Святлана Бень

Паверыць у звышнатуральнасць беларускага тэатральнага працэсу мяне прымусіла Святлана Бень, рэжысёр тэатра лялек і лідар кабарэ-бэнда «Сярэбранае вяселле». Год таму Святлана разам з мастаком Антанінай Слабодчыкавай, астраномам Зояй Кенько ды іншымі сябрамі стварыла настольны кардонны спектакль па матывах казак Дональда Бісета «Быў бы ў мяне дракон...», а разам з ім — папяровы (дый не толькі) хатні тэатр «Кардонка». У рэпертуары «Кардонкі» пакуль што два спектаклі: «Быў бы ў мяне дракон...» і «Хатні вожык» паводле апавядання «міцька» Дзмітрыя Шынкарова. Каб паглядзець іх, вам патрэбны не квіток, а спрыяльная нагода. Ну, а пра тое, навошта было ствараць «Кардонку», над чым зараз працуе «Сярэбранае вяселле» і што за «чароўная памылка», з-за якой кампанія музыкаў гасціла ў вядомага клоўна Славы Палуніна, — Святлана раскажа сама...

З’яўленне «Кардонкі»

— Мне падаецца несправядлівым тое, што тэатр такая складанаарганізаваная справа. Паспрабуй сказаць: «Я хачу свой тэатр» — і любы нармальны чалавек табе адкажа: «Ха-ха-ха!» Для гэтага столькі ўсяго патрэбна: памяшканне, сцэна, гук, мноства прафесіяналаў для іх абслугоўвання. І ўсё гэта так грувастка (асабліва фінансавыя пытанні). А мне заўсёды хацелася пэўнай аўтаномнасці і малых форм, якія так шмат дазваляюць зрабіць. Тым больш што ў студэнцкія часы мы пабачылі на еўрапейскіх фестывалях безліч вельмі простых і ў добрым сэнсе нахабных спектакляў, зробленых з некалькіх кардонных скрынак, паперак і пёркаў. Тэатр аб’екта — мінімалістычны і яскравы. І вось неяк у мюнхенскім музеі я натрапіла на ўзоры папяровага тэатра XVI — XVII стагоддзяў. Ахвочыя набывалі там спецыяльныя наборы, выразалі з іх сцэну і герояў, а потым ставілі спектакль. Атрымліваўся гэткі тэатрык адной п’есы. Людзі ладзілі сямейныя вечары і, я ўпэўнена, стваралі часам творы мастацтва.

Ідэя папяровага хатняга тэатрыка здалася мне найлепшым выйсцем з сітуацыі. Не вельмі распаўсюджаная форма прадугледжвае такую разнастайнасць мастацкіх рашэнняў, што нават калі 99% лялечнікаў упадабаюць яе, паўтарыцца будзе цяжка. Гэта асаблівая разнавіднасць лялечнага тэатра, падобная да тэатра мастака і да анімацыі, дзе выявы ажываюць. Спачатку мы зрабілі маленькі хатні спектакль. Потым з’явілася задума рабіць экспрэс-спектаклі. І наша кватэра на некаторы час ператварылася ў фестывальную пляцоўку для эксперыментаў. Прыходзілі сябры — Юра і Таня Дзіваковы, Таня Нерсісян, Наташа Слашчова, Оля Клязовіч, іншыя лялечнікі. Разам мы пісалі казку, а потым спрабавалі ажывіць яе з дапамогай падручнага матэрыялу. Аднойчы мой дзень нараджэння ператварыўся ў фестываль: у кожным пакоі паказвалі міні-спектакль. Пасля для святкавання Новага года ў галерэі «Ў» мы зрабілі спектакль «Быў бы ў мяне дракон...». І ён аказаўся такім дарэчным, здольным прынесці неверагодную радасць... Не было пафасу, дыстанцыі паміж намі і гледачом. З’явілася пэўная лёгкасць: калі ніхто не чакае нічога асаблівага, усё прымаецца так, як ёсць — і нахабныя прыёмы, і значная ступень умоўнасці, і адсутнасць нейкіх спецэфектаў. Простая хлапушка ўзрываецца напрыканцы — усе шчаслівыя. А ў вялікім стацыянарным тэатры давялося б узарваць сто хлапушак, і невядома, ці ўдалося б дасягнуць такога ж уражання.

