Творчы тандэм рэжысёра Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек Аляксандра Янушкевіча і сцэнографа Таццяны Нерсісян на спектаклі «Вянчанне» ўзнік натуральна. Думаю, інакш проста быць не магло. Якраз той выпадак, калі таленты прыцягваюцца, разумеюць адзін аднаго з паўслова і разам ствараюць агульную і змястоўную тэатральную плынь. Гэта ў сцэнічным увасабленні твора Вітальда Гамбровіча ўражвае найбольш.
Аказваецца, мастацкія паралелі перакрыжоўваюцца.
Таццяна Нерсісян скончыла аддзяленне Беларускай акадэміі мастацтваў у майстэрні Аліны Фаміной. Сярод творчых здабыткаў спектаклі «Чаму старэюць людзі?», «Драй швэстэрн», «Шоўк». Аляксандр Янушкевіч навучаўся акцёрскай прафесіі на курсе
ў Аляксея Ляляўскага. Пазней атрымаў рэжысёрскую адукацыю. У Беларускім дзяржаўным тэатры лялек паставіў «Гісторыю аднаго горада», «Марынку-крапіўніцу». Уваходжанне маладых творцаў у наш тэатральны асяродак сталася надзвычай пераканальным і эфектным.
Хачу пачаць з пытання да Таццяны: што для вас з’яўляецца самым складаным у прафесіі мастака тэатра лялек?
Таццяна: На маю думку, бадай, самае цяжкае не толькі ў тэатры лялек, але і для любога творцы — не паўтараць ні таго, што бачыў, ні таго, што калісьці рабіў сам.
Якім жа чынам, з чаго выпрацоўваецца ўласны стыль? Не выпадкова лічыцца, што мастак адбыўся тады, калі ў яго ёсць свой адметны почырк.
Таццяна: Я ведаю толькі тое, што да кожнага твора мусіць быць асобны падыход, і немагчыма зрабіць мастацкае афармленне «Чабурашкі» і п’есы Гамбровіча ў адным стылі.
Згодная. Як вы будуеце свае ўзаемаадносіны з драматургічным матэрыялам? Метад ужо выпрацаваны, альбо вы штораз пачынаеце з нуля?
Таццяна: Залежыць ад аўтара. І кожны раз, калі прыступаю да новай работы, складваецца адчуванне, што я ўвогуле ніколі нічога не рабіла!
Дыктуе аўтар ці рэжысёр?
Таццяна: Абодва. Спачатку, канешне, аўтар. Ну, а потым ужо — рэжысёр, з якім мы дамаўляемся, як будзем дзейнічаць, вызначаем рамкі, за якія не варта выходзіць. Бо не сакрэт: ёсць спакуса ў адзін спектакль запхнуць усё, што ты ведаеш і ўмееш, — разумееш жа, як гэта будзе працаваць...
Мне здавалася, што гэта сіндром тэатральных пачаткоўцаў, які з вопытам знікае.
Таццяна: Не знікае — заўсёды хочацца! Іншая справа, што ты кожны раз мусіш свядома праходзіць праз неверагодна цяжкі адбор. Мы з Сашам пачыналі працаваць над «Вянчаннем», і ў мяне была велізарная папка з эскізамі, дзе мелася па некалькі самых розных спосабаў рашэння пэўнай тэатральнай задачы. Падчас працы мы абіралі ўсяго адзін, самы, на нашу думку, дакладны. Ад іншых жа, хоць было балюча, даводзілася адмаўляцца — каб яны не заміналі агульнаму ўспрыняццю будучага спектакля.
Аляксандр, вам як рэжысёру ці складана дамаўляцца з мастаком Таццянай Нерсісян?
Аляксандр: Нескладана. У тэатры нашы працоўныя сталы стаяць побач, так што мы, можна сказаць, жывем разам. І настолькі прыцерліся, што многае нават і тлумачыць не даводзіцца — разумеем адно аднаго з паўслова. Ведаю: калі я ўявіў сабе тое, што мне спатрэбіцца ў будучым спектаклі, а Таня гэтую ідэю пацвердзіла, развіла, то ў выніку на сцэне я атрымаю акурат тое, што мне патрэбна, і ў тым самым выглядзе, як мае быць.
