Галіна Адамовіч

№ 2 (359) 01.02.2013 - 28.02.2013 г

Пра дакументалістыку і самакатаванне

/i/content/pi/mast/65/1111/22.jpg
У манастыры, на здымках фільма «Інакіня».
Мне даводзілася чуць ад рэжысёра ігравога кіно, што дакументалістыка — справа лёгкая. Маўляў, там усё жывое. Назірай ды фіксуй…

— Думаю, зрабіць адметную кінакарціну вельмі цяжка. Наогул. Ігравая яна ці дакументальная — справа другасная.

У дакументалістыцы — свая, таксама высокая ступень складанасці. Рэжысёр увесь час павінен шукаць баланс паміж этыкай і эстэтыкай. У ігравым кіно этычны аспект можна папросту адкінуць. Там прафесійныя акцёры выконваюць свае ролі. Але ж вы працуеце з рэальнымі людзьмі.

— Так. Паглыбляешся ў чалавечае жыццё, «саскрабаеш» паверхневы слой. А пасля думаеш: можа, лепей бы таго не рабіць? Потым паўстае чарговая праблема — ці трэба паказваць гэта? Сапраўды, вельмі складана.

Людзі звычайна чакаюць, так бы мовіць, свайго параднага партрэта на экране. І гэта натуральна з псіхалагічнага пункту гледжання. Але фільм ствараецца, каб прабіцца ў глыбіню душы...

— Канешне. Гэта працэс доўгага назірання.

Дакументалісты нярэдка выкарыстоўваюць правакацыйныя хады, напрыклад, схаваную камеру (то-бок чалавек нават не падазрае, што яго здымаюць). Або карэктуюць паводзіны сваіх герояў.

— Ніколі не выкарыстоўвала схаваную камеру. Таму што сама не хацела б, каб мяне так здымалі... Я ўгаворваю, «лаўлю» настрой, намагаюся стварыць камфортную для чалавека атмасферу.

Праца псіхолага...

— Ты ж дакранаешся да чужога лёсу. І, вядома, не можаш пагарджаць маральным бокам гэтай вельмі далікатнай сітуацыі. Людзі розныя. Бывае, сустракаю чалавека глыбокага, цікавага, але не адчуваю сябе гатовай рабіць пра яго фільм. І яшчэ... Штосьці павінна дапамагчы зверху, з нябёсаў, так бы мовіць. Можна ўсё максімальна прадумаць, нават дакладны сцэнар напісаць. Але потым здараецца нешта, што немагчыма загадзя ўявіць. І гэта больш істотна для сапраўднага кіно. Менавіта таму я люблю дакументалістыку.

Так, рэчаіснасць больш вынаходлівая, чым нашы самыя мудрагелістыя фантазіі. У вашым фільме «Завядзёнка» (2006) ёсць некалькі цудоўных метафарычных эпізодаў. Стомленая гераіня засынае ў царкве падчас малітвы...

— Нам пашанцавала, мы «схапілі» гэтую сітуацыю. І толькі тады я зразумела — у нас будзе фільм. Да таго часу ўжо наздымалі шмат: дзеці, цяпліца з гуркамі, падвор’е, дзед на калясцы, пераробленай з ровара... Але мне ўсё не падабалася: ёсць асобныя аскепкі, няма драматургічнага стрыжня, які б іх аб’ядноўваў. А кабета і на самай справе шчыра веруе. Які прыгожы ў яе твар, погляд, хоць яна цяжка і амаль бесперапынна працуе.

І фінальны эпізод — пасля вяселля. Выразны панарамны кадр, калі самотная постаць маладой аддаляецца па пустыннай вясковай дарозе...

— Але тое не маладая, а яе сяброўка. Дзяўчаты на Століншчыне так апранаюцца на вяселле. У дадатак гэта не пастановачны кадр. Усе госці ўжо пайшлі ў клуб, а адна спазнілася. Мы проста здымалі ўвечары вуліцу, па якой ішлі каровы. І дзяўчына раптам трапіла ў кадр. Так што сцэна атрымалася выпадкова, і кадр — вельмі прыгожы, нават сімвалічны.

