...Рабіць стандартнае інтэрв’ю з «зоркай» і паўтараць шматкроць сказанае нецікава. Хто не ведае, што студэнтам юрыдычнага факультэта Юозас Будрайціс выпадкова трапіў у знакаміты фільм Вітаўтаса Жалакявічуса «Ніхто не хацеў паміраць»? Роля сялянскага юнака Ёнаса зрабіла яго папулярным, а пасля былі здымкі ў стужках «Шчыт і меч», «Служылі два таварышы», «Падранкі» (на пералік усіх спатрэбіцца часопісны разварот), спробы ў рэжысуры, праца ў Каўнаскім драматычным... А яшчэ — актыўныя эксперыменты ў жывапісе, графіцы і фатаграфіі. Але большасць нават не здагадваецца пра яго няўпэўненасць ва ўласных сілах, пастаянную незадаволенасць сабой і няспынны самааналіз.
Адзначым, што акцёр, запрошаны стаць членам журы на кінафестывалі «Лістапад», быў ганараваны спецпрызам Прэзідэнта Беларусі «За захаванне і развіццё традыцый духоўнасці ў кінамастацтве».
— Вашы магнітафончыкі запісваюць быццам бы аб’ектыўна, але маёй мімікі, выразаў твару яны не захаваюць, — заўважае Юозас Станіслававіч, пазіраючы на два дыктафоны, што старанна лічбуюць нашу размову. — Некаторыя журналісты занатоўваюць запіс літаральна, не паспяваючы падхапіць, адсачыць адпаведныя інтанацыі... Чытаеш потым тэкст і думаеш: «Я не тое меў на ўвазе, не ў прамым сэнсе казаў...»
Вы неяк зазначылі, што дажывяце да 70-ці і будзеце актыўна іграць старэнькіх...
— Старэнькія могуць быць рознымі, як Стары Хэмінгуэя або Стары — персанаж Клінта Іствуда. Але спадзявацца, што ў маім узросце раптам з неба зваліцца якая-небудзь выдатная роля, наіўна. Таму не выношваю ніякіх асаблівых планаў, бо адчуваю сябе ў свае гады нармальна. Зараз працую па кантрактах, іграю ў спектаклях розных тэатраў, у тым ліку ў Оскараса Каршуноваса. І гэтага дастаткова. Без увагі не застаюся, і нават калі-нікалі пачынаю пазбягаць некаторых прапаноў, бо хочацца мець вольны час — на прыроду, на сяброў. Нарэшце, хочацца і паленавацца. Усё жыццё бег-бег-бег, а цяпер можна прыхіліцца да сценкі і паглядзець вакол. Бо так жа не бачыш нічога, усё ў мітусні... Дзесяцігоддзі прамільгнулі. Таму кожны дзень намагаюся падоўжыць тым, што сузіраю. Наездзіўся за шмат гадоў, таму апошнім часам абіраю аседласць.
А як наконт непазбыўнай атмасферы кінапляцоўкі?..
— Кіно — у нейкім сэнсе мой дом. Калі чалавек пражыў у гэтай атмасферы больш за палову свайго жыцця, то існаваць без яе ўжо цяжка. Адчуваю, што мне гэтага не хапае. Але час актыўнай працы мінуў. І калі выпадае апынуцца на здымачнай пляцоўцы, то якраз для таго, каб удыхнуць яе пах.
Вы спрабавалі сябе ў рэжысуры ў 1980-я. Няма жадання паўтарыць гэты вопыт?
— Тады ў маіх прапановах мастацкія рады чамусьці бачылі шмат нязручнага: тэмы, сюжэты, ідэалагічныя погляды... Здымаць не дазвалялі. Паспеў зрабіць дзве дакументальныя стужкі, а калі ўзяўся за поўны метр — змяніўся час, грошы абясцэніліся, і на гэтым усё скончылася. Цяпер лічу, фільмы трэба здымаць да 60 гадоў. Пасля тое ўжо не мае сэнсу. Магчыма, я бы падумаў пра кіно дакументальнае. А з ігравым... Раіць — так! Параіць можна было б. Ці патрэбны будуць камусьці мае парады? Не ўпэўнены.
Для вас існуе адчувальная розніца паміж ігрой на тэатральнай сцэне і перад камерай на кінапляцоўцы. Наколькі ведаю, у тэатры вам больш складана...
— Тут істотныя мае псіхалагічныя асаблівасці. Я не прайшоў тэатральнай школы, дзе маладыя людзі атрымоўваюць аснову для працы ў тэатры. Яны прывучаюць сябе да калектыўнага існавання, хутка разнявольваюцца, бо звыкліся з гэтым, і лёгка камунікуюць. Для мяне кожная рэпетыцыя — працэс барацьбы з самім сабою, пераадолення сябе. Я саромеюся, заціскаюся перад артыстамі. Чую свой голас — і мне прыкра ад яго. Тут жа «лезу ў мяшок».