То-бок, ваш творчы тандэм тэлепатычны?
Аляксандр: Ну, пэўна і так...
Для мяне «Вянчанне» — яскравы прыклад спектакля, у якім немагчыма адназначна вычленіць, дзе тэрыторыя творчай работы тэатральнага рэжысёра, а дзе — мастака.
Таццяна: Мы з Сашам плялі гэты клубок разам і не змаглі б яго раз’яднаць, нават калі б і захацелі.
Аляксандр: У сферы візуальных вобразаў многае дыктаваў Гамбровіч: мы зыходзілі з той формы, якую ён як аўтар задае ў п’есе, — пастаяннай зменлівасці сімулякраў. І трансфармацыі, што адбываюцца на вачах у гледачоў па волі аўтара і галоўнага героя, іх матэрыяльны складнік — тая прастора, якую мы не прыдумалі, а толькі матэрыялізавалі.
Не страшна бывае цалкам аддацца аўтару і пакорліва ісці за ім «у невядомасць», не падстрахоўваючы сябе праверанымі і дзейснымі пастановачнымі прыёмамі?
Таццяна: А што вы маеце на ўвазе пад пастановачнымі прыёмамі? Тыя штампы, якія ў адным выпадку аказваюцца дарэчы, але ў другім, дакладна паўтораныя, — халастым стрэлам і кепскім густам? Я казала на самым пачатку: ад такіх спакус трэба бегчы як мага далей. Любы твор індывідуальны, і, адпаведна, да кожнага неабходны індывідуальны падыход.
Аляксандр: Прыкладам, «Вянчанне» — гэта цудоўная пародыя Гамбровіча на геніяльную п’есу — тут сабраны самыя вядомыя і самыя збітыя, але надзіва жывучыя тэатральныя штампы, пачынаючы ад чырвонай коўдры, пяці фіналаў і заканчваючы самым пафасным пафасам. Мы ж як аўтары спектакля паспрабавалі паіранізаваць з гэтай пародыі — нам было важна данесці да гледачоў нашу пазіцыю.
Існуе меркаванне, што, у параўнанні з драмай, у тэатры лялек большая тэатральная прастора, тут можна быць смялей у выбары выяўленчых сродкаў, у формах кантакту з гледачамі...
Аляксандр: Я асабіста не згодны з тым, каб размяжоўваць і раздзяляць лялькі, драму, пластыку, відэаінсталяцыі... Думаю, зараз самы час для таго, каб іх аб’ядноўваць.
Значыць, вы не разглядаеце тэатр лялек як асобны від мастацтва?
Аляксандр: Мне здаецца, што сёння ўсё акурат да гэтага і ідзе. Іншая справа, што ў нашай тэатральнай прасторы гэта пакуль яшчэ не так ярка заўважна.
Таццяна: Наша сямідзесяцігадовая прывычка да таго, што на сцэне абавязкова мусіць быць лялька, ужо не актуальная: сучасны тэатр лялек незвычайна складаны і шматпланавы, у ім існуе мноства самых разнастайных, часам зусім нечаканых сцэнічных звязак.
А вам асабіста ўжо не хочацца ўбачыць на падмостках ляльку ў яе, так бы мовіць, класічным абліччы?
Аляксандр: Але ж не дзеля таго, каб яна проста там была. Лялька ў спектаклі — паўнапраўны ўдзельнік пастаноўкі, і яна мусіць прайсці той жа рэпетыцыйны шлях, што і акцёры. Для таго каб была магчымасць зразумець, хто яна — «гімнаст» альбо «інвалідзік», на што яна здатная ў тэхнічным плане, а чаго ад яе патрабаваць бессэнсоўна. Ляльку не прымусіш — яна альбо можа, альбо не.