Такім чынам, «Завядзёнка» пабудавана выключна з назіранняў. Вы захавалі ў фільме эпізод, калі ўнучка камусьці кажа: «Тут камера... яны ўтрох». А як вы знайшлі гэту вялікую заможную сям’ю?

— На той час мы ўжо зрабілі фільм «Божа мой» (2004). Хацелася працягваць рух у гэты бок: вясковыя людзі, іх душэўны свет, іх духоўнае святло... Вось і пакаціла па палескім краі.

То-бок, вы самі актыўна шукалі героя. Вам ніхто не падказваў…

— Ніхто. Час быў невясёлы, настрой таксама. Я села за руль і распачала вандроўку па мясцінах на мяжы з Літвой. Там такія прыгожыя назвы вёсак: Вараняны, Гервяты, Рымдзюны, Пелагрында, Гіры. І атмасфера там дзіўная. Штосьці спрыяльнае для душы разлітае ў паветры. Там ніколі не руйнавалі касцёлаў. Там людзі крыху іншыя. Пыталася ў жыхароў — ці ёсць тут цікавы чалавек? Адразу раілі... старшыню сельсавета, ксяндза. Не тое. А што «тое» — сама не ведала.

Рухаліся навобмацак ад аднаго двара да другога?

— У адной з вёсак было свята. Здаецца, Тройца. Там і ўбачыла бабку Юліту. Мне пра яе ніхто не збіраўся казаць, бо яна была старая і мела дрэнны слых. Але якая натуральная, арганічная ў свае 84 гады! І галоўнае, што яна — сапраўдны мастак: ляпіла з цэменту барэльефы, невялікія скульптуры. Мне было вельмі важна дэталёва ўбачыць праз камеру ўвесь гэты таямнічы працэс. Мы набылі мех цэменту, і яна пачала ствараць свой цуд. Памагала сабе то друзачкай, то цвіком. Раптам стала абсалютна адчувальна, што Юліта наўпрост размаўляе з Богам. Нам не толькі здымаць было лёгка. Мы былі шчаслівыя побач з ёй.

У фільме ёсць сцэна, падобная на атракцыён, калі бабуля змагаецца з каровай.

— Я заўважыла, што Юліта сістэматычна сыходзіла з двара. Аднойчы скіравалася за ёй. Аказалася, што бабуля пасвіла сваю карову на лузе асобна. Прывязаная жывёліна за пару гадзін выскубала траву ў адведзеным радыусе, і яе трэба было пераводзіць на іншае месца. У гэты момант карова адчувала волю і пачынала гойсаць. Так што кожны выхад на поле атрымліваўся для беднай Юліты накшталт сапраўднай карыды! Смешна, з аднаго боку. З другога — сумна. А з пункту гледжання кіно — безумоўная ўдача.

На Юліту падобная інсітная мастачка Алена Кіш. Такая ж «чуйная душа». Аднак яе вобразны свет больш складана ўвасобіць на экране — няма за кім назіраць. Вы адважыліся на сінтэз хронікі і анімацыі, спалучылі фактычна несумяшчальнае. Так паўстаў «Маляваны рай» (2010).

— Ідэя ажыўлення сюжэтаў на дыванах Алены Кіш належыць цудоўнаму рэжысёру-аніматару Ірыне Кадзюковай. А хроніку назапашвала сама ў Дзяржынскім архіве фотакінадакументаў. Потым доўга вылушчвала найбольш выразныя кадры. Што ж тычыцца несумяшчальнага, дык гэта закладзена ў асобе мастачкі, якая жыла «перпендыкулярна» часу.

Простыя людзі, вясковы аўтэнтызм... Якім жа чынам у шэраг такіх герояў трапілі гараджане — асобы кшталту мастакоў Кашкурэвічаў («Фаўст Арлена», 1996), харэографа Вячаслава Іназемцава («Геній месца», 2002), клаўнэсы Святланы Бень («Неверагодная Бенька», 2012)?

— Насамрэч я вельмі люблю горад. Нарадзілася, вырасла ў Мінску. Для мяне гарадское жыццё зразумелае і бясконца цікавае. Асоба прафесійнага мастака (у шырокім сэнсе), безумоўна, прыцягвае. Роднасныя душы, як ні кажы. Аднак, калі стамляюся ад складаных творчых натур, то прагну здымаць у вёсцы — як мага далей ад сталіцы.

