Суб­стан­цыя ідэ­аль­на­га ў віб­ра­цыі Сус­ве­ту

№ 43 (1534) 23.10.2021 - 29.10.2021 г

Ад­ной­чы вы­дат­ны армя­нін Мар­ты­рос Сар’ян рас­па­вёў, як у юнац­тве вы­пад­ко­ва ўба­чыў свай­го зям­ля­ка Іва­на Айва­зоў­ска­га, які імчаў­ся ў ка­рэ­це. На ўсё жыц­цё за­пом­ніў ён гэ­ты мо­мант. Яму зда­ва­ла­ся, што ка­рэ­та тая ля­ціць на ня­бё­сы, да со­нца, у Кос­мас і за­бі­рае не­йкі та­емны дух про­дкаў. Я ўспом­ніў пра гэ­та, ка­лі па­чаў пі­саць пра май­го сён­няш­ня­га ге­роя — надзвы­чай­на­га, дзі­вос­на­га жы­ва­піс­ца і гра­фі­ка Грэ­га­ра Да­не­ля­на, для яко­га Бе­ла­русь ста­ла дру­гой ра­дзі­май у апош­нія 30 га­доў яго жыц­ця — з та­го ча­су, ка­лі ён па­кі­нуў з сям’ёй ахоп­ле­ны жор­сткі­мі са­цы­яль­ны­мі кан­флік­та­мі і раз­ру­хай Каў­каз. Бе­ла­русь да­ла яму пры­ту­лак, аб­да­ры­ла цеп­лы­нёй і лю­боў­ю. Ме­на­ві­та тут, на бе­ла­рус­кай зям­лі, ён ства­рыў для ся­бе ўні­ка­ль­ную мас­тац­кую пра­гра­му, мэ­тай якой, па сло­вах мас­та­ка, з’яўля­ла­ся “ад­люс­тра­ван­не віб­ра­цыі ча­ла­ве­ча­га ду­ху”.

/i/content/pi/cult/874/18522/17.jpgПра што яго мас­тац­тва? Пра мес­ца ча­ла­ве­ка ў су­час­ным скла­да­ным све­це. Пра ма­ра­ль­ны сэнс тых архе­ты­паў, тых ста­ра­жыт­ных ка­ра­нёў, якія сён­ня мо­гуць знік­нуць у ка­лей­дас­ко­пе гла­ба­ль­най цы­ві­лі­за­цыі. Яго па­лот­ны — гэ­та як бы мас­та­коў­скія ўяў­лен­ні аб жыц­ці, якія ад­люс­тра­ва­ны ў пэў­ным і за­ўсё­ды інтэн­сіў­на вы­ка­за­ным ста­не свят­ла і атмас­фе­ры, пры­тым кам­па­зі­цый­на за­кон­ча­ныя, кан­струк­тыў­на і рыт­міч­на арга­ні­за­ва­ныя, на­кшталт кла­січ­ных кар­цін, па­кры­тых “му­зей­най па­ці­най” ча­су.

Не­ка­то­рыя тво­ры вы­зва­ля­лі мас­та­ка ад звык­лых ака­дэ­міч­ных ка­но­наў, “схоп­лі­ва­лі” знут­ры тра­ды­цыі, “шко­лу” і да­па­ма­га­лі пе­ра­адо­лець пры­мхі. Іншым раз­ам твор­ца ска­рыс­тоў­ваў на­ўмыс­ны пры­мі­ты­візм — і ў кам­па­зі­цыі, і ў плас­тыч­най ма­не­ры. Да­не­лян лю­біў аб­са­лют­ную сі­мет­рыю, у якую ідэ­аль­на змяш­чаў рыт­міч­ныя плос­кас­ці, сі­лу­эты фі­гур, аб’ёмы прад­ме­таў. Гэ­тую, так бы мо­віць, “пры­мі­тыў­ную” арга­ні­за­цыю па­лат­на ён на­сы­чаў артыс­тыз­мам і эле­мен­та­мі сво­еа­саб­лі­вай гу­ль­ні. І ра­біў тое бліс­ку­ча, з не­аслаб­ным на­ціс­кам і энер­гі­яй.