І потым, мы ж не гаворым пра тэатр лялек «увогуле». Заўсёды неабходна ўлічваць, якой аўдыторыі адрасаваны той ці іншы спектакль і навошта мы яго ставім: каб «зарабляць грошы» альбо каб атрымаць запрашэнне на фестываль і годна выступіць на ім... Вельмі хацелася б мець магчымасць пашукаць у форме, працаваць з тым матэрыялам і сродкамі выразнасці, якія найлепшым чынам падыходзяць для рашэння канкрэтнай п’есы, — ці гэта сродкі драматычнага тэатра, ці пластыка, лялькі або што іншае...
Згодная, вельмі важна ведаць, што ты маеш люфт для ўласных творчых пошукаў. Дарэчы, Таццяна, вы ў рабоце з рэжысёрамі вылучаеце для сябе такую «ўласную» прастору?
Таццяна: Лічу, што нашмат важней умець канструктыўна дамаўляцца з рэжысёрам, знаходзіць з ім агульную мову. Бо калі кожны будзе цягнуць коўдру на сябе, то... Даводзілася бачыць спектаклі з бездакорнай работай мастака, які — і для мяне тое было відавочна — проста не пачуў рэжысёра. Ды і наадварот. А тэатр — творчасць калектыўная, і поспех яго залежыць ад таго, наколькі ўсе члены пастановачнай каманды здолеюць спрацаваць на адну агульную справу.
Гадоў з дзесяць таму ваша калега з драматычнага тэатра сцэнограф Ала Сарокіна расказала, што ў часы навучання ў Акадэміі мастацтваў яны са сваімі аднакурснікамі былі ўсур’ёз захоплены ідэяй стварэння тэатральнага спектакля... без удзелу акцёраў і рэжысёра, толькі сіламі і сродкамі тэатральных мастакоў. А вы ўяўляеце сябе ў якасці аўтара ўласнага спектакля?
Таццяна: Так, мне б хацелася калі-небудзь зрабіць камерны спектакль, дзе б я была і мастаком, і рэжысёрам. Але пакуль што я яшчэ не саспела для гэтага.
Пра асаблівасці працы ў тандэме з рэжысёрам мы пагаварылі. А як адбываецца ваш выхад да акцёраў, запрашэнне іх у матэрыяльны свет будучага спектакля?
Таццяна: Па-рознаму. Прынамсі, вельмі часта прысутнічаю на рэпетыцыях яшчэ на этапе чытак. Бо нельга абмяжоўвацца адно толькі размовамі з рэжысёрам, трэба адчуць і акцёраў, зразумець, у якім накірунку будуць развівацца іх персанажы, магчыма, адштурхнуцца ад іх індывідуальнасцей. Так было, дарэчы, і на «Драй швэстэрн»...
Аляксандр, а ці даводзілася вам быць «перакладчыкам» паміж Таццянай і акцёрамі, тлумачыць, што да чаго?
Аляксандр: Не, з Танінымі спектаклямі проста: яна ўмее дакладна трапіць у вобраз, ды і акцёрам даспадобы яе стыль.
Таццяна: Бывае, што ўзнікаюць непаразуменні, калі прыходзіць акцёр і кажа: «Я што, з гэтай лялькай павінен буду працаваць?» «Так», — адказваю яму. І ўсё.
Які глядач вам цікавы?
Таццяна: Той, якога не прывялі ў тэатр арганізавана, сілком.
Але ж — ці дасведчаны ён мусіць быць у тэатральным мастацтве? Або лепш наадварот — наіўны і адкрыты? Чаго больш хочацца — здзівіць яго чымсьці незвычайным альбо ўразіць простасцю?
Таццяна: Сёння вакол кожнага чалавека настолькі магутнае інфармацыйнае поле, што мне хочацца, каб ён прыйшоў у тэатр — і трапіў у зусім іншае вымярэнне. Я бачу, што часта людзі сыходзяць са спектакляў у антракце не таму, што ім не цікава, — яны аказваюцца непадрыхтаванымі да падобнага пагружэння. І я сваім знаёмым, якія збіраюцца ў тэатр, кажу: проста адкладзіце сваё будзённае жыццё і дазвольце сабе пабыць пару гадзін у іншай рэальнасці.
