць да кожнай працы тлумачэнні. Цікава хаця б абмяняцца гэтымі тэкстамі: як кожны разумее творы іншага. Так, недапрацавалi — згубiлi шмат энергii ў працэсе нараджэння фотапраекта Мiкалая Батвiннiка. Жартую.

Фотапраект выклікаў асобныя пытанні. Кшталту, што вы падавалі сябе жанчынамі-мадэлямі, а не мастачкамі.

— Крытыка прымаецца. Хутчэй, не была вытрымана чысцiня задумы. У кожнай з нас была свая ідэя... Скажам, у маiм фотапартрэце атрыбуты абiралiся цалкам па тэме: каска — сімвал абароны i нават нападу, ружа — жаноцкасці, права на жаноцкасць. Гэта мая пазiцыя адносна гендарнай праблематыкi. Я не бачу праблемы ў тым, што я «мадэль». Зараз удзел у праекце Мікалая Батвінніка бачыцца як адзін з цікавых момантаў... Цудоўна было атрымаць досвед працы з рознымi фарматамi: фота, відэа. Так, былi некаторыя праблемы прэзентацыі, але, як кажуць, не памыляецца той, хто нiчога не робiць. У вынiку для мяне асабiста гэта быў, безумоўна, крок наперад.

Аўтар: Алеся БЕЛЯВЕЦ
рэдактар аддзела выяўленчага мастацтва