Сяргей Курыленка

Ці маеце ўяўленне пра тэатральны працэс у Беларусі?

— Не надта. Хутчэй можна сказаць, у Гродне мы варымся ва ўласным саку. Шчасце, калі можна некуды паехаць і штосьці ў іншых тэатрах паглядзець. Яшчэ карысна паслухаць, што пра спектаклі калегі кажуць. Проста з Гродна нічога ацаніць немагчыма, таму тэатральны працэс для нас як суцэльная «белая пляма». Мабыць таму ў тэатры ўсе былі так узрушаны, калі нас з «Палётам над гняздом зязюлі» на Нацыянальную прэмію не ўзялі. І спектакль нібыта неблагі, і ў Піцеры на фестывалі галоўную ўзнагароду атрымалі, і мінскія крытыкі бачылі, потым пісалі, ухвалялі. Але раптам... Дагэтуль не разумею, што адбылося. Зрэшты, неістотна — адбылося і адбылося...

Ды толькі, калі гляджу спектаклі вашага тэатра, не магу сказаць пэўна, што варыцца ва ўласным саку — гэта кепска. Хутчэй наадварот.

— Я таксама не магу сказаць, што гэта кепска. І ўсё ж... Калісьці ў Санкт-Пецярбурзе на абмеркаванні спектакля «Рок-канцэрт з Рыгорам Горыным» мы пачулі: «Так, тут былі сталічныя тэатры, ды вы больш цікавыя, чым многія з іх». Мы выдатна разумелі, што зрабілі добры спектакль, але словы гэтыя для нас шмат значылі. Неабходна ведаць, як цябе з боку ацэньваюць. У такім разе ты ясна ўсведамляеш, што здатны адпавядаць, што ў цябе прыцэл не збіўся.

А як гэта магчыма: «варыцца ва ўласным саку» і думаць пра тое, каб «прыцэл не збіўся»? Значыць, сок нейкі асаблівы...

— Думаю, усё залежыць ад таго, якія мэты перад сабой ставіш. У нас часта кажуць: маўляў, спектакль не горш за папярэдні. А я з гэтай нагоды заўсёды нервуюся. Бо нельга адно непаразуменне з іншым параўноўваць. Усё ж такі варта планачку штораз вышэй узнімаць.

А якія канкрэтна мэты вы перад сабой ставіце? Зрабіць спектакль лепш за папярэдні?

— Ну, вядома, мэты могуць быць розныя. Напрыклад, паставіць «касавы» спектакль — таксама мэта, ад якой мы ўсе залежым. Тут нічога не паробіш. Але хочацца, канешне, іншага. Зрэшты, магчыма, і мы вінаваты ў тым, што гледачы ў нас неахвотна ідуць на складаную драматургію.

Дарэчы, мне не падалося, што ваш рэпертуар перанасычаны камедыямі, як у іншых абласных тэатрах. І здаецца, што спроба размаўляць з сучасным чалавекам пра сучаснае жыццё на гродзенскай сцэне адбываецца. Многія гэтым увогуле перасталі займацца. Або я памыляюся?

— Калі так, дзякаваць Богу. Ды толькі «касу» тэатру ўсё роўна прыносяць камедыі. Пры тым, што на камедыі Чэхава гледачы не пойдуць, хоць ты дзесяць разоў напішы на афішы: камедыя!

Тут галоўнае — цана пытання. Напрыклад, ці могуць пяць камедый, што прысутнічаюць у рэпертуары, закрыць усе фінансавыя прэтэнзіі да калектыву, умоўна кажучы, накарміць тэатр? Пяць спектакляў з дваццаці!

— Думаю, могуць.

Значыць, цана пытання не такая ўжо вялікая.

— Як палічыць. Прынамсі, кожныя два-тры сезоны патрэбна новая камедыя, бо гэтага хочуць гледачы. І мы самі прапануем ім гэткую страву. Салодкае смачней за горкае.

Разумею. І пасля Куні на Мрожака многія гледачы не пойдуць. І ўсё ж думаю вось пра што. Магчыма, добра, што ваш тэатр працяглы час быў закрытай для іншых сістэмай. Зрэдку вы прывозілі спектаклі ў Мінск, рабілі ў сталіцы фурор — і зноў знікалі на пяць гадоў. Варта згадаць «Кароль, дама, валет» паводле Набокава, «Рок-канцэрт з Рыгорам Горыным», «Заўтра была вайна» паводле Васільева, «Адзінокі Захад» МакДонаха. А цяпер «Палёт над гняздом зязюлі»... Хочацца думаць, што ў вашай «закрытай сістэме» ўзнікла нейкая асаблівая якасць.

— Але... Вось іншы прыклад. Прыязджаюць да нас расіяне і кажуць: «У вас дарогі добрыя». Але перадусім іх трэба было пабудаваць. З іншага боку, тут заўсёды дарогі былі лепшыя, чым у Расіі.