Вы ж не заўжды здымаеце тое, што хочаце? У студыі існуе план вытворчасці.

— Амаль заўсёды сама вызначаю і тэму, і будучага героя.

Кіно — гэта свята, якое заўжды з вамі?

— Для мяне руціна — перабіраць тоны кінаматэрыялу ў мантажнай. Мы здымаем шмат. І ніхто не можа ўявіць, як зайграе на экране гэта мора. У фільм павінна ўвайсці толькі самае лепшае. Кожны кадр трэба абдумаць — чым ён дрэнны і чым добры. Гэта тое, што мне не даспадобы. Але такую працу не магу перакласці на плечы, напрыклад, мантажора ці асістэнта. Раптам згубіцца які-небудзь вельмі істотны кадр? Трэба знайсці самыя лепшыя «цаглінкі», каб потым з іх будаваць дакументальную карціну. Складаеш літаральна па слову, па фразе, па ноце. І часам здаецца, што пакуль фільм не нап’ецца маёй крыві, кіно не атрымаецца.

Амаль гэтак жа лічыць Уладзімір Шантаровіч — галоўны трэнер нацыянальнай зборнай па веславанні і герой вашай новай стужкі «Першы» (2012). Ён упэўнены, што спорт — гэта самакатаванне. Інакш не будзе рэкордаў.

— Гэты хлопец з Рагачова фанатычна ставіцца да сваёй справы. Не ўмее нічога — ні машыну вадзіць, ні цвік убіць. Толькі методыкі стварае для трэніроўкі спартоўцаў. І калі беларуская каманда перамагае, напрыклад, нямецкую, на «ўмацаванне» якой выдаткоўваюцца значна большыя сродкі, гэта эмацыйна прабівае наскрозь. Ён прыгожы, энергічны. Сапраўдны. Дарэчы, хацеў, каб фільм не быў складзены выключна з яго ўласных маналогаў. Але ён так фантануе, што ўсе іншыя пабочныя расповеды падаліся б шэрымі і дарэмнымі.

Сапраўды, Шантаровіч — натура самайгральная. І вы вызвалілі для яго прастору фільма, дзе герой разгарнуўся на поўную моц. А ці адчуваеце вы сябе камфортна ў рэжысёрскай прафесіі і наогул у свеце, збудаваным па мужчынскай логіцы?

— Досыць камфортна. Калі я вучылася ў майстэрні Віктара Дашука і да яго звярталіся «па сапраўднага хлопца», ён звычайна прапаноўваў дзяўчыну, што не саступіць ніякаму хлопцу.

Галю Адамовіч... Паралельна з Віктарам Дашуком курс набіраў Віктар Тураў. І вы не пайшлі да яго на рэжысуру ігравога кіно, хоць яно звычайна больш прываблівае пачаткоўцаў.

— Выбрала Віктара Дашука, таму што ён вёў вельмі яркую рэкламную кампанію. І потым не расчаравалася. Дашук прыкладаў шмат намаганняў, каб мы адчулі смак рэжысуры. Запрашаў выкладчыкаў з ВГІКа. На першым курсе «прабіў» паездку на фестываль дакументальнага кіно ў Лейпцыг.

На ўсю групу?

— Пуцёўка была адзіная. Мы кінулі жэрабя. Я выйграла. Прычым ні хвіліны не сумнявалася, што паеду менавіта я.

Мо тады, у 1989 годзе, вы — неафіт — адчулі сэнс прафесіі і атрымалі імпульс для творчасці? Фестывальны кантэкст і сёння застаецца для вас не проста панарамай сучаснага дакументалізму.

— Для мяне гэта важная частка прафесійнага вопыту і неабходнае творчае асяроддзе. Кінафестываль, перадусім, — вельмі сур’ёзныя міжасабовыя стасункі, абмеркаванні, крытыка. Там складаецца трывалае кола сяброў-калег, якія жывуць у Латвіі, Польшчы, Расіі, Украіне. Ведаеце, калі твае фільмы не трапляюць на міжнародныя фестывалі, то, па вялікім рахунку, цябе няма. Такія правілы. Прабівацца мусіш сам. Ніхто іншы табе ласкі не зробіць.