Яго “архі­тэк­тур­на-вы­яўлен­чая пра­сто­ра” арга­ні­за­ва­на з пад­трым­кай сты­лі­за­ва­ных квад­ра­таў, пра­ма­ву­го­ль­ні­каў, ава­лаў, ром­баў, роз­ных па ко­ле­ра­вай якас­ці — ру­жо­вых, жоў­тых, аран­жа­вых, зя­лё­ных, чыр­во­ных, вох­рыс­тых, бла­кіт­ных, ру­дых, — але на­блі­жа­ных адзін да ад­на­го. Ча­сам кам­па­зі­цыя бу­ду­ецца амаль па не­йкіх ге­ра­ль­дыч­ных пры­нцы­пах, дзе рыт­мы на­бы­ва­юць арна­мен­таль­ны ха­рак­тар, звя­за­ны з кры­ні­ца­мі фа­льк­ло­ру роз­ных на­ро­даў. Ха­рак­тэр­ныя пры­кла­ды гэ­та­га — па­лот­ны “На­іры” (бы­лі та­кія асі­рый­скія пля­мё­ны на тэ­ры­то­рыі Урар­ту ў VIII–XI стст.), “Квін­тэ­сэн­цыя Гер­ме­са Трыс­ме­гіс­та” (сін­крэ­тыч­нае ба­жас­тво, якое спа­лу­чае ў са­бе ры­сы ста­ра­жыт­наегі­пец­ка­га бо­га муд­рас­ці То­та і ста­ра­жыт­нагрэ­час­ка­га бо­га Гер­ме­са), “Сі­мург” (мі­фа­ла­гіч­ная пта­ха ў пер­сід­скай мі­фа­ло­гіі). Тво­ры мас­та­ка ў меж­ах гэ­тых тэн­дэн­цый бліз­кія па ха­рак­та­ры да “жы­ва­піс­ных экзер­сі­саў”, дзе аўтар уз­ні­ма­ецца ад фік­са­цыі кан­крэт­на­га эма­цый­на­га пе­ра­жы­ван­ня да рас­крыц­ця свай­го аса­біс­та­га све­та­адчу­ван­ня, у шы­ро­кім фі­ла­соф­скім сэн­се сло­ва.

Мне зда­ецца, што Грэ­гар Да­не­лян з’яўляў­ся ме­та­фі­зі­кам-ма­ра­ліс­там, які мед­ыта­ваў над сэн­сам быц­ця, але ра­біў гэ­та стро­га праз мас­тац­тва, знут­ры, не да­да­ючы ад­люс­тра­ван­ню пра­змер­ны вон­ка­вы дыс­курс. Па­між вы­со­кай твор­час­цю і звы­чай­нас­цю ён зна­хо­дзіў ві­зу­аль­ныя сім­ва­лы і але­го­рыі, якія на­ра­джа­лі­ся ці то з жыц­ця, ці то з мас­та­коў­скай пра­кты­кі, з мас­тац­ка­га ўяў­лен­ня. Ён быц­цам бы жыў унут­ры на­ша­га тры­вож­на­га ча­су, які, з ад­на­го бо­ку, па­шы­раў­ся, ад­ыхо­дзя­чы ў мі­ну­лае, з дру­го­га — ірваў­ся ў бу­ду­чы­ню, на­блі­жа­ючы су­час­нае. Гэ­ты час быў гер­ме­тыч­на за­кры­ты ад чу­жых ва­чэй не та­му, што жы­ва­пі­сец ба­яўся быць ня­пэў­на вы­тлу­ма­ча­ным, а та­му, што ў яго ён — шма­таб­ліч­ны, ве­ль­мі раз­на­стай­ны. Мет­рыч­ны час, на мой по­гляд, быў для твор­цы толькі вон­ка­вай фор­май рас­паз­нан­ня ад­ной сю­жэт­най лі­ніі ад дру­гой. Не дзіў­на, што гэ­тыя “сю­жэт­ныя лі­ніі” па­сту­по­ва пе­ра­тва­ра­лі­ся ў яго ў вя­лі­кія ду­хоў­на-эпіч­ныя цык­лы экс­прэ­сіў­ных па­лот­наў, па­чы­на­ючы ад ка­лек­цыі “У Свят­ле Яго Свят­ла” да ко­ле­ра­му­зыч­най се­рыі “Да Бяс­кон­цас­ці” і да­лей — да “Веч­най ісці­ны” (на жаль, за­кон­чыць не па­спеў).

