Два мае спектаклі — «Раскіданае гняздо» ў Брэсцкім акадэмічным тэатры драмы і «Пан міністр» у ТЮГу — як адзінства і барацьба супрацьлегласцей.
Першы — пра душу, пра неба — трымаецца на вельмі тонкіх паэтычных ніцях. Яго не хочацца тлумачыць словамі —
яны могуць ператварыць усё ў побыт. Янка Купала ў нечым містык, і ягоная п’еса гучыць як прароцтва. Гаворка ідзе не пра кавалак зямлі, а пра тое, што мы за народ такі і як будзем жыць далей? Спектакль пра нябеснае прадвызначэнне нацыі, што адрываецца ад зямлі, але ўзляцець ніяк не можа; пра тое, чаму народ, які застаецца ў гэтай зямлі па калена, захоўвае ўзнёслую паэтычнасць і камічную паэтыку. Купалаў твор —
як тонкі хірургічны інструмент, разлічаны на падсвядомасць.
Я задумаўся, чаму ўсе пастаноўкі «Раскіданага гнязда» звычайна заканчваюцца хрэстаматыйнымі словамі: «Па Бацькаўшчыну», тады як у п’есе апошнія гукі — доўгае «А-а-а-а-а!!!» — прамаўляе Зоська. Пяць «а» з трыма клічнікамі. «Па Бацькаўшчыну» набіла сцэнічную аскоміну. А ў Купалы іншы фінал, зусім іншая думка закладзена. Крык. І кожны мусіць вырашыць для сябе, «па кім плача Ерамей». Галоўнае пытанне: што мы пакінем пасля сябе на зямлі? Быццам бы ядзім лепш, спім мякчэй, чаму ж нас становіцца ўсё менш з кожным годам? І гэта вельмі сур’ёзная праблема — чаму?
Калі зірнуць на сябе збоку — як на народ, на супольнасць, п’еса набывае містычнае гучанне. І не ў тым справа, што ў Зябліка адабралі кавалак зямлі. (Урэшце, Паніч нічога супрацьзаконнага не робіць.) Героі губляюць пачуццё справядлівасці — вось самае страшнае і балючае. Катэгорыі дабра і справядлівасці ў законе не прапісаны, яны агульначалавечыя, пазачасавыя.
Для «Пана міністра» мне спатрэбіўся зусім іншы жанравы інструмент — грубы фарс. Гэты спектакль — не пра душу, хутчэй — пра розум. Шкварка і чарка — якраз тое, чым чалавек заняты штодня. Ён прачынаецца, і чым напоўнены ягоны ўзбуджаны мозг?
Калі «Раскіданае гняздо» звернута да нябёс, зорак, то гэты спектакль скіраваны ў тушонку, у пляшку гарэлкі — і такім чынам чалавек пазначае сваю прысутнасць на зямлі... Ён мусіць зрабіць выбар паміж адным кавалкам мяса і другім, між тлустым і яшчэ больш тлустым. Людзей такія абставіны прыніжаюць і разбэшчваюць. Калі знікае духоўны складнік, чалавек мізарнее. Ён не ўзнімае вочы да неба, ніколі не асэнсоўвае, што з ім адбываецца. У кожным з нас пры розных абставінах прачынаецца Пупкін. Ідэальна чыстых, незапэцканых не існуе. Толькі на тое мы і людзі, каб зрабіць выбар на карысць духоўнага. Або на карысць нечага іншага.
Фарс — жанр канкрэтны, актыўны, б’е адразу і не дае часу для роздуму. Аляхновіч вельмі дасціпна праводзіць паралелі
і закальцоўвае свой твор праз пушкінскага «Барыса Гадунова». Напачатку Пупкін піша гісторыю свайго ўзыходжання: «Летапіс мой, засталося некалькі слоў»,
а напрыканцы гучыць геніяльнае: «Народ безмолвствует».
Паміж Купалавым «Раскіданым гняздом» і «Панам міністрам» Аляхновіча існуе невялікая часавая адлегласць. Зяблік жыў у вёсцы, Пупкін у горадзе, яны хадзілі па адной зямлі і нават маглі сустрэцца. Гэтыя героі з’явіліся на свет на пачатку мінулага стагоддзя, але сёння мы стаім перад тым самым выбарам, што і яны.
Многія лічаць: вербальны тэатр сыходзіць. А мне здаецца, што мы па-ранейшаму больш верым слову. Пісьменнікі заўсёды былі для нас завоблачнымі аўтарытэтамі. Без нацыянальнай літаратуры нацыянальны тэатр існаваць не можа. Гэтаксама як не можа існаваць за кошт французскіх або брадвейскіх п’ес. Адпрацаваны матэрыял. Рабіць з іх рэпертуарную афішу — значыць зайсці ў тупік, з якога ніколі не выбрацца. Бо тэатр не прыгожая цацка і не забаўка. Перад намі стаяць зусім іншыя мэты. Стаміўшыся ад інтэрнэту, серыялаў, іншай шумнай навалы, людзі прыходзяць у глядзельную залу, каб убачыць тое, што не ўбачаць больш нідзе. Тэатр становіцца месцам, куды хочацца прыйсці, каб паразважаць аб жыцці. Думаю, можна знайсці спосаб, якім чынам гэта зрабіць. І тэму для расповеду варта шукаць у беларускай літаратуры. Яна пра тое, што адбываецца ў нас за акном. Тэатр заўсёды пранізаны асаблівымі трапятлівымі адчуваннямі, заўсёды сам сябе ставіць пад сумненне і ніколі не выдае зробленае за непарушныя ісціны, ніколі не ведае, «як трэба». Ён — у руху.
Уладзімір Савіцкі