Вар’яцкія гісторыі 
пра іншапланецян і не толькі

— Цяпер у нашага тэатра перыяд назапашвання — ідэй, натхнення, інфармацыі. Шмат часу забірае «Сярэбранае вяселле», і тэатр у гэтай сітуацыі — мой выходны, бо праца ў гурце, якая, безумоўна, прыносіць задавальненне і радуе, усё ж цяжкая і штодзённая. З-за няспынных гастролей часу на «Кардонку» застаецца не так шмат. Адзін з кірункаў нашай працы — майстар-класы па настольным тэатры. Разам з гледачамі мы пішам кароткія, смешныя, абсурдныя гісторыі, а потым у невялікіх групах робім паводле іх троххвілінныя спектаклі — каб людзі паспрабавалі і пасля зацікавіліся (або не зацікавіліся) папяровым тэатрам. Гэта захапляльная і ўзаемакарысная творчасць, бо ўдзельнікі, не ведаючы ніякіх мастацкіх канонаў, робяць адкрыцці, якія я сама зрабіць бы не здолела. Мы праводзілі такія майстар-класы ў Мюнхене на фестывалі «Юла», у межах фэсту «Вялікі перапынак» наведалі дзіцячы дом пад Тулай, ладзілі іх і ў іншых месцах. І я бачу, што маленькі тэатрык, які змяшчаецца на звычайным стале, вельмі запатрабаваны.

Пакуль што ў рэпертуары «Кардонкі» толькі мая студэнцкая работа «Хатні вожык» і казка «Быў бы ў мяне дракон...» Што да астатняга рэпертуару — мы досыць актыўна распрацоўваем адразу пяць ідэй. Напрыклад, разам з маёй сяброўкай з Берліна, мастаком Лінай Хесінай, мне хочацца ўвасобіць сваю казку «Самы маленькі самалёцік на свеце» і зрабіць чароўны монаспектакль. Яшчэ хочацца стварыць пастаноўку ў жанры тэатра ценяў па кітайскай народнай казцы. Таксама рыхтуем спектакль сапраўднага сямейнага тэатра, у якім вар’яцкія гісторыі пра іншапланецян разам са мной будуць распавядаць мая дачка і муж. З мастаком Наталляй Ісакавай працуем над скандынаўскай казкай «Чароўная крэйда». І гэтак далей — ёсць мноства ідэй і мастакоў, з якімі цікава ўзаемадзейнічаць.

Білеты ў «Кардонку» не прадаюцца!

— Мы выступаем там, куды нас запрашаюць. Мне прынцыпова хочацца заставацца ў такім фармаце і рабіць спектаклі, якія можна паказаць кампаніі з трох—пяцідзесяці чалавек, — невялікія, без складанага тэхнічнага абсталявання і таму абсалютна аўтаномныя. Калі нас запросяць у госці добрыя людзі — мы прыйдзем і сыграем. Запросяць на фестываль — паедзем і сыграем. Такія спектаклі можна паказваць паўсюль. Гэта не тая сітуацыя, калі чалавек, прыходзячы ў тэатр, трапляе ў чароўную прастору. Не, гэтак таксама цудоўна: чалавек з парога аказваецца па-за побытам, у яго забіраюць паліто, даюць нумарок, ён знаходзіць сваё месца ў зале, яго просяць выключыць тэлефон... Чалавек разумее сур’ёзнасць, адказнасць сітуацыі. У тым шмат плюсоў. Але ж не менш плюсоў і тады, калі разняволены, захоплены атмасферай раптоўнасці, нечаканага цуду глядач адчувае сябе па-хатняму камфортна.

Мы пазбягаем прывязанасці да камерцыйных складнікаў тэатра. Канешне, калі спектакль спадабаецца і нас папросяць сыграць яго за грошы — пагодзімся. Але такую задачу «Кардонка» перад сабой не ставіць. Галоўнае, каб мы мелі магчымасць зрабіць тое, што нас бударажыць, а потым маглі гэта паказваць. І не плакацца: у нас няма пляцоўкі, у нас няма святла, у нас няма грошай на матэрыялы... Ды ў мяне ўся кватэра завалена матэрыяламі! Вунь, сметніцы пад вокнамі перапоўнены матэрыяламі для маіх спектакляў. Нічога не трэба, акрамя жадання. І таму нам не крыўдна паказваць спектаклі бясплатна. А калі мы паказваем іх за грошы, то разумеем, што перш за ўсё гэта магчымасць, якая дазволіць нам пайсці далей. Усё досыць гарманічна. Гэта такі тэатр нахабства і гармоніі.