А тэатры ў Расіі былі лепшыя, чым у Беларусі.

— Я пра тое, што гродзенскі тэатр заўсёды лічыўся адным з лепшых у Беларусі. Яшчэ падчас майго навучання ў Мінску казалі: «О, гродзенскі тэатр прыехаў…»

Так, а яшчэ ў той час усе тэатры знаходзіліся ў зоне грамадскай увагі, былі запатрабаванымі. Рабілі агульную справу. А потым многае змянілася. Цяпер кожны існуе паводле ўласных законаў. Таму мне і цікава разабрацца, з чаго складаецца жыццё ў асобна ўзятым гродзенскім тэатры. Колькі тут вытворчага і колькі творчага?

— Калі гэта чыстая вытворчасць, працаваць у тэатры нецікава. Значыць, акцёра эксплуатуюць заўсёды аднолькава, механічна, у яго няма магчымасці развівацца. Думаю, што творчасць у нас не на апошнім месцы, яна безумоўна прысутнічае.

У чым гэта выяўляецца?

— Найперш у тым, што рэжысёр працуе з артыстамі па-рознаму, можа паспрабаваць зусім у іншай якасці. Гэта і ёсць момант творчасці. Даць акцёру новую глебу, стварыць падставы, каб ён мог знайсці ў сабе штосьці іншае, нязвыклае, нечаканае. Мне часам здавалася: тое, што прапануе зрабіць Генадзь Мушперт, увогуле не маё. А потым працавалі і штосьці атрымлівалася. Даводзілася шукаць, корпацца ў сабе. І гэта, канешне, не вытворчасць. Вытворчасць — калі ты накшталт шрубкі і заўсёды будзеш на адным і тым жа месцы.

Вы займаецеся старым добрым псіхалагічным тэатрам?

— Бадай што так.

І захоўваеце высокі прафесійны ўзровень. Як гэта ўдаецца?

— Калі вы лічыце, што гэты ўзровень ёсць, значыць — удаецца. А як — не магу сказаць. Лепей вы...

Ну, напрыклад... «Палёт над гняздом зязюлі». І там, бліжэй да фіналу, агульны танец. Раптам бачу — цудоўнае імгненне, артыст Курыленка ўзнімаецца па-над усімі, сапраўды ў нейкі захапляльны палёт. За ягоным парывам угадваецца многае: лёс, біяграфія, а галоўнае — што трымціць у гэты самы момант у ягонай душы. Усё прачытваецца. І я разумею: такія акцёрскія імгненні рэдкасць. Натуральна, цікава пачуць, як вы гэта робіце.

— (Смяецца.) А як артыст можа вам пра гэта распавесці? Растлумачыць заўсёды практычна немагчыма.

Вы не любіце фармуляваць, лепей адразу зрабіць?

— Канешне. Калі працавалі з Мушпертам над спектаклем, я за аўтара ўхапіўся. У Васэрмана напісана прыкладна так: Дэйл рухаецца, як механічная лялька. І мне гэта падалося цікавым, захацелася зрабіць. Кажуць, амерыканскія драматургі пішуць рэмаркі пасля таго, як паглядзяць спектакль. Перацягваюць пэўныя знаходкі ў п’есу. Натуральна, кожны акцёр механічную ляльку ўяўляе па-свойму. Не ведаю, як у мяне атрымалася, але здаецца — тое, што трэба.

Пэўна, атрымалася. Ва ўсякім разе, усведамляю, з чаго вырасла гэтая роля. Наколькі вам патрэбна матывацыя?

— Найперш імкнуся асэнсаваць, што за чалавек мой персанаж. Але думаю, любы артыст хоча зразумець — хто гэта, што гэта і чым ён сам ад персанажа адрозніваецца?

Значыць, нічога незвычайнага не робіце ўвогуле?

— (Смяецца.) Нічога. А што тут незвычайнага? Нармальны працэс. Нейкі час мне падавалася, што ёсць рэчы, якія адкрываюцца раптам. А яны часта не адкрываюцца, і я думаю: ну вось, тут нечага не дасягнуў, не здолеў. Не магу сказаць: мяне асяняе. Каб дастукацца да гледача, эмоцыю — нават калі ты нічога падобнага ніколі не перажываў — трэба шукаць у сабе. І нафантазіраваць можна, як... не ты, а чалавек, што зараз сілкуецца тваім целам, тваімі эмоцыямі, мог гэта зрабіць. Тут працуе ўяўленне, бо мне здаецца, што ў многіх сваіх работах прысутнічаю толькі праз некага іншага. Ёсць іншы чалавек — у маім целе, з маімі эмоцыямі. Пачуцці ўсё роўна мае. Бо калі я ў персанажу плачу, то плачу — я і яго сваімі эмоцыямі насычаю. Хоць ведаю: так, ён нечым да мяне падобны, а нечым — не. І шукаю кропкі дачынення. Або наадварот, шукаю, дзе мы зусім розныя. Тады важна зразумець — чаму?

