Сымон і Пясняр -- шлях да сябе

№ 7 (292) 01.07.2007 - 31.07.2007 г

Разважаючы пра спектаклі «Сымон-музыка» Купалаўскага і «Зямля» Коласаўскага тэатраў паводле твораў Якуба Коласа, мушу сказаць, што кожная пастаноўка мае пазнаку рытуальнасці. У адрозненне ад абраду гэтае паняцце больш складанае, глыбокае і звязанае найперш з архетыпамі нашага існавання, з адзінствам каштоўнасцей, маралі і паводзін. Рытуал -- гэта сістэма інфармацыйных сімвалаў пра чалавека і чалавецтва, пра тую ці іншую культуру.

Тэатр узнік у нетрах рытуалу, бо тэатральнасць -- інстынкт, які належыць людзям ад веку. І на працягу свайго развіцця, і асабліва ў моманты крызісу, калі чарговая сістэма ўжо скарыстала наяўныя магчымасці, тэатр звяртаецца да рытуалу як да жывой крыніцы сэнсаў і форм. Сёння даследчыкі, згадваючы эксперыменты П.Брука, Е.Гратоўскага і Р.Шэхнера, кажуць, што тэатр вяртаецца да рытуалу. Сапраўды, прынцыпы арганізацыі прасторы-часу пры гэтым тояць незвычайную энергію.

 /i/content/pi/mast/4/103/Symon-Muzyka1.jpg
 "Зямля" паводле Якуба Коласа. Сцэна са спектакля. Нацыянальны тэатр імя Якуба Коласа.

Пінігін у спектаклі «Сымон-музыка» і В.Баркоўскі ў спектаклі «Зямля» праз рытм, тэмп, метр і структуру ствараюць мастацкую рэальнасць, дзе сутыкаюцца факт індывідуальнага жыцця героя і досвед народнага жыцця. Не думаю, што абодва рэжысёры распрацоўвалі сцэнічную эксплікацыю ў дачыненні да глыбінных сэнсаў абрадава-рытуальных беларускіх комплексаў і вывяралі кожныя эпізод і мізансцэну па схемах схаваных сюжэтаў. На мой погляд, сённяшні беларускі тэатр, выпрабаваўшы на працягу сваёй гісторыі шматлікія выразныя сродкі, тэмы і спосабы акцёрскага сцэнічнага існавання, мае патрэбу ў зусім новым тэатральным досведзе. І спроба ўвайсці ва ўлонне рытуалу выклікана творчай інтуіцыяй найбольш чуйных мастакоў.
Больш таго, пагаджаючыся са славутым В.Кандзінскім, што ў перыяды духоўнай немасці і невідушчасці, калі людзі надаюць выключнае значэнне знешнім поспехам і дбаюць пра матэрыяльныя набыткі, а маральнае застаецца незаўважным, я мяркую: некамерцыйнае і неантрэпрызнае тэатральнае мастацтва можа ўтрымаць высокі ўзровень і ўвагу гледачоў менавіта праз рытуальныя формы. Той жа В.Кандзінскі зазначаў, што галасы рэдкіх адзінокіх душ гучаць безнадзейна ў грубым матэрыяльным хоры. І мне думаецца, што менавіта рытуал дае магчымасць гэтым адзінокім душам уліцца ў рэчышча адзінства з гісторыяй, нацыяй і падсвядомымі сэнсамі быцця.
І яшчэ адно: сацыяльная драма і напружанне (у тым ліку драма і напружанне ў мастацтве) узнікаюць, калі грамадства (і мастацтва таксама) набірае мноства новых для традыцыйнай культуры тэндэнцый. Рытуал жа рыхтуе культуру (і мастацтва) для прыняцця гэтых новых тэндэнцый.
Паспрабуем «расшыфраваць» культурны код спектакляў М.Пінігіна і В.Баркоўскага пры суаднясенні іх з рытуалам.
Галоўная тэма абедзвюх пастановак -- соцыум і творца. Яна спавядальная для любога мастака, але тычыцца і любога чалавека, бо для кожнага з нас, маладога ці сталага, праблема творчасці звязана з выпрабаваннем. Сымон выпраўляецца з адзінства роду, з Мы -- у дарогу творчасці і адзіноты да свайго Я. Пясняр напрыканцы гэтай дарогі вяртаецца ва ўлонне роду, каб пазбавіцца адзіноты і разам з ёй свайго Я, адмаўляючы крайнюю індывідуальнасць дзеля першапачатковага Мы. Здаецца, абодва героі зліваюцца ў адзіны персанаж, які існуе ў часе на дзвюх процілеглых кропках шляху быцця і пазнання…

 /i/content/pi/mast/4/103/Symon-Muzyka2.jpg
 "Сымон-музыка". А.Малчанаў (Сымон).