Сола на швабрабасе

— «Сярэбранае вяселле» працягвае рухацца ў тым кірунку, у якім яно заўсёды і рухалася: еўрапейскае кабарэ. Нас цікавяць песні-гісторыі, стварэнне асаблівага свету — тэатралізаванага, яркага, дзіўнага. Зрабілі праграму «Музыка ўсё!», у якой мы нарэшце заняліся тым, чым даўно хацелі заняцца, — пошукам новых інструментаў. Па вялікім рахунку, яны традыцыйныя, проста не так часта, як хацелася б, выкарыстоўваюцца ў сучаснай музычнай прасторы. Ну вось, скажам, на швабрабасе, палцы з нацягнутай вяроўкай, можна іграць як на кантрабасе. Гэта захапленне вынікае з гісторый пра дваровыя ансамблі, якія стыхійна ўзнікалі ў 1950—1960-я гады ў Амерыцы, з музыкі скіфл, калі не было нічога (ні апаратуры, ні інструментаў, ні грошай), а жыць і радавацца вельмі хацелася. І збіраліся такія дваровыя гурты, у якіх добра калі хто адзін умеў іграць на банджа ці на гармоніку, астатнія гралі на барахле. У якасці ўдарных — таз. Спявалі ў жбан. Дудзелі ў нейкія дудкі, стукалі палкамі па жалезных баках і каністрах. Нас заўсёды цікавіла гэта традыцыя. І вось мы пачалі яе асвойваць. Наперадзе яшчэ шмат інструментаў, якія адлюстроўваюць антыглабалісцкую ідэю другаснага выкарыстання прадметаў. Ігры на барахле. Другое жыццё барахла — гэта цэлая жыццёвая філасофія, досыць блізкая мне. Цуд! Яно ажывае! Пяе! Гучыць! Чалавечую прагу спажываць, увесь час хапаць (набываць) нешта новенькае трэба ў сабе ўтаймоўваць. І вучыцца ставіцца да рэчаў з павагай. «Кардонка» і «Сярэбранае вяселле» скіраваны ў тым ліку і на гэта.

Спачатку мы вырашылі, што «Музыка ўсё!» будзе канцэртам для дзяцей. Але гучыць тое досыць умоўна... Увогуле, мяне палохае адказнасць за нейкіх пэўных гледачоў. Ты ўяўляеш іх сабе: дзеці. І гэта адразу пачынае ціснуць. А ім будзе цікава? Не засумуюць? Зразумеюць? А якога ўзросту павінны яны быць? А ці застануцца задаволенымі, пабачыўшы такое, мамы і таты, якія аддадуць грошы за білет? Я была скаваная гэтымі пытаннямі і падчас працы ў тэатры лялек. Цяпер забараняю сабе пра гэта думаць. Не тое, каб я зусім не дбала пра гледача, не. Проста ён прыйдзе і пабачыць. Калі яму не цікава — сыдзе, а калі цікава — прывядзе на наступнае прадстаўленне сяброў. Таму «Музыка ўсё!» — не толькі для дзяцей. На шмат якія нумары дарослыя рэагуюць значна лепш (хоць ёсць у праграме і выключна дзіцячыя песні, напрыклад, пра коціка — калі трэба паказваць усё, што коцік робіць). Але гэта такія «сандалікі навырост», і мне падабаецца, што малыя разам з бацькамі дазнаюцца пра нешта незвычайнае. Нават калі ўсю песню яны праседзелі з каменным выразам твару, гэта не значыць, што ў іх нешта не адклалася на будучыню.

Карацей, нам бы хацелася рабіць тое, што ў першую чаргу падабаецца нам самім, а не ўяўнай мэтавай аўдыторыі. Мне наогул не імпануе думка пра канкрэтную аўдыторыю. Падаецца, што ў ёй закладзена нешта нядобрае для творцы.