/i/content/pi/cult/874/18522/18.jpgКа­жу­чы пра­сцей, у вы­яўлен­чым ле­та­пі­се “тран­сфар­ма­цыі ча­ла­ве­ча­га раз­умен­ня” мас­так з кож­най но­вай кар­ці­най, па­чы­на­ючы з 1980-х га­доў, рас­кры­ваў і да­сле­да­ваў псі­ха­ла­гіч­ны, ма­ра­ль­ны свет ча­ла­ве­ка. Так, ма­ра­ль­насць не сто­ль­кі па­чуц­цяў, ко­ль­кі дум­кі для Грэ­га­ра Да­не­ля­на — за­ўсё­ды бы­ла най­важ­ней­шай асно­вай яго мас­тац­ка­га і ду­хоў­на­га быц­ця. Ме­на­ві­та ма­ра­ль­насць актыў­на ства­ра­ла яго пра­сто­ру інтэ­лек­ту­аль­на­га по­шу­ку, якая да­ва­ла яму маг­чы­масць у леп­шых кар­ці­нах пад­ымац­ца да агу­ль­на­ча­ла­ве­чых вяр­шынь аб­агу­ль­нен­ня жыц­ця. Аўтар­скія по­шу­кі час­ця­ком сціс­ка­лі­ся да на­ва­тар­скіх сю­жэ­таў-сім­ва­лаў: час рэ­кан­стру­яваў­ся і ў на­цы­яна­ль­ныя армян­скія пад­анні (“Ахта­мар”, “На­ра­джэн­ня Кры­жа”), і ў біб­лей­скія ле­ген­ды (“Но­еў каў­чэг”, “Міс­тэ­рыі Са­ла­меі”, “Юдзіф з га­ла­вой Ала­фер­на”, “Эсфір”), і ў глы­бін­ныя воб­ра­зы ча­ла­ве­ка ці ў яго ата­чэн­не (“Па­ца­лу­нак па­этаў. Арцюр Рэ­мбо і Поль Вер­лен”, “Аўта­пар­трэт”, “Роз­дум”, “Ле­ра”, “Дзяў­чы­на з квет­кай”, “Ку­рэц”, “Ма­ця­рын­ства”), і ў плас­тыч­на моц­ныя, дэ­ка­ра­тыў­на пра­ніз­лі­выя на­цюр­мор­ты, і ў юве­лір­на пра­пра­ца­ва­ныя але­го­рыі на­кшталт шмат­слой­ных па­лот­наў “З’яўлен­не бе­ла­га ка­ня”, “Гу­ль­ня ша­роў”, “Се­рэ­на­да Ме­ся­ца Пра­свет­ле­на­га”, “Са­рас­ва­ці. Ноч Ма­ла­дзі­ка” (Са­рас­ва­ці — жон­ка індый­ска­га бо­га Віш­ну, за­ступ­ні­ца мас­тац­тва, на­вук і муд­рас­ці), у якіх вы­пук­ла ці пры­ха­ва­на, ча­сам апас­род­ка­ва­на, рас­кры­ваў­ся скла­да­ны веч­ны шлях ча­ла­ве­чых лё­саў. Пра гэ­та і шчым­лі­вы цыкл кар­цін, пры­све­ча­ных 100-год­дзю ге­на­цы­да армян.

Да­рэ­чы, бо­ль­шасць кар­цін Да­не­ля­на не­спа­ку­ша­на­му гле­да­чу мі­ма­лё­там “пра­чы­таць” не атры­ма­ецца. Па­трэб­ны ба­гаж акрэс­ле­ных ве­даў і жа­дан­не раз­умець аўта­ра: ча­му ён для той сва­ёй кам­па­зі­цыі вы­браў ме­на­ві­та гэ­ты сю­жэт? Што яго хва­ля­ва­ла? Які­мі дум­ка­мі ён ха­цеў падзя­ліц­ца з на­мі, сяб­ра­мі, гле­да­ча­мі і кры­ты­ка­мі. За­раз рас­ка­жу, як я пра­чы­таў, на­прык­лад, кар­ці­ну “За­хад ве­жы Ба­біль”, якая мне ве­ль­мі спа­да­ба­ла­ся.