Мой настаўнік — рэжысёр Вітаўтас Жалакявічус — папярэджваў, што тэатр мяне псуе. Уласныя развагі супалі з яго меркаваннем, але я паспрабаваў іграць у тэатры — бо было вельмі цікава выпрабоўваць сябе. Па водгуках крытыкі, тады мне гэта быццам бы ўдавалася, але каштавала шмат сіл і здароўя: я не мог выкарыстоўваць прыёмы пэўнай школы, на якія здолеў бы абаперціся, а мусіў заставацца безабаронным і пачынаць імгненна.
Цяпер я троху навучыўся працаваць у тэатры, але не лічу, што тое мяне ўзбагаціла. У некаторым сэнсе гэта нават страта, бо без тэатральнага вопыту я быў больш шчырым перад камерай. Сапсаваны тэатрам, заўважаю: з’яўляецца жаданне «іграць». Цяпер думаю, што павінен вярнуцца назад да таго першапачатковага стану, калі я не ведаў, што мне рабіць перад камерай, і толькі імгненне нараджала мае дзеянні і эмоцыі.
Фіксацыя «тут і цяпер» у кіно і ёсць маё: у такі момант я магу стварыць бездань пачуццяў, якія зарэгіструе камера. У кіно няма неабходнасці «перакідваць» іх цераз рампу і дэманстраваць адмысловымі прыёмамі, каб глядач адчуў тое самае. У кіно я абсалютна не прызнаю фальшу. Павінна быць шчырасць у быційнасці, шчырасць у адчуванні сябе, у дадзеным моманце, у дадзеным сюжэце. Перад самім сабой таксама.
На здымках вашага першага вялікага фільма «Ніхто не хацеў паміраць» вам, нявопытнаму акцёру, было псіхалагічна прасцей з больш спрактыкаванымі Баніёнісам і Адамайцісам...
— Яны дапамагалі мне, і, падглядваючы за імі, я вучыўся. Хоць, канешне, для мяне заставалася таямніцай, як яны дасягаюць пэўных эфектаў. Быццам бы проста размаўляюць, але пры гэтым атрымліваецца... штосьці. Мая роля была нешматзначная і нешматслоўная. І я ўсё чакаў, пакуль рэжысёр пачне мне нешта гаварыць. Але ён нічога не казаў, а я існаваў так, як у сваім звычайным жыцці. Трэба падысці туды, сказаць тое — і я гэта рабіў. Але вельмі ўражлівы і чуллівы — з малых гадоў памятаю сябе такім, — на здымках заўсёды сам сябе кантраляваў і пастаянна папракаў, што ўсё раблю дрэнна...
Самабічаванне.
— Вось, самабічаванне. Але яно давала вынік. Я доўга не мог забыць знятай сцэны. Думаў пра яе, разважаў, чаму атрымалася так, а не гэтак, што перашкаджала. Які я быў, куды глядзеў, чаму думаў пра іншае, калі мусіў думаць пра гэта, і г.д. Тое была вялікая псіхалагічная школа, якая вяла мяне ўсё глыбей і глыбей. Працэс цягнуўся з аднаго фільма ў другі. Я па сваёй натуры чалавек лянівы. І калі мне трапляўся непатрабавальны рэжысёр, я дазваляў сабе дзейнічаць... павярхоўна. Лавіў сябе на думцы, што разнявольваюся і неяк так... свабодна існую. Так прасцей, так лягчэй, і быў пэўны вынік, але гэта наносіла шкоду працэсу самааналізу. А калі адвыкаеш аналізаваць, то так і жывеш. Неўсвядомлена. Усё робіцца паўсядзённым, звыклым, звычайным — і надакучвае. Калі сам сябе бічуеш — гэта лепш. Бо не даеш усплыць на паверхню, дзе ўсялякія сяброўствы-выпіванкі і адкуль патроху коцішся, коцішся і скочваешся да банальнасці, штампаў, адназначнасці, тыражавання і ў рэшце рэшт — да фіяска.
Сярод вашых захапленняў — фатаграфія, жывапіс, графіка... А як наконт літаратуры?
— Напісаў некалькі невялікіх нарысаў пра сваіх сяброў. Пасля здымак у Празе, дзе працаваў разам з чэшскім акцёрам і спеваком Вацлавам Нецкаржам, напісаў пра свае ўражанні артыкул у маладзёжны часопіс. Але колькі я мучыўся! Перакрэсліваў, пачынаў наноў, доўга пакутаваў, пакуль у рэдактара не скончылася цярпенне: «Няма ўжо часу чакаць, давайце як ёсць». Кажуць, атрымалася нядрэнна. Але яскравага жадання пісаць ці задавальнення ад працэсу ў мяне не было. Падлеткам сачыняў вершы і запіхваў іх у шчыліну ззаду скураной канапы. Куды дзелася канапа — невядома, але, магчыма, у ёй захаваліся геніяльныя творы...
