Памятаю, як аднойчы на другім ці трэцім курсе мастацкага вучылішча ты зламаў нагу і праз месяц вярнуўся з роднага Нясвіжа зусім іншым — пісаў нацюрморты так, што стала зразумела: будзе мастак. Дасюль цікава, што ж тады здарылася і якое адкрыццё ты зрабіў. Быццам нешта для сябе знайшоў... Мне здаецца, што твой творчы шлях — гэта шлях знаходак. Ты неяк расказваў, як аднойчы на пленэры ў Акадэміі зразумеў прызначэнне колеру...
— Тады, у вучылішчы, сітуацыя была экстрэмальнай, і мне давялося пастарацца выдаць вынік хутчэй за іншых...
Я прыхільнік такой тэорыі, што ў 18-20 год чалавек ужо ўяўляе сабой пэўную цэласнасць, такім ён і застаецца, якія б калізіі з ім ні адбываліся. Пасля можна шліфаваць талент у Акадэміі, адпрацоўваць тэхнічныя навыкі і майстэрства падаваць сябе, але той ранейшы чалавек будзе нязменным. Людзі мяняюцца па форме, але не па сутнасці.
Калі назіраю за мастакамі, схільнымі да радыкальных трансфармацый, то бачу, што сутнасна яны ўсё роўна тыя ж. Напрыклад, у краявідах Сяргея Кірушчанкі 1970-х гадоў цалкам такія падыходы да твора, што і ў сённяшніх яго «рашотках», — ён татальна выпрацоўвае паверхню...
Дарэчы, цікавіўся ў Кірушчанкі на апошняй яго выставе, як не сарвацца і вытрымаць усю мастацкую сістэму ў адным рэчышчы...
І што ён адказаў?
— Адказаў: «Лёгка». Яго экспазіцыю ў Палацы мастацтва «Метабалізм жывапіснай прасторы» наведаў чатыры разы і не пашкадаваў.
Ты можаш вызначыць свой уласны стрыжань?..
— Самавызначэнне якраз пастаянна і мяняецца. Задумваючыся, чаму гэта раблю і каму гэта трэба, знаходжу апраўданні ў тым, што мне не хапае антычнасці. Спрабую дакапацца, чаму, напрыклад, мы называемся беларусамі. Што такое беларускае адраджэнне? Гэта наш зварот да сярэднявечча, «залатога веку» — Вялікае Княства Літоўскае ХVІ стагоддзя. Хоць само паняцце Адраджэння, калі ўзяць яго ў гістарычным плане, — спасылка на тое, што было да сярэднявечча. Я, канешне, не збіраюся адкапаць антычны карабель, але мяркую, што мы павінны шукаць сваю праекцыю глыбей. Каб тая ж «Іліяда» стала фрагментам беларускай тоеснасці. Калі мы частка Еўропы, антычны міф — наша гісторыя. Грэчаскія міфы мы чытаем на рускай мове, такім чынам пастаянна трапляем у культурнае поле іншай дзяржавы...
У вучылішчы ўсё адбывалася ўсур’ёз і назаўсёды, а ў Акадэміі мастацтваў — толькі даводка. Паводле маіх прац немагчыма вызначыць, у каго я вучыўся, і гэта сведчыць пра тое, што як асоба я склаўся яшчэ да Акадэміі. І нічога ўва мне ўжо прынцыпова не мянялася.
Любоў да гісторыі нарадзілася гадоў у 6-7. Пасеізм заўсёды са мной, яшчэ ў вучылішчы ніколі не маляваў трактары ці нешта з сучаснага. І дасюль гэта засталося.
Дык вернемся да творчых адкрыццяў...
— У 1993-м я быў на першым і апошнім паўнавартасным пленэры, які доўжыўся два месяцы. І там, на палях паміж азёрамі Нарач і Мядзель, пачало атрымлівацца нешта сапраўднае, шчырае. Была заключана дамова з небам. Гэта і было самае важнае адкрыццё — жывапіснае, разуменне таго, чым ёсць колер, і ўсведамленне, што пейзаж магчымы толькі з натуры. Тым мне і цікавы Цвірка, што ён не капіраваў натуру, але яна была першапрычынай яго твораў. Там таксама чытаецца канструкцыя. Калі б я быў пейзажыстам, працаваў бы з такімі маштабамі.
Адкрыццё нумар два адбылося пасля Акадэміі мастацтваў, калі настаў час працаваць самастойна. Тое не значыла, што трэба кардынальна адрознівацца ад таго, што было да цябе. Проста важна намацаць сваё. І была асістэнтура-стажыроўка, пасля якой належала прадставіць справаздачу. І я ў пэўнай роспачы зрабіў «Нацюрморт з вялікім сталом», у якім свядома зарыентаваўся на візантыйскую стылістыку — адваротную перспектыву, умоўную прастору. Потым ужо пачалася серыя нацюрмортаў, сканструяваных з галавы, без натуры, бо яна адразу ж асаджвае ў рэальнасць. Нацюрморты паступова дрэйфавалі ў вежы. Вежы запатрабавалі брамаў, брамы — сцен. Цяпер я ў стане сінтагмы. Дарэчы, адразу пасля заканчэння Акадэміі быў абсалютна правальны год, бо адбылося сутыкненне з рэальным светам, у якім цябе ніхто не разумеў...