У яе асно­ву па­кла­дзе­ны вя­до­мы біб­лей­скі сю­жэт пра бу­доў­лю ў ста­ра­жыт­ным Ва­ві­ло­не ве­жы, змеш­ван­не моў і рас­сей­ван­не лю­дзей па све­це. Мас­так ад­люс­тра­ваў на па­лат­не дзве сі­лы — зям­ную і ня­бес­ную, ча­ла­ве­чую і бос­кую. Вя­лі­кая ве­жа — у ра­кур­се звер­ху і пад­обна да аб’екта, які так і за­стаў­ся пры­ка­ва­ным да зям­лі. Па сва­ёй сім­во­лі­цы ве­жа — гэ­та ўздым, сі­ла, не­дас­туп­насць, амбі­цыі, вер­ты­каль па­між зям­лёй і не­бам. Так­са­ма, што не менш важ­на, сім­ва­лі­зуе ча­ла­ве­чую год­насць і са­ма­на­дзей­ную спро­бу да­сяг­нуць ня­бес­ных вы­шынь. Яскра­вай да­мі­нан­тай кар­ці­ны з’яўля­ецца за­хад со­нца, дзе Свя­ці­ла але­га­рыч­на па­ка­за­на ства­ра­ль­най энер­гі­яй. Яго­ныя жы­ват­вор­ныя пра­мя­ні пра­ніз­ва­юць ве­жу. Гэ­та і ду­хоў­ная пра­свет­ле­насць, і энер­гія, і твор­чая моц. Ту­ман, які ахут­вае ве­жу, — экві­ва­лент змя­нен­ня і звыш­на­ту­ра­ль­на­га ўмя­ша­ль­ніц­тва, сім­ва­лі­зуе са­бой ня­выз­на­ча­насць, прэ­лю­дыю да ад­кры­тас­ці, шчы­рас­ці, а так­са­ма на­па­мі­нае нам пра тое, што зям­ны свет пе­ра­ўтва­ра­ецца толь­кі праз Яго Свят­ло, пра­ніз­ва­ючы ўсю Бяс­кон­цасць.

Па сут­нас­ці, аб­ліч­ча мас­тац­кіх воб­ра­заў — гэ­та сво­еа­саб­лі­вае таў­ро, якое пе­ра­сле­да­ва­ла аўта­ра як успа­мі­ны пра дзя­цін­ства, як на­сталь­гія па Тбі­лі­сі, дзе ён на­ра­дзіў­ся і дзе па­ха­ва­ныя яго ба­ць­кі, ці на­ста­ль­гія па Арме­ніі, дзе спрад­веч­на жы­лі яго про­дкі і дзе Грэ­гар атры­маў вы­шэй­шую мас­тац­кую ад­ука­цыю. Гэ­та зна­чыць, гер­ме­тыч­на існы час, як жы­вы ня­тлен­ны Воб­раз, гар­ма­ніч­на ўпіс­ваў­ся ў бяс­кон­цую пра­сто­ру яго ду­шы, ку­ды мас­так трап­ляў кож­ны раз, ка­лі на­цяг­ваў на пад­рам­нік бе­лае чыс­тае па­лат­но.

