Пры адсутнасці героя

№ 12 (369) 01.12.2013 - 31.12.2013 г

Сямён Александроўскі ў пошуках сапраўднасці
Майстэрню Льва Додзіна ў Санкт-Пецярбургскай акадэміі мастацтваў ён пакінуў разам са сваім аднакурснікам Дзмітрыем Валкастрэлавым — пасля таго як майстра вырашыў, што навучыць рэжысуры немагчыма.

 Тым не менш сёння на рахунку Сямёна Александроўскага шэраг спектакляў, адзначаных у намінацыі «За лепшую рэжысуру» на прэстыжных расійскіх фестывалях «Новасібірскі транзіт», «Тэкстура», «Прарыў». У Мінск падчас Міжнароднага форуму «Тэарт» Александроўскі завітаў невыпадкова. Ягоны спектакль «Кароткачасовая» па п’есе Канстанціна Сцешыка быў паказаны ў беларускай праграме форуму і выклікаў бадай што самую неадназначную рэакцыю публікі.

У Расіі цяжка быць маладым рэжысёрам?

— Думаю, той, хто хоча працаваць, заўсёды знаходзіць такую магчымасць. Увогуле абставіны добрыя. Гэтаму шмат паспрыялі «новая драма», маскоўскі Фестываль маладой драматургіі «Любімаўка». Сам факт існавання сучасных тэкстаў: рэжысёры старэйшага пакалення не ведаюць, як з імі ўзаемадзейнічаць, а маладыя пачалі іх асвойваць. Спосаб мыслення нашых равеснікаў-драматургаў нам блізкі і зразумелы. Прынамсі, раней старэйшыя калегі чыталі «новую драму» і казалі: не можам гэта ставіць, бо не ведаем як. А цяпер маладыя рэжысёры кажуць: мы не можам ставіць класіку, бо не ведаем як. Мне цікава працаваць з «новай драмай», і матывацыя тут вельмі простая: гэтыя тэксты трэба ставіць сёння, таму што яны напісаны — пра сёння. Класіка не ёсць сёння, да яе трэба знайсці іншы падыход, усвядоміць, чаму гэта ў наш час павінна мець месца.

Насамрэч для маладых створаны добрыя ўмовы — існуюць творчыя лабараторыі, фестывалі, адбываюцца чыткі п’ес, гранты ад Міністэрства культуры маладыя пастаноўшчыкі да 35 год атрымліваюць па ўсёй Расіі. Напрыклад, у Новасібірску я паставіў спектакль «Ашытак, або Куды падзеўся Андрэй», Міністэрства культуры аплаціла працу рэжысёра і мастака, астатнія выдаткі ўзяў на сябе тэатр. «Дабрачынны фонд Міхаіла Прохарава» спансіраваў маю работу ў Абакане, дзе я паставіў «Ілюзіі» Івана Вырыпаева. Галоўнае — унутраная неабходнасць працаваць. Калі не было іншай магчымасці, зрабіў тэатр у бары, ніхто не перашкаджаў. І ніхто мне для гэтага не быў патрэбны. Спектакль нічога не каштаваў, але з ім мы патрапілі на многія фестывалі.

Вы спакойна існуяце без пастаяннага месца працы, пастаяннага заробку — і пры гэтым здатны свабодна рэалізоўвацца і не адчуваеце сябе ўшчэмленым?

— Я ніколі не адчуваю сябе ўшчэмленым. І ніколі не быў у штаце рэпертуарнага тэатра. Дакладней, пасля таго, як на пятым курсе працаваў акцёрам Малога драматычнага тэатра, — ніколі. Зарплату атрымліваў у якасці бармена і повара. Але мне прасцей. Няма сям’і, якую павінен карміць. Сам сябе забяспечваю і жыву так, як магу сабе дазволіць. А на сцэне не раблю таго, што мне не падабаецца.

Чым для вас з’яўляецца рэжысура?