На «Лістапад» вы прывезлі сваю фотавыставу «Маё кіно. 1970 —1990». Ведаю, што на ваш першы фотаапарат «Любіцель» вы падраблялі на будоўлі ў 15 гадоў. Потым быў люстраны «Зеніт». А «Маё кіно» вы здымалі на «Лейку»...
— Так. Не буду паўтарацца, вы і самі ўсё сказалі. Дарэчы, здымаю і на «лічбу», і на плёнку. Я прыхільнік «Лейкі», усё жыццё працаваў з ёй. Проста мяняю мадэль на больш новую. Іншыя камеры рэгіструюць не горш. Але я прывучыў сябе да «Лейкі» і павінен адчуваць яе ў руках. Наконт «Любіцеля»: я жыў у гарадку, дзе не было электрычнасці, і каб праявіць кадрыкі 6 на 6, я выносіў іх на святло... Такое было палкае жаданне фатаграфаваць... Але займацца гэтым прафесійна не хацеў. Гэта ўжо было б нейкім вычварэнствам.
То-бок, пры наяўнасці палкага жадання адчувалі пры гэтым грэблівасць?
— Так, дзіўнае такое пачуццё. Я паважаў людзей, якія фатаграфуюць, але лічыў, што гэта не маё. Памятаю, са здымак у Японіі, у Парыжы ў мяне засталіся такія кадры! Сёння гляджу на іх і думаю: чаму не рабіў выставу? А ў той час нават у галаве не было. Ну, здымаў і здымаў. Фатаграфаваў на кінапляцоўцы сваіх сяброў — тых, што былі па-сапраўднаму мне блізкія, з якімі адчуваў душэўную сувязь. І мне хацелася ўвасобіць, захаваць іх на памяць. Шчоўкаў для сябе.
Але вы не проста «шчоўкалі». Прымянялі розныя фокусы, выбіралі адмысловыя ракурсы, каб, цытую вас, «рабіць жанчын яшчэ больш прыгожымі, а мужчын яшчэ больш пачварнымі»...
— А, ну так. Трукі. Ведаеце, мой шырокавугольны аб’ектыў дэфармаваў выяву: прадметы, якія знаходзіліся бліжэй, ён мяняў — скажаў, памяншаў і г.д. Калі-нікалі атрымлівалася стварыць аптычны падман, быццам чалавек нашмат больш доўгі, чым ёсць на самай справе. А калі-нікалі я спецыяльна шаржыраваў, падносіў аб’ектыў вельмі блізка да чалавека, каб на здымку застаўся скажоны твар. І гэта мяне цешыла, прыемна было так пажартаваць. Некаторыя крыўдзіліся. Але ж я свае здымкі нікому не прапаноўваў.
Магчыма, вы можаце распавесці пра нейкія асабліва дарагія для вас выявы — з тых, што былі прадстаўлены на выставе.
— Цяжка вылучыць штосьці асобнае. Калі сёння гляджу на гэтыя адбіткі, згадваю шмат таго, што, здавалася б, памяць ужо не захоўвае. Здымкі аднаўляюць падзеі, размовы, адчуванні, усе яны мне дарагія па-свойму. Цяпер я сваіх калег не фатаграфую, бо іх не ведаю. Падчас кіназдымак нават імя не паспяваеш спытаць, а ўжо ўсё скончылася. І таму вельмі каштоўнымі робяцца імгненні, калі ў такой сітуацыі з’яўляецца блізкі табе чалавек, якога хочацца здымаць, з якім хочацца размаўляць. Знаёмства з Віктарам Манаевым — адзіны выпадак, калі захацелася кагосьці сфатаграфаваць для сябе.
Здымаць адмыслова для выставы я не магу. Галоўнае — фатаграфаваць, як мне падабаецца. Пры дапамозе тэхнікі раблю розныя эксперыменты, скажам, псую тое, што наздымаў, каб прыдаць твору вуалі, няпэўнасці, загадкавасці, недаказанасці. Традыцыйны партрэт, які я рабіў калісьці, мне ўжо амаль што нецікавы. Але цяпер у мяне няма тэмы. Пейзажы здымаць? Няма вялікай цягі, ды і не ўмею. Нацюрморты — можа быць. Але лянуюся іх устанаўліваць. А каб убачыць натуральны нацюрморт, трэба мець вельмі востры позірк і вялікі вопыт фатаграфавання. Мысліць фатаграфічна. Я ўмею думаць кінематаграфічна. А фатаграфічна — не.