Лічыце, што сучаснаму чалавеку складана памяняць звыклую для яго навакольную рэчаіснасць на рэальнасць тэатральную? Альбо складанасць у тым, што ў тэатры яму даводзіцца больш інтэнсіўна рэагаваць на сцэнічныя падзеі?
Таццяна: Думаю, людзі прывыклі, што за іх увагу паўсюль змагаюцца, іх забаўляюць, і акурат з гэткім настроем яны прыходзяць у тэатр: маўляў, давайце, забаўляйце. А тут усё па-іншаму — гледача ніхто не спрабуе здзіўляць, ад яго самога патрабуецца пэўная эмацыйная праца.
У гэтым сэнсе дзеці адгукаюцца лепш і лягчэй за дарослых ідуць на кантакт.
Таццяна: Але з малымі часам бывае яшчэ цяжэй, чым з дарослымі: іх не падманеш. Калі ім нецікава — нізавошта не прымусіш глядзець спектакль далей. А цікавасць узнікае не з-за таго, што ў дзіцяці перад вачамі ўвесь час мільгае карцінка — яму тады проста няма за што зачапіцца, няма пра што падумаць. Часам назіраю за сваім сынам: ён можа дзве гадзіны сядзець у пясочніцы і разглядваць коніка — яму не сумна. Але калі дзіцяці нецікава альбо ўзнікае недавер да таго, што бачыць, яму здаецца, быццам яго падманваюць...
Але ж як у тэатры лялек утрымацца і не пераступіць гэтай мяжы даверу, калі на сцэне малыя бачаць дарослых людзей, якія то мышак з зайчыкамі ім паказваюць, то яшчэ каго?..
Таццяна: Справа зусім не ў сапраўднасці. Вось дзіцёнак гуляе з цацкай — ён жа сам гуляе, сам трымае свайго салдаціка, уласнай рукой праводзіць яго па мастку з кубікаў. Але пры гэтым па-сапраўднаму верыць, што салдат ідзе па мосце... Так і ў тэатры: не важна, колькі гадоў дзядзю, які трымае ляльку, — уключаюцца зусім іншыя механізмы веры.
Якая драматургія цікавая асабіста вам?
Аляксандр: Асабістыя інтарэсы — гэта адно, але ж ёсць і аб’ектыўныя патрабаванні, якія мы не можам не ўлічваць. Прыкладам, 30% нашага рэпертуару мусіць быць адрасавана гледачам малодшага школьнага ўзросту. Ці варта расказваць аб тым, як складана знайсці якасную сучасную беларускую п’есу для гэтых дзяцей?
Парадокс: адсутнасць яркіх твораў для маленькіх гледачоў сталася адной з прычын таго, што ў апошні час у сталічным тэатры лялек з’явілася шмат яркіх спектакляў для дарослых?
Аляксандр: Я б не сказаў, што не пішуць увогуле, — парачку п’ес трымаю на прыкмеце. Аднак асноўная маса таго, што да нас трапляе, не ўяўляе для тэатра мастацкай каштоўнасці.
Што вам цікава ў сучасным тэатры?
Таццяна: На ўступных экзаменах у Акадэмію мастацтваў задалі пытанне: чым асабіста мне цікавы тэатр лялек і тэатр увогуле? Я тады адказала, што тэатральны мастак мае ўнікальную магчымасць выявіць сябе ва ўсіх відах мастацтва: жывапісе, скульптуры, архітэктуры... І гэта — цудоўна!
А вы, Аляксандр, верыце ў светлую будучыню, так бы мовіць, універсальнага тэатра?
Аляксандр: Але ж гэты штучны падзел прыдуманы крытыкамі, і, прынамсі, на Захадзе існуе мноства калектываў, якія не падзяляюцца на лялечныя альбо драматычныя, а працуюць, скажам, для дзяцей і ў пошуку выразных сродкаў у кожным новым спектаклі зыходзяць з вырашэння канкрэтных задач.