Шлях! Вось галоўны элемент структуры рытуалу. Гэты рух, звязаны з выпрабаваннямі, асэнсоўваецца як унутраная, духоўная перамена, як узвышэнне чалавека. Сымонаў шлях М.Пінігін разумее як дарогу ў прасторы і будуе для акцёра А.Малчанава мізансцэны, паралельныя рампе: герой ідзе праз выпрабаванні наперад. Шлях Песняра В.Баркоўскі ўсведамляе як дарогу ў часе і прапаноўвае акцёру Р.Шацько мізансцэны, перпендыкулярныя рампе, бо герой рухаецца праз успаміны назад.
Сюжэт «Сымона-музыкі» і «Зямлі» для пастаноўшчыкаў -- сакральныя моманты руху, і таму рэжысёры пазначаюць і абстаўляюць кожны эпізод як сакральны пункт. Па гэтых эпізодах героі ідуць нібы праз абрад пераходу, які сімвалізуе рытуальны шлях. У першай ягонай фазе асоба пазбаўляецца звыклага месца, стану і статуса.
Сымон выгнаны з сям’і, якая жыве па сваіх законах (таксама строга рытуалізаваных). І М.Пінігін дае нам поўную карціну сялянскага побыту як рытуальнай дзеі: па акружнасці сцэны -- рытмічныя малацьба, касьба і збіванне масла ў маслабойках, у цэнтры -- акцёр-«калодзеж», з якога рытмічна набіраюць ваду. Агульная дзея  падаецца суцэльнай харэаграфічнай мініяцюрай (пластыка П.Адамчыкава). Ролі строга размеркаваныя, сістэма каштоўнасцей зразумелая. Сымон нібыта выпадае з гэтай сістэмы, разбурае агульны тэмп сваёй запаволенасцю. Яго спрабуюць прывесці да агульнага назоўніка, і гэта М.Пінігін таксама ператварае ў абрадавы эпізод: Сымонку па крузе перадаюць з рук у рукі, апранаюць у адзенне пастушка і тым самым вяртаюць яго ў сваё сацыяльнае кола. Непазбежны разрыў з гэтым колам выглядае на сцэне трагічным міфам: разарваныя ваўком авечкі нагадваюць чалавечыя істоты, якія хацелі ўратавацца ля Сымонкі…
Пясняр імкнецца пазбавіцца ад творчай адзіноты і пачынае рух праз натоўп, яшчэ не рашаючыся з ім зліцца. Ён толькі чуе галасы, ён толькі бачыць і адчувае энергію зямлі. І гэтую энергетычную повязь В.Баркоўскі стварае вонкава праз пластыку чалавечых целаў, якія, запаўняючы планшэт ад авансцэны да задніка, рытмічна і паралельна перакочваюцца, быццам хвалі жытнёвай нівы (пластыка У.Колесава). Поле жыта і жыцця гранічна ачалавечанае рэжысёрам. Поле прарастае народам, кожны колас ператвараецца ў асобу. І ўся гэтая маса гайдаецца, рухаецца, плыве ад задніка да авансцэны, запаўняе аркестравую яму, рытмічна вымаўляе коласаўскі тэкст -- нібы малітву. Таксама суцэльны рытуал. А да ўсяго, з пачатку спектакля ад каласнікоў апускаюцца галіны дрэва як сімвал Дрэва Свету, Нацыі і генетычнай сутнасці Песняра (мастак У.Матросаў).

 /i/content/pi/mast/4/103/Symon-Muzyka3.jpg
 "Зямля". Сцэна са спектакля.