Так. Дакументальнае кіно даўно знікла з кінатэатраў. Яно перасялілася на фестывальныя пляцоўкі і тэлебачанне.

— Трэба прафесійна займацца дыстрыбуцыяй фільмаў. Расійскі канал «Культура» паказаў маю «Інакіню» (2010) на Каляды і атрымаў шмат водгукаў ды глядацкіх каментарыяў. Наогул фільм даўно акупіўся, бо яго менавіта распаўсюджвалі! А беларускае тэлебачанне, напрыклад, толькі аднойчы перад Алімпіядай у Лондане выпусціла ў эфір (праўда, у прайм-тайм) фільм «Быць першым» (2011) — пра падрыхтоўку да спаборніцтва нашай зборнай. І наогул ні адзін наш тэлеканал да гэтага часу не зрабіў адмысловай рубрыкі для дакументальнага кіно, каб яно не выпадкова, а сістэмна з’яўлялася на хатнім экране. Рэжысёрская справа — зрабіць карціну. Дарэчы, на гэта выдаткоўваюцца немалыя грошы. А «прасоўванне» фільма да гледача — гэта іншая прафесія.

Мы абагульнена гаворым — «глядач», а насамрэч гэта асобныя вельмі розныя людзі. Няма рэцэптаў, як стварыць такую карціну, што зачэпіць за жывое кожнага. Свежы прыклад — ваша «Неверагодная Бенька». Нават меркаванні крытыкаў падзяліліся. Адны былі захопленыя, другія збянтэжана паціскалі плячыма.

— Аднойчы я прапанавала паглядзець «Інакіню» сваячцы. Яе жыццёвыя абставіны крыху нагадвалі сітуацыю гераіні фільма. Але карціна прайшла міма — сваячка эмацыйна не адрэагавала ні на што. Немагчыма спазнаць таямніцу, як фільм трапляе ў сэрца гледача. Бывае, «накручана» візуальна, драматургічна — і не бярэ за душу. А здараецца так, што чалавек проста распавядае пра сваё жыццё на аднастайным сярэднім плане. І гэта выклікае моцны рэзананс. Насамрэч выбітны фільм — з’ява эксклюзіўная.

Такога кшталту экранных твораў заўсёды было няшмат. Думаю, што кіно як мастацтва ўжо завяршыла свой залаты і сярэбраны век... Але ў беларускім кантэксце якасных дакументальных карцін (асабліва на фоне ігравых стужак) нямала. Якія з айчынных рэжысёраў цікавяць вас як прафесіянала?

— Міхаіл Жданоўскі. Канешне, Віктар Аслюк. Кацярына Махава, Юрый Цімафееў... Я глядзела ўсю праграму студыі «Летапіс» за 2012 год. Аднак фільма, які б нейкія дзверцы адкрыў у душы, каб я сказала: «Божа!»... Не, не знайшла. Паўтаруся, фільм-падзея — вялікая рэдкасць. Кажу цяпер не толькі пра Беларусь. У Расіі аналагічная сітуацыя. Проста там школа больш моцная і традыцыі глыбейшыя.

Апошнім часам на постсавецкім абшары зноў уздымаецца «чорная кінахваля» — як пры канцы 1980-х. Гэта тычыцца ігравога і дакументальнага кіно — смакуецца, так бы мовіць, «сціплая прываблівасць» гвалту, зладзейства як нормы існавання сацыяльнага «нізу».

— Рэжысёр павінен ставіць няпростыя пытанні. Дно жыцця, занядбанасць «маленькага чалавека» — гэтым не здзівіць. Але з цягам часу ўсё больш хачу жыць па зразумелых правілах. Нельга расхістваць маральныя апоры. Асабіста я не планую ляпіць кіно з бруду. На здымкі збіраюся заўжды з радасцю.