Згадваюцца амерыканскія фільмы пра раздваенне асобы. Ёсць адзін чалавек, а раптам высвятляецца, што ў ім існуюць двое. З гэтым можна акцёрскую творчасць параўнаць? У такім разе ўзнікае пытанне: каго ўпускаеце ў душу, хто там асталёўваецца? Нейкі фантом, які ўрэшце можа матэрыялізавацца?

— Мне здаецца, што так. Напрыклад, у спектаклі «Камедыя...» я прычыніўся да свайго персанажа Жыда, і мне вельмі ўтульна з ім зрабілася. Мой Жыд цягам усяго спектакля ходзіць на дыбачках. Не ведаю, адкуль гэта ўзялося, ды калі ўзялося, сталася вельмі лёгка. Я зразумеў — ён увесь акуратны такі ў сваіх праявах. Як цень праслізне. Грошы не выбівае, а выманьвае, выпрошвае. Далікатнічае. Заўсёды на дыбачках, каб незаўважна з’явіцца, незаўважна папрасіць, дый увогуле шмат месца ў жыцці не займаць. Неяк збоку, непрыкметна. Калі тое зразумеў, усё склалася. Канешне, гэта — не Я. Але трэба сказаць, мне лягчэй, калі гэта — не зусім Я, або зусім не Я.

Памятаю, як толькі прыйшоў у тэатр, у спектаклі «Дарагая Алена Сяргееўна» іграў ролю Валодзькі, героя агрэсіўнага, эгацэнтрычнага, увогуле да мяне не падобнага. Было цікава. Так, Валодзька быў непадобны да мяне, але ўсё роўна ягоныя рысы шукаў у сабе. У кожным чалавеку ёсць усё, проста ў жыцці ты імкнешся многія прыхаваныя ўласцівасці не праяўляць. А ўвогуле любы чалавек можа быць розным, у залежнасці ад абставін, ад таго, што з намі адбываецца.

На вашу думку, чаму ў чалавеку так шмат прыхаваных якасцей?

— А гэта тое, што называецца характарам. Напэўна, у кожным прысутнічаюць жывёльныя інстынкты — уварваць, схапіць, забіць. Жорсткасць, агрэсія, усё, што заўгодна. Наколькі яны, гэтыя імкненні, прыхаваныя, падаўленыя, заціснутыя — пытанне культуры і выхавання.

Гэта — цёмны бок чалавечай натуры, а светлы?

— А светлы — якраз рэлігія, выхаванне, тое, што прымушае цёмны бок маўчаць.

На сцэне акцёр пэўным чынам ажыўляе цёмныя сілы, выпускае дэманаў з душы. Пасля ў жыцці не бывае рэцыдываў?

— Не ведаю. Магчыма, з некім і бываюць. Са мной пакуль што, дзякаваць Богу, не. Дарэчы, найвышэйшы акт творчасці я перажыў у інстытуце. З Барысам Пятровічам Уторавым мы рэпеціравалі «Тарцюфа». Я іграў Аргона. Невялікі эпізод, дзе фразу «Такую, дочь моя, составил я бумагу…» — мы паўтаралі зноў і зноў. «Яшчэ раз, яшчэ раз...» — казаў Утораў і дзесяць разоў выганяў мяне з аўдыторыі. Урэшце я проста заплюшчыў вочы. Падумаў: «Рабі, што хочаш...» І нечакана нейкія клапаны адкрыліся ўва мне, не ведаю, што адбылося, але я за сабой назіраў… Нібыта маё цела знаходзілася там і абсалютна сур’ёзна працавала сцэну. Бачыў не толькі сябе, але і сваіх партнёраў. Падумаў пра словы Чэхава — «трэба ўмець бачыць сябе збоку» — аказваецца, гэта проста. Ды толькі тое — штучныя рэчы. Вось гэта... натхненне, трэба называць... надарылася з усімі маімі партнёрамі. Магчыма, я як дэтанатар спрацаваў, але яны падключыліся. І Утораў сказаў, а ён цудоўна гэта заўсёды казаў: «Ма-ла-й-цы...» А потым: «Здорава... Добра... Няблага... Нармальна... Болей вы так не сыграеце». Вось вам і прафесія педагога, і вопыт рэжысёра: ён, мабыць, разумеў, што гэта такое.

Больш не паўтарылася?

— Аднойчы. Ужо на сцэне. У эпізодзе былі заняты трое, але адарваліся і паляцелі толькі ўдвух.

Дзеля чаго займаецеся тэатрам?

