Вера Палякова (Эмілія Марці), Уладзімір Іваноў (Яраслаў Прус).
Містычны дэтэктыў паводле Карэла Чапэка
Рэжысёр Таццяна Траяновіч
Мастак Дзмітрый Мохаў
Мастак па касцюмах Ніна Гурло
Харэаграфія Вольгі Скварцовай-Кавальскай
Тэатр-студыя кінаакцёра
Жанр спектакля «Сродак Макропуласа» рэжысёр-пастаноўшчык Таццяна Траяновіч вызначыла як містычны дэтэктыў. І сапраўды, вядомы чэшскі пісьменнік, празаік і драматург Карэл Чапэк будуе сюжэт сваёй камедыі на скрыжаванні жыцця і фантастыкі. Судовае расследаванне па справе Грэгара пра спадчыну Ёзэфа Фердынанда Пруса, што цягнецца дзевяноста год, можа імгненна (даволі нечакана) вырашыць чароўная жанчына, знакамітая спявачка, віртуозная тэхніка спеваў якой захапляе слухачоў ва ўсім свеце, — Эмілія Марці. Так, падобна на дэтэктыў, са мноствам загадак і недамовак разгортваецца дзеянне ў першым акце спектакля, тады як у другім, дзе раскрываецца тайна гераіні — рэцэпт эліксіру, што дазволіў ёй пражыць 337 гадоў, падымаюцца філасофскія пытанні пра сэнс жыцця.
Дэтэктыўная частка ўспрымаецца цяжкавата. Але з’яўленне загадкавай дамы — Эміліі Марці (Валерыя Арланава, Вера Палякова) уносіць рух у сцэнічнае дзеянне і ажыўляе напаўсонную глядзельную залу. Без глыбокага разумення актрысай ролі галоўнай гераіні спектакль быў бы забаўнай казкай, фантастыкай — не больш. Асаблівы стан душы — векавая стомленасць ад жыцця, неабсяжная нуда — чытаецца ў вачах Эміліі Марці ў выкананні Валерыі Арланавай. Гэтай выматанай бясконцасцю гадоў і ў той жа час страхам смерці некалі маладзенькай дзяўчыне ўсё цяжэй «разыгрываць» для ўсіх бліскучую дзіву. У апошніх эпізодах, дзе Эмілія Марці паўстае не самой дасканаласцю, а проста вельмі змучаным, спрактыкаваным і адначасова наіўным чалавекам, яе маналогі раскрываюць ідэю спектакля. Аднак кожная выканаўца робіць гэта па-свойму. Гераіні Веры Паляковай спачуваеш праз асэнсаванне яе лёсу, гору Марці Валерыі Арланавай востра суперажываеш. Марці Паляковай мы пазнаём спакойнай, упэўненай, разняволенай, у яе рухах няма мітусні, усё дакладна, размерана. Актрыса нібы размалёўвае ролю позіркамі, жэстамі, інтанацыямі. Непрыступнасць, жорсткасць Марці—Арланавай зробленая, і пазней мы ўсведамляем, як надакучыла ёй «захоўваць твар».
У душы Альберта Грэгара (Дзмітрый Мухін) змагаюцца гордасць і пяшчота да загадкавай дамы. Але выкананне ролі Грэгара пакуль не вылучаецца стабільнасцю: у адных эпізодах, калі ў акцёра праз думку нараджаюцца словы, усё дакладна па дзеянні, у іншых здаецца, што энергія выдаткоўваецца марна. Вылучаецца праца Аляксандра Бранкевіча ў ролі архіварыуса Вітэка. Яго герой абаяльны сарамлівасцю і рахманасцю, уражваюць шчырыя нараканні на хуткаплыннасць жыцця.
Вельмі арганічна — грунтуючыся на ўспрыняцці партнёра — працуе Алена Гіранок. Усе сцэны з удзелам актрысы арыгінальныя і па-мастацку праўдзівыя. Аднак яе Крыста атрымалася дзяўчынкай вельмі няўклюднай. Гэтае брыдкае качанё моцна кантрастуе з недасягальным, непераўзыдзеным кумірам-бажаством — Эміліяй Марці. Ды толькі Крыста пяе ў хоры опернага тэатра і таксама робіць першыя крокі на шляху да вялікай будучыні. Ці не больш іранічным сталася б відовішча квітнеючай маладосці, што схіляецца перад абліччам спустошанай халоднасці?
Самы камічны персанаж — Гаўк-Шэндарф. Акцёры Уладзімір Грыцэўскі і Уладзімір Мішчанчук здолелі кожны па-свойму стварыць вобраз 76-гадовага паклонніка цыганкі Яўгеніі Мантэс, якая паўстагоддзя таму была адным са шматлікіх увасабленняў Эміліі Марці. Трэба бачыць, з якой іскрыстай гарэзлівасцю прыбягае дзядок да спявачкі і як, знаходзячыся побач з ёй, усё больш заглыбляецца ў свет сваіх успамінаў.
Праўда, не ўсім персанажам — сярод іх, напрыклад, Янэк (Георгій Сівохін), Яраслаў Прус (Уладзімір Іваноў, Анатоль Цярпіцкі) — хапае знойдзенай характарнасці, якую не ўдаецца захаваць на працягу ўсяго спектакля. Прус раскрывае адзін з непажаданых бакоў даўгалецця. Прага ўлады над людзьмі ўласціва чалавецтву падчас усёй гісторыі яго існавання, але ў маналогу Пруса пра прывілеі на жыццё з мэтай вырасціць звышчалавечых уладароў і творцаў угадваюцца прыкметы ідэалогіі нацызму, і год напісання п’есы — 1922 — пацвярджае гэта. Акцёры выконваюць сцэну па-рознаму. Маналог Пруса Іванова дзейнічае моцна, мэтанакіравана. Яго прамова ўсяляе страх. А Прусу Цярпіцкага ўдаецца прымусіць гледача прасякнуцца ягоным непадробным горам: загінуў сын.
І ўсё ж менавіта акцёрская ігра — дамінуючая сіла спектакля. Ці патрабуе твор сцэнічнага рашэння ў містычным ключы — пытанне спрэчнае. Такі рэжысёрскі ход пазбаўляе фінал нечаканасці. Прынамсі, на падмостках нішто не садзейнічае стварэнню містычнай атмасферы. Сцэнаграфія Дзмітрыя Мохава статычная і просталінейная: у сярэдзіне сцэны размешчаны некалькі прыўзняты вялікі цыферблат, над ім павешаны важкі гадзіннікавы механізм — як бачна, сімвал часу закладзены ў дэкарацыю, але ён проста ілюструецца. Жанр пастаноўкі патрабуе адзінства акцёрскай ігры і сцэнаграфічнага вырашэння, у якім вялізную ролю могуць адыгрываць святло і гук.
Таццяна Траяновіч сканцэнтравала ўвагу на апошнім эпізодзе, змяніўшы яго. Калі Крысціна атрымлівае ад Эміліі Марці рэцэпт сродку Макропуласа, яна не падпальвае яго, як напісана ў п’есе Чапэка, а працягвае гледачам, нібыта пытаючыся: ён вам патрэбны? вазьміце... Пры гэтым цэнтр сцэны заліты яркім белым святлом, гучыць «Рэквіем». Прыгожа, але... ці кранае? Магчыма, тэматыка першакрыніцы глыбейшая за вызначэнне «містычны дэтэктыў»?
Вольга Сталярова