— Маё ўяўленне аб прафесіі змяняецца пастаянна. І цяпер вельмі адрозніваецца ад таго, якім было, калі вучыўся ў Льва Абрамавіча Додзіна. Можна сказаць, я кардынальна перагледзеў сваё стаўленне да рэжысуры. Тэатр займаецца даследаваннем рэчаіснасці, паўсядзённасці. Таму мне вельмі важна працаваць з сучаснымі тэкстамі, узнікла такая патрэба. Але сёння шмат тэкстаў зроблена ў традыцыйным ключы. І хоць іх аўтары нашы суайчыннікі, сучасныя людзі, што працуюць з сучаснай мовай, яны прытрымліваюцца састарэлай «канвенцыі». Потым артыст выходзіць на сцэну і нібыта пераўвасабляецца. Усё гэта ў пэўны момант для мяне зрабілася праблемай, бо перастала выглядаць адэкватна. Чаму неабходна размаўляць праз персанажа, які гаворыць нібыта ад сябе? Вось, напрыклад, уваходзіць бацька і кажа сыну: «Ад нас пайшла маці». І сын мусіць гэтую падзею ацаніць, адыграць. Але ж мы разумеем, што нічога на самай справе не адбываецца. Адпаведна разыгрываць гэтую сітуацыю на сцэне праблематычна. Атрымліваецца нейкая хлусня. А тэатр — гэта пошукі сапраўднасці. Хочацца з ёй узаемадзейнічаць, яна для мяне першасная ў рабоце над тэкстамі.

І вы пачынаеце пошукі новай сцэнічнай мовы?

— Я б так гучна не стаў абагульняць. Мне падабаецца тэкст Славы Дурнянкова. «Ашытак...». Ён зроблены даволі старамодна. Але мяне зацікавілі акалічнасці, якія прымусілі драматурга напісаць гэтую п’есу. Калі пачаў працаваць, зразумеў: не магу ўявіць яе на сцэне так, як яна зроблена аўтарам. І тады заняўся пошукамі сцэнічнай мовы, здатнай выявіць тое, што закранула мяне, каб адпавядаць тэксту па сутнасці.

Што праз «тэкст» вы можаце адкрыць свету ў краіне вялікай тэатральнай культуры?

— Не ведаю. Нічога, напэўна, адкрыць не магу. Увогуле мне здаецца, што сёння немагчыма зрабіць адкрыццё. Яно будзе кароткачасовым або несапраўдным у выніку. Таму што свет змяняецца. Штораз узнікаюць новыя правілы гульні. Абсалюту не існуе. Нават у навуцы. На што ў такім разе можна абаперціся? На сябе? На ўласны розум? Таксама не. У свеце няма нічога абсалютнага. Затое ёсць каштоўны асабісты вопыт, які чалавек можа атрымаць у тэатры. І мне вельмі важна, каб глядач пры гэтым быў максімальна свабодным. Таму імкнуся рабіць такія канструкцыі, у якіх ён, па сутнасці, застаецца сам-насам з сабою.

У Расіі моцная традыцыя публіцыстычнага тэатра. Весці гаворку пра чалавека — значыць гаварыць пра грамадства.

— Сёння гледачоў складана чымсьці здзівіць. Мы ўсё ведаем, чытаем загалоўкі ў інтэрнэце — імгненна счытваем інфармацыю. Падзеі дублююць адна адну. Самалёты не раз падалі, тэракты здзяйсняліся, чыноўнікі злоўжывалі сваімі паўнамоцтвамі, несправядлівасць паўсюль. У тым, што чалавек выходзіць на сцэну і кажа пра гэта, няма ніякага адкрыцця. У такія моманты я адчуваю няёмкасць, нібыта абавязаны суперажываць. А можа, лепш пасядзець і памаўчаць? І гэта дасць магчымасць штосьці адчуць. Калі мяне заклікаюць да нечага, часцей за ўсё закрываюся. Таму што бачу: са мной працуюць, як у рэкламе. Хочуць навязаць пачуцці.

«Новая драма» шмат увагі надае простаму чалавеку, але «маленькі чалавек» — у зоне ўвагі рускай літаратуры яшчэ з гогалеўскіх часоў.