Ідэя тваёй творчасці не мянялася, мяняліся толькі формы ўвасаблення?
— Нацюрморты станавіліся ўсё больш беспрадметнымі. А пасля гэтыя прадметы сталі страчваць сваю важнасць, узмацнілася значэнне канструкцыі, якая сама па сабе самадастатковая. З’явіліся новыя формы. Мяне цікавіць найперш фармальны бок, і калі які-небудзь стары танальны эскіз, нават даўно зроблены, падаецца вартым увагі, то я пачынаю думаць над тым, як яго рэалізаваць далей. Праца ў жывапісе можа ісці ясна і хутка, ці наадварот — адразу не складзецца, і тады пошук доўжыцца гадамі...
У апошнім выпадку чаму ты не пакінеш яе ў спакоі?
— Крыўдна: няўжо я мог так памыліцца? Трэба «даціснуць». І ўрэшце з’яўляецца твор, мне не ўласцівы, вымучаны, са шматлікімі слаямі. Штосьці так і застаецца — нудотай. І выкідваць шкада, і паказаць сорамна. На тое яно і мастацтва — гатовага рэцэпта няма. Нібыта ясна, што злоўжываеш чырвоным, што трэба іначай, але зноў дрэйфуеш у гэты колер...
І куды тваё золата дзелася?
— Пакуль адпачывае, але далёка не адклаў...
...таму што завяршыў візантыйскі цыкл?
— І зараз займаюся нечым падобным — абстракцыянізмам усходняга абраду. Я не бачу сябе прадаўжальнікам дасягненняў заходняга мастацтва другой паловы ХХ стагоддзя. Завучваю прозвішчы, назвы, але яны забываюцца, значыць, мне яны не важныя. Больш істотна ўбачыць штосьці новае з візантыйскага мастацтва, архаікі, дзе творы не сталі абгорткамі для цукерак. Цікавы час напярэдадні Адраджэння — протарэнесанс. Сваю выставу назаву «Сінтагмы». Слова, як і належыць для вызначэння выставы, шматзначнае. Адно са значэнняў — частка фалангі эліністычнай арміі. Мае квадраты — як адзнакі на карце. Такая армія... квадрацікаў. Ёсць яшчэ значэнне — звод законаў, плошча ў Афінах, чляненне сказа падчас чытання на пэўныя кавалкі, што абумоўлена нашай неабходнасцю дыхаць. Мы мусім дзяліць сказ на сінтагмы — інтэрвалы паміж сказаным і непрамоўленым. Маё — праз усё жыццё — гулянне ў гісторыю нарэшце набудзе такое выражэнне.
Гэтым словам ты вызначаеш свой творчы метад?
— Усе яго значэнні кладуцца на тое, што я раблю. І з пункту гледжання мілітарнага, і філалагічнага (у сэнсе члянення сказаў і рытму гаварэння) гэта ўсё мне вельмі блізкае.
У тваіх працах важная фармальная канструкцыя, аднак для цябе асабіста што за ёй стаіць? Можа, ты маеш на ўвазе нейкі рэалістычны вобраз?
— Гэты фірэяфор (шчытаносец) утварыўся з вежы. Шукаю яму нейкую пару, магчыма, фігуратыўную. Але ўжо сам разумею, што наступаю на ўсё тыя ж граблі, бо калі творчае рашэнне ідзе ад розуму, нічога не атрымаецца...Самае важнае — трапіць у такі стан, калі ты нібыта і не хацеў нешта адшукаць... Знаходзіць той, хто не шукае.
Называць тэму антычнасцю, замахвацца на многае...
У часы Савецкага Саюза служыў на мяжы Туркменіі і Ірана. Савецкі Саюз адтуль успрымаўся як праект элінізацыі Сярэдняй Азіі. Тое самае, што рабіў Аляксандр Македонскі: навязваў стандарты сваёй культуры ва ўсіх абшарах імперыі.
У Ашхабадзе існаваў Тэатр оперы і балета, калі скончыўся Савецкі Саюз, то яго закрылі як неўласцівы туркменскай культуры.
Здаецца, тое, што я раблю, тычыцца далейшай элінізацыі Беларусі. Пакуль мы раўняемся толькі на сярэднявечча, мы стаім на пяску, а ён здаецца нетрывалым. Будуем дом на пяску, і нам боязна ў ім жыць...
Трэба шукаць апірышча там, дзе прынята гэта рабіць усім астатнім еўрапейскім народам.
Па сутнасці, мастацтва жывіцца ілюзіямі, самападманам і, верагодна, амбіцыямі. Гісторыя ж прапануе нам выразныя міфы, і чалавек тут мала мяняецца, людзі па-ранейшаму жывуць міфамі. Хоць на трох каналах тэлебачання, як раней было, хоць на сарака...