Кіно — складаны тэхналагічны працэс. Шмат залежыць ад апаратуры, ад лагістыкі…

— І ад каманды памагатых. Людзі зарабляюць няшмат і часам дэманстратыўна выказваюць сваю абыякавасць. Вось тады вельмі цяжка. Даводзіцца напружваць нервы, каб наладзіць рабочую атмасферу. Дакументаліст наўпрост залежыць ад свайго героя: яго настрою, працоўнага раскладу, жыццёвай завядзёнкі. Трэба быць мабільным. Калі здымалі «Першага», падобная сітуацыя ўзнікала не аднойчы. Як рэжысёр, я хутка змяняла курс, а кіроўца нашага аўто, напрыклад, не жадаў гэтага рабіць. Пачынаеш яго выхоўваць... Гэта вымотвае. Усё трэба пільна адсочваць, шмат разоў правяраць.

Пры гэтым звонку вы заўсёды выглядаеце бездакорна. Складаная фрызура, высокія абцасы, адмысловыя строі, завушніцы... Нетыповы выгляд для рэжысёра.

— На здымках і ў мантажнай усё тыпова. Але пасля камандзіровак так хочацца вызваліцца ад джынсаў ды світара!

А прозвішча ваша? Яно не дадавала праблем?

— Хутчэй спрыяла. Больш уважліва ставіліся да мяне. Не вывучала, ці пераплятаюцца галіны нашых фамільных дрэваў. Але мы жылі ў адным двары, і я добра ведала Алеся Адамовіча.

Вы дэбютавалі ў 1993 годзе фільмам «Палюбі мяне чорненькім». Узнялі праблему кінутых дзяцей-мулатаў. Крытыка адразу залічыла вас у кагорту сацыяльна арыентаваных рэжысёраў і доўга разглядала вашы карціны праз гэту прызму. Аднак вы не аднойчы збочвалі…

— Я нармальны чалавек — расту і змяняюся. Даражу тым, што магу здымаць. А гэта цяжка. Цяжка браць новую планку з кожным наступным фільмам, каб не зрабіцца «урнай з уласным прахам», як колісь дасціпна сказала Фаіна Ранеўская. Цяжка таксама і псіхалагічна — ёсць небяспека, што «сарве дах». Пасля «Інакіні» здзіўляліся, што я, вобразна кажучы, не ў паранджы. Цяпер кпяць — маўляў, пайшла ў спартыўную тэматыку. Проста сёння мне цікава гэта, а заўтра — зусім іншае. Я ўдзячная лёсу, што магу рабіць кіно.

Дарэчы, якім чынам вас «захапіў» кінематогаф? Вы ж вучыліся ў Політэхнічнай акадэміі.

— Скончыла школу ў шаснаццаць год і марыла стаць актрысай. Але разумела, што адразу патрапіць у ВГІК не ўдасца. Наш політэх быў тады звязаны з эканамічным факультэтам ВГІК. І я вырашыла ісці ў абход. Выбрала спецыяльнасць «гідраэнергетыка», на якую самы малы конкурс. Будучы гуманітарна арыентаванай, здала на высокія балы матэматыку з фізікай. А па сачыненні атрымала «здавальняюча». Гэтая адзнака закрыла шлях да ВГІКа. Пазней высветлілася: тройкі паставілі ўсім. Відаць, не чытаючы. Можна было аспрэчыць. Але пачала вучыцца. І спачатку нават крыху падабалася. Але бліжэй да 3-га курса мне літаральна пачало выкручваць душу. Нават сталі выпадаць валасы. Памятаю, сама зрабіла складаны чарцёж і прыйшла здаваць экзамен. Не магла спыніць слёзы. Выкладчык здзівіўся вельмі... А я плакала і казала, што не маё гэта ўсё. Пачала кампенсаваць сваю тугу: іграла на гітары, скакала з парашутам…

На Баравой? І ў вас была сапраўдная амуніцыя?

— У мяне былі шлем і валёнкі. Першы раз крочыла з самалёта ў паветра зімой. Але забылася прывязаць валёнкі. Яны зляцелі, і я прызямлілася ў сваіх чырвоных махровых шкарпэтках на белы-белы снег. Уявіце сабе буйны план...

Нішто не перашкаджае кінематаграфічнаму бачанню. Гэта характар…

— (Са смехам.) Хіба вам яшчэ не паведамілі, што ў мяне ёсць характар?!.