Та­му мне зда­ецца, што ў Грэ­га­ра-твор­цы — спа­кой ся­рэд­ня­веч­на­га май­стра, упэў­не­на­га ў сва­іх сі­лах, са­мо ра­мяс­тво яко­га да­ва­ла яму ні з чым не па­ра­ўна­ль­ную аса­ло­ду. Ён — вы­дат­ны экс­пе­ры­мен­та­тар і ад­на­ча­со­ва пры­хі­ль­нік воб­раз­на-вы­яўлен­чых пры­нцы­паў кла­січ­на­га мас­тац­тва. Ён мог кра­са­моў­на ілюс­тра­ваць япон­скую па­эзію і шэк­спі­раў­скія са­не­ты, і ў той жа час, — све­жым по­гля­дам ра­біць фа­таг­ра­фіі бе­ра­гоў Ісла­чы і на­ва­кол­ля жы­ва­піс­най ку­па­лаў­скай Вя­зын­кі. Мог га­дзі­на­мі гу­ляць па ву­лі­цах Мін­ска, раз­дум­ва­ючы над тым, як рэ­алі­за­ваць свой пра­ект пад на­звай “Экс­клю­зіў­ная Га­ле­рэя Ду­хоў­на­га Хра­ма “Сад Сэр­цаў” — кан­цэп­цыя рэ­аль­на­га жыц­ця аўта­ра. Гэ­та зна­чыць па-фі­ла­соф­ску асэн­соў­ваць веч­ныя на­шы пы­тан­ні: хто мы, ад­куль і ку­ды ідзём. Яму бы­ло ўлас­ці­ва звяр­тац­ца да глы­бі­няў ста­год­дзяў у по­шу­ках на­цы­яна­ль­ных ка­ра­нёў, і пры да­па­мо­зе скла­да­ных ме­та­фар, сім­ва­лаў ды але­го­рый па­каз­ваць тое, што для яго азна­чаў “ко­лер ду­шы”. “Усё, што ўнут­ры нас — гэ­та ды­ялог, — сцвяр­джаў мас­так, — ды­ялог з унут­ра­ным све­там і вон­ка­вым. Ды­ялог з са­мім са­бой. Ка­лі мы чу­ем адзін ад­на­го і ад­чу­ва­ем, зна­чыць, мы жы­выя”.

Мне зда­ва­ла­ся, што Да­не­лян за­ўсё­ды жыў у све­це па­та­емных мар, якія ён ні­ко­му не рас­шыф­роў­ваў. І ду­ша ў мас­та­ка бы­ла надзі­ва да­лі­кат­ная, ха­ця і на­глу­ха за­кры­тая для тых, хто быў для яго чу­жым. Ён быў са­мот­ны ў ата­чэн­ні ма­сы лю­дзей, і гэ­тым ве­ль­мі на­гад­ваў Сяр­гея Па­ра­джа­на­ва, з якім Грэ­гар быў у сяб­роў­скіх ад­но­сі­нах. Усе сі­лы ён скі­роў­ваў у ад­но рэ­чыш­ча, ту­ды ж вы­пра­ме­нь­ва­лі­ся ўсе то­кі яго сэр­ца — у твор­часць. Гэ­та га­лі­на, дзе не вы­да­юць уз­на­га­род за подзвіг што­дзён­най пра­цы. Дый не ча­каў Да­не­лян гэ­тых уз­на­га­род, не пра­яўля­ючы на­ма­ган­няў ці за­па­лу для та­го, каб вы­зна­чыц­ца, пра­сла­віц­ца, па­ўстаць та­кім, якім не быў на­сам­рэч. Ён за­ста­ваў­ся сціп­лым, чуй­ным, не­га­вар­кім ра­ба­ця­гам, і у той жа час — ба­лю­ча-чул­лі­вым. Хіт­ра­ваць, цям­ніць, ска­рыс­тоў­ваць аб­ход­ны ма­неўр — усё гэ­та ў зно­сі­нах з ім бы­ло мар­ны­мі на­ма­ган­ня­мі. Га­ва­рыць трэ­ба бы­ло про­ста, шчы­ра і, па маг­чы­мас­ці, з мак­сі­ма­ль­ным трап­лян­нем у цэль. І та­ды во­чы жы­ва­піс­цаў успых­ва­лі, ка­лі мне ўда­ва­ла­ся да­клад­на вы­тлу­ма­чыць сэнс кар­ці­ны, ад­крыць у ёй тое па­та­емнае, сха­ва­нае, са­ма­быт­нае, што ён уклаў у па­лат­но…