— Тут усё залежыць ад оптыкі. Напрыклад, у Дастаеўскага пакуты чалавека непазбыўныя, гіганцкіх памераў. А ў Пашы Пражко другая оптыка. Ён глядзіць на простага чалавека па-іншаму, фіксуе тое, што бачыць. І гэта адэкватна нашаму часу, ягонай амбівалентнасці. Дваццаты век паказаў, што можна забіваць людзей і пры гэтым захапляцца цудоўнай музыкай. Нельга сцвярджаць, што жорсткасць абсалютная, бо чалавек пакутуе. Таму само паняцце — герой — вельмі дзіўная штука. Герой можа быць толькі мёртвым. Жывы чалавек складаны, ён штораз абвяргае сябе, ён няроўны сабе. Нішто не роўнае сабе.

Калі ў тэатры такім чынам змяняецца оптыка, ён становіцца менш публічным, менш відовішчным. Мае спектаклі не могуць збіраць тысячныя залы, не будзе чым гэтых людзей утрымліваць. Але ўзбагаціцца нейкім новым вопытам многім хочацца. І таму мне цікава гэтым займацца.

У рэжысёрскай прафесіі ёсць свае пастулаты. Што вы чэрпаеце адтуль?

— Школа, прафесійныя навыкі, атрыманыя ў Акадэміі, нікуды не падзеліся. Проста змяняецца ракурс. Існуе такое паняцце — адмаўленне. Напрыклад, паводле тэксту на сцэне павінна адбыцца падзея. Я пачынаю яе ўвасабляць, але гэта нічога не дадае да ўзаемадзеяння гледачоў са сцэнай. Калі ёсць магчымасць, ад падзеі адмаўляюся.

А што замест?

— Адмаўленне можа быць дзейсным. Спектакль узнікае на падставе тэксту, ягонай магчымасці або немагчымасці існаваць у прасторы тэатра. У «музеі шаснаццаці п’ес» Марка Равенхіла ёсць «Страх і галеча», якую нельга проста разыграць. Равенхіл мысліць... ідэямі. І героі цягам дванаццаці хвілін прагаворваюць усё і адразу. У жыцці так не размаўляюць, гэта тэкст ідэй. Пабытовай сітуацыі неадэкватны. У нашым спектаклі: камера здымае сітуацыю зверху і праецыруе на сцяну. А мы бачым людзей, якія сядзяць за сталом і ядуць, таксама бачым іх зверху з тэкстам на стале між імі, які можна чытаць. І далей сітуацыю, што адбываецца з героямі, счытваем. Такім чынам мы ўжо ўзаемадзейнічаем з нечым безумоўным. Гэта вельмі важна. Дарэчы, ідэя не новая, пачуццё ніколі не бывае роўным пачуццю. І каб пачуццё ўзнікла ў іншага чалавека, яно павінна прайсці праз думку. Не можа быць канструкцыі: думка — пачуццё, пачуццё — думка. Толькі наадварот: пачуццё — думка, думка — пачуццё.

Тое, чым займаецеся, можна аднесці да канцэптуальнага мастацтва?

— Можна.

Хто круцейшы: вы або мастакі-канцэптуалісты?

— Мне здаецца, мастакі больш прагрэсіўныя. Хутчэй мы натхняемся тым, што робяць яны.

Як уяўляеце сваё прафесійнае жыццё ў будучыні?

— Не ведаю. Існую, калі існуе мой спектакль. У той жа час даходжу да такога стану, калі магу рабіць усё што заўгодна, працаваць поварам або барменам, толькі не ў тэатры. Адчуваю сябе жахліва, пакутую. І так адбываецца практычна заўсёды. Таму сваю будучыню ўявіць не магу. Важна справіцца з задачамі, якія перад сабой паставіў.

Значыць, цяжка ў Расіі быць маладым рэжысёрам?

— Ведаеце, мне здаецца — цяжка жыць. А ўсё астатняе — дэталі.