Чаму колер перастаў у тваіх творах мець сімвалічнае
значэнне?
— Мне нядаўна сказалі, што мае жывапісныя працы падобныя да скульптур, на якія навешваюцца колеравыя варыяцыі.
Ты пагадзіўся?
— Для мяне такое вызначэнне сталася нечаканым...
Антычнасць таксама прадукавала скульптуру, даволі пошла расфарбаваную; мы, праўда, вучылі, што яна была белая, уся такая густоўная.
— Так, гэта ўсё пра ілюзіі і самападман. Часам яны ў разы важней за ісціну. Калі чалавек мае права на памылку, то мастак мае права памыляцца ўсё жыццё. Хтосьці пражыў у перакананні, што антычнасць была белая — у храмах і скульптуры. Калі нехта бачыць у маім жывапісе скульптуру, то чаму не, можа, гэта такое два дэ — паліхромная скульптура. Лёгка сабе ўявіць, што тое-сёе можа быць зроблена і ў аб’ёме. Некаторыя рэчы цалкам рэальна перавесці. Але гэта будзе нешта іншае.
Ты ж не даходзіш да плакатнасці, да голай канструкцыі... Табе важна фактура, уздзеянне колеру, усё ж рухаешся ў рэчышчы традыцыйнага жывапісу. Вібрацыі фарбы важныя...
— Так, тое, што колер аддаецца на імправізацыю, не значыць, што ён абсалютна нязначны. Важны для агульнага ўражання...
І якое агульнае ўражанне павінны рабіць твае творы?
Іх уздзеянне бліжэй да іконы ці да «Чорнага квадрата»?
Бо яны дзесьці пасярэдзіне.
— Я вызначаю сваё месца ў ар’ергардзе авангарда. Такі крумкач, які падбірае тое, міма чаго прайшлі іншыя.
Не страшна, зараз гэтым шмат хто займаецца...
— Наконт таго, што колер з’яўляецца выпадкова... Калі пачынаеш работу, важна паспець яе раскрыць, пакуль не прайшоў першы імпульс, і тады яна будзе ў такім, а не ў іншым колеры... Калі першы дзень няўдалы, то пасля пачынаецца плаванне. Вось захацелася зялёнага... Паколькі я ў Акадэміі мастацтваў выкладаю тэхналогію жывапісу, то раз-пораз пачынаю выпрабоўваць нейкія колеры. І ў мяне была такая брыдота, якая называлася, здаецца, «ярка-зялёная», валялася гадоў восем... І раптам я зразумеў, што гэтага колеру страшна хачу. А фарба пасярод працы заканчваецца, і я бягу ў краму яе шукаць. Купляю з такой жа самай назвай, а колер — іншы... Іншага замесу, і ўсё тут! Я пачынаю браць англійскія фарбы, змешваць іх, і ўрэшце з’яўляецца мой зялёны — назваў яго «зялёны як кроў». А якія пачуцці я б хацеў выклікаць у гледачоў — прадказаць немагчыма. Васіль Кандзінскі некалі пісаў, што калі хоць двум чалавекам твор падабаецца, значыць — усё склалася...
Скажы, калі ласка, навошта ты так апантана шукаў гэты
зялёны?
— Чырвонага ў творах было зашмат. Яшчэ з’явілася фарба ў продажы — «зялёная залатая». Назва мяне натхняе...
Дарэчы, пра крыніцы натхнення...
— Адзіны допінг, які сабе дазваляю, — музыка. Стаў слухаць музыку, якую ў пачатку 1970-х павінны былі любіць мае бацькі. У жывапісе прасцей арыентавацца, калі праецыруеш сябе на музыку. Ёсць форма музычнага твора, якая называецца песня, і вось цяперашняе мастацтва — песеннае. У Акадэміі застаюцца заданні — малая карціна і карціна, хоць цяжка ўжо патлумачыць, у чым іх прынцыповае адрозненне, таму што мастакі выйшлі на такі ўніверсальны фармат, які можна занесці ў дзверы і вынесці праз дзверы, павесіць і любавацца. Фармат песні. Няшмат такіх мастакоў, як Алесь Родзін, якія раскатваюць цэлыя шпалеры. Калі я набыў машыну, паабяцаў сабе, што нізавошта не буду раўняцца на памеры, якія стасуюцца да багажніка, таму што метра па шырыні мне не хапае, і зараз усе мае «метр дваццаць» малатранспартабельныя. Вось і думаю цяпер...
Апантана чытаеш спецыялізаваныя часопісы, каб зразумець, што робіш ты? Табе трэба гэта акрэсліць з дапамогай нейкіх тэрмінаў?
— Так, б’юцца над пытаннем, ці ёсць яшчэ людзі ў Сусвеце. Можа, нехта такое, як я, ужо рабіў. Мы ж чытаем кніжкі не для таго, каб адкрыць новае, а каб знайсці пацвярджэнне сваім думкам.
Мяркую, працуеш ты ў кірунку вельмі выніковым.
Тут і пацвярджэння можна не шукаць...