Ад­крыц­цём для мя­не бы­ло тое, што ён ні­ко­лі не ка­заў мне, што з’яўля­ецца чле­нам Між­на­род­на­га са­юза мас­та­коў “Май­стра-мі­рат­во­рац”, чле­нам-ка­рэс­пан­дэн­там Еўра­пей­скай ака­дэ­міі пры­ро­даз­наў­чых на­вук (Гер­ма­нія), пра­ва­дзей­ным чле­нам Між­на­род­най ака­дэ­міі інфар­ма­цый­ных тэх­на­ло­гій і г.д. І што з кан­ца 1980-х яго пер­са­на­ль­ныя вы­ста­вы па­ба­чы­лі гле­да­чы не то­ль­кі Бе­ла­ру­сі, Арме­ніі і Гру­зіі — кра­іны, якія ён сар­дэч­на і бяз­меж­на лю­біў, але і ў мно­гіх дзяр­жа­вах Еўро­пы і Аме­ры­кі. Уся­го іх бы­ло бо­льш за со­рак, не лі­ча­чы гру­па­вых і між­на­род­ных. Гэ­та ўсё я ўжо спаз­наў по­тым — з яго ілюс­тра­ва­ных ка­та­ло­гаў і бук­ле­таў, якія ён мне пад­ара­ваў у на­шу пе­рад­апош­нюю сус­трэ­чу. На маё пы­тан­не, ча­му ён маў­чаў, ён толь­кі па­ціс­нуў пля­чы­ма. А ко­ль­кі ён па­спеў па­ездзіць па све­це? То­ль­кі ў ад­ной Індыі ён пра­вёў тры ме­ся­цы, а бы­лі яшчэ Іспа­нія, Фран­цыя, Іта­лія, Гер­ма­нія, му­зей­ныя скар­бні­цы якіх яго про­ста да­во­дзі­лі да ка­тар­сі­су.

Явось пра што ду­маю. Усё раў­нап­раў­на пе­рад аб­ліч­чам Па­мя­ці, але не та­му, што яна кап­рыз­лі­вая ды не­пе­ра­бор­лі­вая, а та­му, што ства­рае свае ўлас­ныя “час — пра­сто­ру”: не гіс­та­рыч­ныя ці са­цы­яль­ныя, але — бы­цій­ныя. Час та­му і бес­смя­рот­ны, што існуе дзя­ку­ючы па­ўто­ру ўраў­на­ва­жа­ных у пра­вах ад­веч­ных ма­ты­ваў ды сю­жэ­таў, за­чы­наў і раз­вя­зак, пры­лі­ваў ды ад­лі­ваў, дзя­ку­ючы сва­ёй пра­цяг­лай не­су­пын­нас­ці. Гэ­ты кру­га­бег ча­су, які на­сто­ль­кі па-май­стэр­ску пе­рад­аваў Да­не­лян, ад­важ­на змя­ніў звык­лае рэ­чыш­ча рэ­тра-жы­ва­пі­су пры­выч­на­га “на­ту­ра­ль­на­га” рэ­аліз­му і на­га­даў пра не­звы­чай­ную моц ду­хоў­на­га ві­ду мас­тац­тва, здо­ль­на­га ўрэ­ча­існіць бес­ця­лес­нае, ма­тэ­ры­ялі­за­ваць эфе­мер­нае, увас­кра­сіць стра­ча­нае. Ду­маю і пра тое, што Да­не­лян — адзін з ня­мно­гіх саб­ра­тоў-су­час­ні­каў па цэ­ху, які ў сва­іх тво­рах га­ва­рыў фі­ла­соф­скай ме­та­фа­рай пра ма­тэ­ры­ялі­за­цыю Аб­са­лю­та праз Свят­ло, у асно­ве якой ля­жаў скла­да­ны іра­цы­яна­лізм па­знан­ня, па­мно­жа­ны на ду­шэў­нае хва­ля­ван­не інтэ­лек­ту­ала.

Лёс даў яму маг­чы­масць ме­на­ві­та ў Бе­ла­ру­сі ства­рыць свой улас­ны час, бе­раж­лі­ва сціс­ну­ты да Сім­ва­ла. Гры­ша (так я яго за­ўсё­ды на­зы­ваў) Да­не­лян на на­шай зям­лі жыў мас­тац­твам і то­ль­кі мас­тац­твам, на­поў­не­ным фар­ба­мі і рыт­ма­мі да­лё­кіх пла­нет і га­лак­тык — усё іншае бы­ло для яго дру­гас­ным. Ту­ды, у Сус­вет, 13 мая бя­гу­ча­га го­да ён і ўзы­шоў, амаль два тыд­ні не да­жыў­шы да свай­го ся­мі­дзе­ся­ці ад­на­го го­да...

Ба­рыс КРЭ­ПАК

Аўтар: Барыс КРЭПАК
рэдактар аддзела газеты "Культура"