— Не магу сказаць. Магчыма, каб перажыць штосьці падобнае. Чакаю, што мяне зноў асяніць, ды пакуль не адбываецца. Да такога ўзроўню.

Узнікае адчуванне, што прафесіяй валодаеце дасканала?

— Кожную новую работу пачынаю так, быццам нічога не ўмею. Таму не магу сказаць: я майстра. Штораз вобраз новага чалавека ствараеш, атрымаецца ці не — не ведаеш. Магчыма, не атрымаецца, будзе расчараванне. Калі расчаруешся сам, гэта яшчэ горш, чым калі расчаруюцца гледачы. Прынамсі, маім сябрам заўсёды падабаецца тое, што я раблю на сцэне. Гэта цудоўна. Пытанне ў тым, ці падабаецца мне? Бо я ведаю, чаго хацеў дамагчыся, што не атрымалася. І тады спрабую адказаць на пытанне: чаму ўсё не вельмі ўдала, няскладна выйшла? Часам карыстаюся знаёмымі прыёмамі, але гэта ад бяссілля. Накшталт таго: вось ёсць любімая кашуля, штаны, якія апранеш і ўпэўнены — выглядаеш прыемна, як мае быць. Так і тут. Няздатны прыдумаць новае — карыстаешся звыклым.

Чаму вы пачалі займацца рэжысурай? Не стае акцёрства?

— Так, акцёрства мала было, напэўна. Хоць даўно спрабаваў заняцца рэжысурай. Шмат гадоў працаваў з самадзейнасцю. Мне ўяўлялася, што многае ўмею. А цяпер зноў здаецца, што ўжо не ўмею анічога. Вельмі складана зрабіцца рэжысёрам у тэатры, дзе шмат гадоў быў артыстам. Таму што пытанне: а хто ты такі? — усё роўна застаецца і, баюся, вельмі доўга будзе існаваць. Маўляў, як гэта так, учора разам ігралі, а ты тут раптам... Зрэшты, пакуль што выходжу на сцэну.

Амбіцыі маеце рэжысёрскія?

— Так, інакш бы гэтым не займаўся. Проста думаю, што тут магу зрабіць больш. Але ж цалкам не ўпэўнены, важны погляд збоку. Зрэшты, усё, як заўсёды: новая работа, і ты зноў думаеш: атрымаецца — не атрымаецца. І штораз пачынаеш спачатку.

Можна сказаць, што ў сваім тэатры вы існуяце ўдалечыні ад праблем, якімі ахоплены іншыя калектывы. Акцёры не мітусяцца, не бегаюць на заробкі…

— Бегаюць, і я бегаю. Варыянтаў менш, чым у Мінску, але ўсё роўна іх хапае. І ў школе выкладаю, і ў рэкламе здымаюся. Інакш не атрымліваецца. Ды й куды падзецца? Жыць ужо даўно ўсе добра хочуць. Раней у гэтым сэнсе было прасцей, бо з агульнага шэрагу мы асабліва не вылучаліся.

Іншымі словамі, грамадства спажывання ўсталёўваецца і, магчыма, разбурыць тэатр.

— Думаю, не разбурыць, не павінна разбурыць. Вось у нас шмат моладзі, якая вельмі востра адчувае чалавечую няроўнасць. Куды больш востра, чым я, бо маё пакаленне шмат бачыла і з усім звыклася. Але нічога, у тэатры застаюцца. Думаю, дзеля таго, каб хоць на хвіліну адчуць сябе на сцэне Богам, Стваральнікам сусвету. Хоць на хвіліну.

Усе ведаюць: жыццё змянілася. А тое, дзеля чаго выходзіце на падмосткі, застаецца ранейшым?

— Думаю, тут усё па-старому. І магчымасць адчуць, што ты здатны стварыць нейкі новы свет, і спектаклі, у якіх выходзім на сцэну, каб забаўляць гледачоў. Усё было.

Урэшце, вернемся да пачатку размовы: як лепей існаваць у тэатры — адасобіўшыся ад іншых, не надта зважаючы на агульныя праблемы, або трэба, каб існавала прафесійная супольнасць?

— Важна, каб супольнасць існавала. Трэба ведаць і разумець, куды рухаюцца іншыя, нават калі сам ты ў супрацьлеглы бок пайшоў. Ніхто не ведае, якая дарога лепш. Гады праз два-тры паглядзім, чый шлях прывядзе да храма.

Галоўнае пачуццё, якое ўзнікла, калі даведаліся, што «Палёт над гняздом зязюлі» не будзе браць удзел у Нацыянальнай прэміі?

— Канешне, расчараванне. І пытанні: чаму? за што? Спектакль меў поспех, і раптам... Узнікла адчуванне, што мы або нечага не ведаем, або аказаліся абдуранымі — і тое і другое непрыемна.