Сак­са­фон, ма­та­цыкл, тан­га — і ды­ры­жор­ская па­лач­ка

— “Ля­ту­чая мыш”, — га­во­рыць Ана­толь Мак­сі­ма­віч, — спек­такль, які па­ві­нен не­сці дзі­вос­ны за­рад жыц­ця­люб­ства, апты­міз­му. Ён па­ві­нен быць фе­ервер­кам, тым шам­пан­скім, што лі­ецца на ба­лі ў кня­зя Арлоў­ска­га. Не­здар­ма ўвер­цю­ра да гэ­тай апе­рэ­ты час­ця­ком вы­кон­ва­ецца ў сім­фа­ніч­ных кан­цэр­тах. А якія там ха­рак­та­ры! Тая ж Ад­эль ця­гам уся­го ад­ной арыі ў трэ­цяй дзеі ства­рае тры роз­ныя воб­ра­зы, тым са­мым пе­ра­тва­ра­ючы­ся з па­ка­ёўкі ў сап­раў­дную актры­су. Дый сцэ­на хлус­ні з пер­шай дзеі ча­го вар­тая! У гэ­тай апе­рэ­це без­ліч ве­ль­мі тон­кіх псі­ха­ла­гіч­ных ад­цен­няў, што пе­рад­аюц­ца най­перш му­зы­кай Штра­уса і па­тра­бу­юць асэн­са­ва­ных спе­ваў.

— Цал­кам згод­ная, але аса­біс­та я з ва­ша­га шмат­га­до­ва­га рэ­пер­ту­ару ў на­шым Му­зыч­ным тэ­атры аб­ра­ла б “Го­ра ад роз­уму”. Не з-за му­зы­кі Але­га Фе­ль­зе­ра, а з-за па­ста­ноў­кі Ра­ма­на Вік­цю­ка. Як вам уда­ло­ся за­ма­ніць та­ко­га зна­на­га рэ­жы­сё­ра ў наш тэ­атр?

— Я за­ўжды шу­каў ма­ла­дых та­ле­на­ві­тых рэ­жы­сё­раў, кам­па­зі­та­раў, ці­ка­віў­ся іх твор­чы­мі пра­ца­мі. Та­му ў на­шым тэ­атры ў 1970 — 80-я з’яві­лі­ся спек­так­лі па­вод­ле Мак­сі­ма Ду­на­еўска­га, Аляк­сан­дра Жур­бі­на, Вік­та­ра Ле­бе­дзе­ва. Так і з Вік­цю­ком. Не­як быў я па спра­вах у Мас­кве, і мне па­ра­ілі: за­йдзі ў тэ­атр на Ле­нін­скіх га­рах. Спек­такль быў сту­дэн­цкі, ця­пер на­ват не зга­даю, які ме­на­ві­та, але па­ста­ноў­ка бы­ла не­звы­чай­най — і я за­пом­ніў рэ­жы­сё­ра, уз­яў яго­ны тэ­ле­фон. Да­рэ­чы, Ра­ман Вік­цюк на той час ужо мно­га ча­го па­ста­віў у Льво­ве, Ві­ль­ню­се, іншых га­ра­дах, на­ват у МХА­Те. Праз не­йкі час я атры­маў ма­тэ­ры­ял му­зыч­най ка­ме­дыі па­вод­ле Гры­ба­еда­ва — гэ­та ж сап­раў­дная рок-опе­ра! Не­ка­ль­кім рэ­жы­сё­рам пра­па­ноў­ваў зра­біць экс­плі­ка­цыю, і ўсе яны ад­ра­зу ўяў­ля­лі дом з ка­ло­на­мі, што­сь­ці да­стат­ко­ва тра­ды­цый­нае, на­ват збі­тае, што ні­як не ад­па­вя­да­ла му­зы­цы. Та­ды я па­тэ­ле­фа­на­ваў Вік­цю­ку, ды той ад­мо­віў­ся: “Я з му­зыч­ны­мі спек­так­ля­мі ні­ко­лі не пра­ца­ваў”. Так спра­ва і за­сто­па­ры­ла­ся. А праз два ме­ся­цы ён сам мне па­зва­ніў: ёсць ра­шэн­не! Гэ­та бы­ла тая на­шу­ме­лая ідэя з інва­лід­ны­мі ваз­ка­мі, ку­ды ён па­са­дзіў усіх прад­стаў­ні­коў фа­му­саў­скай су­по­ль­нас­ці, тым са­мым пад­крэс­ліў­шы іх ду­хоў­ную не­мач. А як Вік­цюк пра­ца­ваў з артыс­та­мі! Па­мя­таю, га­ва­рыў ад­на­му з іх, Мі­ка­лаю Ад­амо­ві­чу: “Ні­чо­га не ра­бі, грай ся­бе са­мо­га”, — і атры­маў­ся не­пад­роб­ны Ска­ла­зуб. Дый Ры­гор Ха­рык, які пры­йшоў у тэ­атр з ама­тар­ска­га гур­тка, стаў акцё­рам ме­на­ві­та па­сля Чац­ка­га. Але той спек­такль атры­маў не­адназ­нач­ную рэ­акцыю. У мас­коў­скай га­зе­це “Со­вет­ская ку­ль­ту­ра” вы­йшла раз­гром­ная рэ­цэн­зія “Фа­му­саў тан­цуе тан­га”. Ды яна то­ль­кі пада­грэ­ла ці­ка­васць да спек­так­ля за меж­амі Бе­ла­ру­сі, вы­сту­пі­ла свое­а­саб­лі­вай рэ­кла­май — і Да­на­тас Ба­ні­ёніс пры­вёз з Пан­яве­жы­са, дзе ён та­ды кі­ра­ваў тэ­атрам, ажно два аўто­бу­сы жа­да­ючых па­гля­дзець гэ­тае ві­до­віш­ча. А праз год усё ў той жа га­зе­це ўсе­са­юзна­га зна­чэн­ня з’явіў­ся но­вы арты­кул — “А Фа­му­саў усё яшчэ тан­цуе…”, і кі­раў­ніц­тва па­він­на бы­ло пры­маць ме­ры: спек­такль, які гэ­так сап­са­ваў вя­до­мую лі­та­ра­тур­ную кла­сі­ку, зня­лі з рэ­пер­ту­ару. Кас­цю­мы ж, вы­раб­ле­ныя мас­тач­кай Іры­най Ча­рад­ні­ко­вай, ака­за­лі­ся на­сто­ль­кі дэ­та­лё­вы­мі, што іх за­ку­пі­лі кі­нош­ні­кі.