Што значыць — «думаць кінематаграфічна»?
— Быццам камера рэгіструе мяне ў любой жыццёвай сітуацыі. Вось я рухаюся, п’ю каву — і гэта кіно. Буду гаварыць-гаварыць, потым паўза, пачну разважаць пра штосьці, пасля інтэрв’ю пайду ад вас кудысьці, а камера ўсё нібыта фіксуе...
Ведаю, што вы займаліся жывапісам, калі быў перапынак паміж здымкамі, калі вы маглі быць дома, з сям’ёй, — зімой, ранняй вясной, позняй восенню...
— Так, але гэта было і сплыло, як кажуць. Мой сябра-мастак падштурхоўваў мяне, бо лічыў, што мае працы быццам бы адпавядаюць нейкаму прафесійнаму ўзроўню. Пакуль быў у Літве — займаўся гэтым. А ў Маскве, на пасадзе аташэ па культуры пасольства Літоўскай Рэспублікі, галава была занятая мноствам абавязкаў і спраў, нават падсвядомасць працавала толькі на іх. А ў жывапісе павінна быць сістэма, пастаянная рэфлексія ў падсвядомасці. Штодзённая праца. І тады няма патрэбы думаць: «А што я буду пісаць сёння?» Яно нараджаецца само сабой. Засяродзіцца на гэтым працэсе ў Маскве я ўжо не мог. І жывапіс адышоў на другі план, потым на трэці, а потым сышоў кудысьці далёка-далёка ў нябыт. Цяпер вярнуцца вельмі складана — трэба абсалютна адмовіцца ад усяго, не дапускаць да сябе ніякіх старонніх думак, і заняткаў, і захапленняў. Толькі працаваць і працаваць. А павярхоўна чыркаць, крэмзаць што-небудзь фарбамі — няма сэнсу. Ты ж робіш гэта не для кагосьці, а для сябе. Ты сам сябе паважаеш або не паважаеш. Калі пачынаю падманваць самога сябе, мне сорамна.
Распавядаючы пра свае жывапісныя працы, вы казалі, што «думаеце пяшчотна», калі ствараеце іх...
— Я так казаў? Наадварот. Мае працы рэзкія. Жывапіс імгненны, парыўны, імпэтны. І фарбы абіраў такія... брыдкія. Лірычнасці пазбягаў. Мне ніколі не прыходзіла ў галаву, што, маўляў, зараз пачну маляваць кветачкі. Я пісаў экспрэсіўныя абстракцыі. Фігуратыўныя кампазіцыі — таксама з экспрэсіяй і ломанымі ракурсамі. Было важна выявіць уласны неспакойны ўнутраны свет. Перадаць праз жывапіс свой стан. Было ў маім жыцці шмат ілжы і памылак, агіднага і непрыемнага. Прызнацца ў гэтым усім трэба мець смеласць. У творах можна было сябе асудзіць і шчыра адкрыцца.
Яшчэ займаўся графікай. У дажджлівыя дні, у гасцініцах, падчас перапынку ў кіназдымках. Калі-нікалі ўзнікалі калажы з нейкіх абрыўкаў і агрызкаў — таго, што знаходзіў на стале. Любая дробязь, любое смецце ішлі ў справу. Гэта таксама былі абстрактныя творы, я проста эксперыментаваў з фактурамі.
Чаму ж вы ўсё-такі не пайшлі вучыцца ў Цяльшайскі мастацкі тэхнікум?
— Думаў пра гэта ў падлеткавым узросце, але баяўся. Лічыў, што ідуць туды толькі вельмі адораныя, выключныя людзі. Я такім не з’яўляюся. Таму нават не пасмеў пад’ехаць да гэтай установы.
І выбралі юрыдычны факультэт?
— Мой дзядзька быў адвакатам. Ён пайшоў на Захад у 1944-м, і расповеды пра яго я чуў ад бацькі. А ўвогуле з дзяцінства марыў стаць хірургам. У мяне была сабрана вялікая бібліятэка: дыягностыка ўнутраных захворванняў, тэрапія, анатомія... Але ў арміі школьныя веды забыліся, рыхтавацца да экзаменаў не было часу, ды і кніг не было. Зразумела, мяне б не прынялі ў «мед». Таму я ўспомніў, што ёсць юрыдычны факультэт, які прымае без конкурсу тых, хто адслужыў. І падумаў: «Ну, на сваіх “траяках” я магу праскочыць. А потым падвучуся, здам экзамены і перайду ў медыцынскі...» Але не паспеў. Тут да мяне падышло кіно і сказала: «Ідзём з намі». І я пайшоў.