Разумею ваш скептыцызм: маўляў, крытыкі прыдумалі гэта для таго, каб усё было зразумела і раскладзена па палічках. Але ж, з іншага боку, і глядач, калі прыходзіць на спектакль, мусіць ведаць, якія правілы гульні прапаноўвае яму тэатр?
Аляксандр: Пачатак спектакля — гэта ўжо і ёсць правілы гульні. Яны задаюцца нават і раней — афішай да спектакля, праграмкай, адкрытай альбо апушчанай заслонай... Як правіла, на добрым спектаклі я як глядач вельмі хутка арыентуюся, што да чаго. Для мяне нашмат важней, каб сучасны тэатр дакладна разумеў, пра што ён прапаноўвае дыялог сваім гледачам: пра сёння, учора, заўтра? І — пра каго?
А не хочаце адрасаваць гэта пытанне сабе? Пра каго ставіце спектаклі: пра сябе, пра людзей?..
Аляксандр: А хіба людзі — гэта нейкія чужынцы? Ці мы — з іншай планеты?
Таццяна: Пры выбары твора суадносішся найперш са сваімі пачуццямі, нават калі ты яшчэ не ведаеш, што канкрэтна і як будзеш рабіць. Ад першага прачытання «Вянчання» быў шок, але памятаю, як гарэлі вочы ў Сашы... І толькі пасля таго, як мы зрабілі спектакль, магу сказаць, што Гамбровіч для мяне адкрыўся...
Вы выйшлі ў фінал Нацыянальнай тэатральнай прэміі. Асабіста для вас наколькі актуальная і важная ідэя прафесійна-творчага спаборніцтва?
Таццяна: Думаю, гэта другасна... Галоўнае — прэм’ера. У дачыненні да «Вянчання» для мяне было вялікай нечаканасцю тое, як глядач успрыняў наш спектакль, наколькі жыва і дакладна рэагаваў на яго.
У вас сапраўды няма патрэбы ці ўнутранага азарту параўнаць сябе з калегамі, адчуць сваё месца сярод іх, зразумець, у якой сістэме каардынат існуяце?
Таццяна: Няма. Які сэнс высвятляць, хто першы, а хто другі, калі ва ўсіх розныя густы, ды і ў кожнага рэжысёра, як правіла, свой глядач?
Сапраўды, чатыры лялечныя спектаклі ў фінале сёлетняй Нацыянальнай тэатральнай прэміі настолькі разнапланавыя, што яскрава дэманструюць: айчынны тэатр лялек сёння імкнецца развівацца ў розных накірунках. Адкуль вы чэрпаеце творчае натхненне?
Таццяна: Гэта працэс падсвядомы...
Значыць, у вас не бывае сітуацый, калі вы сабе кажаце: «А пайду я ды зачарпну вядзерца натхнення»?
Таццяна: Для мяне важна, што я магу працаваць з цудоўнымі рэжысёрамі, якія ставяць перада мной надзвычай высокія планкі і неверагодна цікавыя задачы. Гэта і Аляксей Анатольевіч Ляляўскі, і маладыя рэжысёры Ігар Казакоў, Жэня Карняг. Ды і Саша... Ну, наўрад ці я дабралася бы да Гамбровіча самастойна! Калі ён прынёс мне і паклаў на стол «Вянчанне», я прачытала п’есу і падумала: «Гэтага я не зраблю ніколі!»
А здараюцца сітуацыі, калі вы глядзіце спектакль і разумееце, што ён — не «ваш» і на сцэне зусім іншае, радыкальна адрознае ад таго, што вы прыдумалі?
Таццяна: Рэальны спектакль заўсёды адрозніваецца ад таго, што ў галаве. Працэнтаў на 40.
І не страшна пачынаць работу, ведаючы, што 40 працэнтаў з прыдуманага не ўвасобіцца?
Таццяна: Проста трэба ставіць планку вышэй — тады і на сцэне застанецца больш.
Таццяна КОМАНАВА