— Як уво­гу­ле вы ў Му­зыч­ным тэ­атры апы­ну­лі­ся? Вы ж яшчэ ў ча­сы ву­чо­бы ў асіс­тэн­ту­ры-ста­жы­роў­цы па­ча­лі пра­ца­ваць у опер­ным.

— Так. У Вя­лі­кім тэ­атры і да­гэ­туль ідзе ба­лет “Ства­рэн­не све­ту” ў ма­ёй рэ­дак­цыі, дзе з трох актаў я зра­біў два. Але ў Му­зыч­ным ста­ві­лі апе­рэ­ту Бас­не­ра “Па­тра­бу­ецца ге­ра­іня”. І На­тал­ля Гай­да, якая ве­да­ла мя­не па опер­ных спек­так­лях, дзе спя­ваў ейны муж, па­пра­сі­ла да­па­маг­чы. Я не ха­цеў цал­кам пе­ра­хо­дзіць у Муз­ка­ме­дыю, як на­зы­ва­лі та­ды гэ­ты тэ­атр. Але мя­не вы­клі­ка­лі ў ЦК і ска­за­лі: не злоў­жы­вай­це да­ве­рам, які вам ака­за­лі, а іна­чай мы вас зво­ль­нім з опер­на­га, вы ж там лі­чы­це­ся звыш шта­ту.

— А як вы ў му­зы­ку пры­йшлі? Пэў­на, так­са­ма хто­сь­ці да­па­маг­чы па­клі­каў? Ці ся­род сва­якоў му­зы­кан­ты бы­лі?

— У му­зыч­най шко­ле я не ву­чыў­ся, акар­дэ­он за­сво­іў са­ма­стой­на, у пя­тым кла­се вы­ву­чыў но­ты. Ба­ць­ка да вай­ны скон­чыў зна­ка­мі­тую Гне­сін­ку (ця­пер гэ­та Рас­ійская ака­дэ­мія му­зы­кі імя Гне­сі­ных) — па ба­яне. Па­сля вай­ны не­ка­то­ры час вы­кла­даў у Го­ме­льс­кім му­зыч­ным ву­чы­ліш­чы, ся­род яго вы­пус­кні­коў быў на­ват вя­до­мы кам­па­зі­тар Аляк­сандр Да­ма­рац­кі. Але ба­ць­ка­вы дып­лом і іншыя да­ку­мен­ты бы­лі стра­ча­ны, і па­сля за­кан­чэн­ня кур­саў ён пра­ца­ваў бух­гал­та­рам у кал­га­се.

— Ча­му ба­ць­ка вас не ву­чыў? Акар­дэ­он, як я раз­умею, быў тра­фей­ным?