Эпізод, дзе пяшчотна гучыць клавесін (музыка А.Крыштафовіча і Д.Лук’янчыка), а над галовамі людзей павольна кружляюць маленькія белыя пушынкі, успрымаецца як сімвал прыцягнення роду. Ці то калядны снег з дзяцінства, ці то таполевая завея юначага кахання, ці то кужаль чалавечага адыходу з зямлі ў нябыт. І сярод гэтай прыгажосці адзінокі Пясняр вымаўляе-моліцца: «Мой родны кут! Як ты мне мілы, забыць цябе не маю сілы...», «к табе я ў думках залятаю, і там душою спачываю...». Памяць праводзіць яго праз абрады заручын, вяселля і гукання вясны (пастаноўка М.Котава), якія В.Баркоўскі выкарыстоўвае ў спектаклі не дакладна, а падкрэсліваючы асобныя, найбольш яскравыя дэталі, якія выяўляюць сімвалічную карціну свету ў народнай свядомасці.
Як самота сэрца, як прыцягненне іншага берагу ўспрымаецца сімвал (ім у М.Пінігіна прасякнуты ўвесь спектакль) -- ладдзя, якой кіруюць анёлы і якая забірае дарагіх і духоўна блізкіх Сымону людзей... Звычайная, як любая побытавая рэч, яна ператвараецца ў знак дарогі. Будзённая, яна нібыта выпадае з кола сялянскіх прылад і робіцца метафізічным вобразам шляху чалавека па-над зямным яго наканаваннем, каб у фінале спектакля праплысці над сцэнай нябесным караблём.
У другой фазе абрадавага пераходу звычайна няма ні мінулага, ні будучага. Сымон яшчэ не стаў артыстам, ён толькі прымерваецца да свайго таленту, і за ім пастаянна ўзнікае цень са скрыпкай. Маці паўтарае Песняру: «Ты толькі не праганяй анёла са свайго правага пляча...».
Рэжысёры ў абодвух спектаклях ствараюць рыфмы. Дзед Курыла праз Дзеда Жабрака пераходзіць да Дзеда Данілы, замыкаючы кола Сымонавых выпрабаванняў. Першая каханая Муза цераз Долю Песняра прыводзіць яго да Кветкі Шчасця, замыкаючы кола ўспамінаў.
М.Пінігін прыпыняе плынь часу з дапамогай рэчытатываў, якія вымаўляе хор (накшталт традыцый ці то старажытнагрэчаскіх, ці то «Сіняй блузы», ці то піянерскіх атрадаў) і якія маюць жорсткі і дакладны рытм, што праграмуе глядацкае ўспрыманне, уцягваючы яго ў тэмп пастаноўкі. Прастору рэжысёр прыпыняе праз колер, задаючы сцэне тры асноўныя фарбы рытуалу: чырвоны, чорны і белы. Сцэнограф (А.Снапок-Сарокіна) не карыстаецца арнаментамі і пераводзіць колер з побытава-абрадавай зоны ў сімвал. У кульмінацыі спектакля на задніку сцэны ўзнікае гіганцкі чырвоны квадрат. У гэты ж момант побач з хорам з’яўляюцца барабаншчыкі-жрацы, якія гукам ўзмацняюць голас хору, выводзячы рытуал на самую высокую кропку.
В.Баркоўскі стварае спектакль з тых жа колераў -- чырвонага, чорнага і белага. Шэрыя світкі, якія павінны былі б стаць сімваламі глебы і паўсядзённага сялянскага побыту, успрымаюцца ў сістэме пастаноўкі як белыя, бо і глеба і штодзённасць жыцця набываюць тут сэнс святога, чыстага, істотнага.
Шлях у сістэме рытуалу завяршаецца ахвярапрынашэннем. Сэнс ахвяры звязаны з ператварэннем хаосу ў лад, з узвышэннем да новай ступені быцця, з набыццём новага ўсведамлення свету. У спектаклі «Сымон-музыка» М.Пінігін акцэнтуе сцэну пакутніцтва каханай героя, ягонай музы Ганны, якая вар’яцее пасля згвалтавання, і надае гэтай сцэне сэнс трагедыі самога героя. У спектаклі «Зямля» В.Баркоўскі вылучае сцэну пакутніцтва заступніка героя і ягонага дарадцы Дзеда, якога забіваюць у турэмнай камеры пасля адмовы разлічыцца з героем, і надае гэтай сцэне сэнс трагедыі самога героя.
Сымон пакідае зямлю, разам з Ганнай адплываючы-ўзлятаючы на лодцы-караблі над планшэтам сцэны. Пясняр, якога пераапранаюць у світку, адыходзіць углыб сцэны, пакідае свой ліхтар і вонкава зліваецца з астатнімі: «Прайсці свой шлях, прамарнавацца і невядомымі застацца...». Ягоны голас робіцца голасам народа.
Калі сярэднявечныя дойліды будавалі храм, яны свядома надавалі яго плану крыжовую форму, каб перад прыхаджанамі адкрывалася перспектыва дарогі, што ўтворана рухам усіх гарызанталяў да кропкі сходу. Так і спектакль (калі ён успрымаецца гледачамі гэткім жа чынам, як памянёны храм) з’яўляецца ўвасабленнем дарогі, а не відовішча. Дарогі не толькі героя, але і гледача -- да сябе, сваёй мовы і культуры. І прыходзіць усведамленне, што няма іншых форм і сэнсу чалавечай прысутнасці ў свеце, чым рух па шляху крыжа агульначалавечага рытуалу.

                                                                                                              Таццяна КАТОВІЧ
                            Фота Віктара Стралкоўскага, Андрэя Спрынчана, Аляксандра Хітрова.