Наша дарослая праграма «Латэрна магіка» — ізноў наследаванне традыцыям кабарэ. З-за некалькіх песень пра «Сярэбранае вяселле» пайшла пагалоска як пра надта бойкі і вясёлы гурт. Але тое досыць павярхоўны погляд, які не адпавядае рэчаіснасці. Ствараючы тэатральна-музычныя прадстаўленні ў традыцыях французскага, нямецкага кабарэ, мы хочам развівацца і рабіць іх больш тонкімі, глыбокімі, цікавымі. Гэта музыка не для нястрымнай весялосці, а для асаблівага настрою. Для таго, каб спачатку задумацца, потым ні на чым не засяроджвацца, потым заплакаць, потым зарагатаць. Адчуць гаму настрояў — і пражыць яркі вечар. Цяпер «Сярэбранае вяселле» занятае тым, што аднаўляе сваю праграму «Кабарэ ў квадраце» (у Мінску мы паказалі яе толькі двойчы). Там вельмі шмат удзельнікаў, яна не прыстасаваная да клубных пляцовак, таму мы не гастралявалі з ёй, а цяпер хочам перарабіць і падарожнічаць. Яшчэ нам вельмі падабаецца атмасфера гаража, тэхнікі, механікі. Гэта досыць блізка па стылістыцы да «Цуду святога Антонія» (студэнцкай работы Святланы Бень паводле Марыса Метэрлінка. — А.М.). І наступная наша праграма будзе гаражна-тэхнічная.

Скокі з сонечнымі зайчыкамі

— Няёмка казаць пра гэта. Слава Палунін — вялікі чалавек, без перабольшання. І распавесці, як мы да яго ездзілі, — нібыта прымазацца да яго славы: «Ведаеце, вось мы бывалі ў Палуніна...» Ён запрашаў нас да сябе чатыры разы: двойчы на фестываль «Кангрэс дурняў» і двойчы на свой млын пад Парыжам. Цудоўная гісторыя, я да гэтай пары думаю, што мы яе не заслужылі. Чароўная памылка, Божае наканаванне. Тое, што вельмі моцна на мяне паўплывала. У Палуніна надзвычай светлая, сонечная жыццёвая філасофія. Чалавек, які імкнецца быць шчаслівым. Галоўнае, да чаго ён заклікае, — штохвілінна быць гатовым уключыцца ў гульню, якую табе прапаноўвае лёс. Людзі прызвычаіліся быць нешчаслівымі. І думаюць, што быць шчаслівымі яны не заслугоўваюць, таму не дазваляюць сабе гэтага. А на самай справе трэба прагнуць быць шчаслівым. Не займацца тым, што для цябе катэгарычна непрымальна, не гвалціць сябе. А імкнуцца рабіць тое, што прыносіць табе задавальненне, і пры гэтым не разбураць свет іншых людзей. І мы пабачылі гэтую простую філасофію, якую Слава Палунін, яго родныя і сябры практычна рэалізавалі. Ён насамрэч так жыве. Чалавек у гульні. Вось сонечны дзень, сонечныя зайчыкі — і ён гатовы скакаць разам з імі.

На млыне, дзе ён жыве, — казачны свет. Людзі засяроджаны на той справе, якая ім сапраўды падабаецца, і не напружваюцца. Я запытала: чаму? Палунін адказаў, што для іх галоўнае не вынік, а магчымасць разам парадавацца нечаму наўкол. Самая галоўная радасць — радасць стварэння. Яны нешта робяць разам, жартуюць, распавядаюць гісторыі... Штосьці аказалася не вельмі ўдалым? Неістотна. Людзі ўжо стварылі. Збудавалі вакол сябе нейкі купал дабра і радасці. А калі мы ставім за мэту зрабіць нешта цікавае і пры гэтым грызем адзін аднаго, некага моцна пакрыўдзілі, нехта не вытрымаў і сышоў, але ў выніку атрымаўся геніяльны твор мастацтва... Ды навошта ён нам патрэбны, калі мы знішчылі столькі ўсяго каштоўнага?! Я з такой пазіцыяй цалкам згодна, калі да яе дадаецца геніяльнасць і абсалютны прафесіяналізм. Ёсць такі выраз: харошы чалавек — гэта не прафесія. Дык вось Палунін сцвярджае: прафесія. Прычым рэдкая. І я пра гэта думаю ўвесь час...