— Так, акар­дэ­он ад іта­ль­янска­га сал­да­та. Ён быў рас­ква­тэ­ра­ва­ны ў Го­ме­лі і па­кі­нуў яго нам. А ча­му ба­ць­ка не ву­чыў, не ве­даю. Я ні­ко­лі ў яго пра гэ­та не за­пыт­ваў, усё ра­біў са­ма­стой­на. На фар­тэ­пі­яна граў га­мы — дву­ма па­ль­ца­мі: ста­віў іх на кла­ві­яту­ру бо­кам і бег імі, бы нож­ка­мі, уверх і ўніз. Тым не менш па­сту­піў у му­зыч­нае ву­чы­ліш­ча: сыг­раў ім на акар­дэ­оне “Чар­даш” Мон­ці. Гэ­ту му­зы­ку я ў фі­ль­ме па­чуў, сха­дзіў на гэ­тую кі­нас­туж­ку дру­гі раз — і граў па па­мя­ці. Але кла­са акар­дэ­она та­ды не бы­ло, та­му я ву­чыў­ся на ба­яне. Па­сту­піў у кан­сер­ва­то­рыю, дзе бы­ло 27 ча­ла­век на тры мес­цы. І па кур­су аб­авяз­ко­ва­га ды­ры­жы­ра­ван­ня па­тра­піў да ле­ген­дар­на­га Іллі Гіт­гар­ца. А на дру­гім кур­се прад­аў ба­ян, што та­та пад­арыў, і пры­дбаў ма­та­цыкл. Бо на той час я ўжо за­ха­піў­ся джа­зам. Ула­дзі­мір Ска­ра­хо­даў, ця­пе­раш­ні пра­фе­сар Ака­дэ­міі му­зы­кі, на той час быў, як і я, сту­дэн­там. Але вёў му­зыч­ны гур­ток у архі­тэк­тур­на-бу­даў­ні­чым тэх­ні­ку­ме і склаў там джа­за­вы ансамбль. Не­як пры­нёс у інтэр­нат сак­са­фон — і ўсё, я са­ма­стой­на на­ву­чыў­ся граць на ім так­са­ма. Быў у нас і свой джа­за­вы ка­лек­тыў: мы ў кан­сер­ва­то­рыі на тан­цах гра­лі. Ві­ялан­чэ­ліст Юрый Цы­рук, які па­зней уз­на­ча­ль­ваў Мін­скі ка­мер­ны аркестр, граў на ра­ялі. Сла­ва Іва­ноў — на кан­тра­ба­се, Ге­на Куп­ры­янаў — на ўдар­ных, Ра­дзік Ша­ка­раў — на тру­бе, а я на сак­се. У Мінск на гас­тро­лі пры­ехаў аркестр Лун­дстрэ­ма, і мы пры­йшлі да іх на рэ­пе­ты­цыю. Па­зна­ёмі­лі­ся з Гео­ргі­ем Га­ра­ня­нам, Мі­ка­ла­ем Ка­пус­ці­ным, іншы­мі му­зы­кан­та­мі. Да­мо­ві­лі­ся на джэм-сэйшн. І ка­лі раз­ам імпра­ві­за­ва­лі, нас па­чуў Алег Лун­дстрэм, стаў за­пра­шаць у свой ка­лек­тыў. Я та­ды ўжо і аркес­троў­кі ра­біў, і біг-бэн­да­мі кі­ра­ваў — на кам­во­ль­ным кам­бі­на­це, у Па­ла­цы пра­фса­юзаў — дый на сак­са­фо­не доб­ра граў.

— Джаз па тых ча­сах ужо не за­ба­ра­няў­ся, але ж і асаб­лі­ва не ві­таў­ся. Вы та­му з ім вы­ра­шы­лі за­вя­заць?

— Не, про­ста ад­чуў пра­гу да кла­сі­кі. Па­сля служ­бы ў арміі пра­ца­ваў па спе­цы­яль­нас­ці — ба­яніс­там у Дзяр­жаў­ным ансам­блі тан­ца Бе­ла­ру­сі. Ка­лек­тыў удзе­ль­ні­чаў ва ўсіх ура­да­вых кан­цэр­тах, дзе час­ця­ком ды­ры­жы­ра­ваў Ві­таль Ка­та­еў. Я раз­умеў тую глы­бо­кую без­дань па­між яго ды­ры­жор­скім май­стэр­ствам і ма­ім умен­нем у гэ­тай га­лі­не. Год рых­та­ваў­ся да па­ступ­лен­ня ў кан­сер­ва­то­рыю — ужо не па кла­се ба­яна, а на опер­на-сім­фа­ніч­нае ды­ры­жы­ра­ван­не. І па­тра­піў у клас да Ка­та­ева. Як бы­лы вы­ха­ва­нец Іллі Му­сі­на, ён даў мне доб­рую ма­ну­аль­ную тэх­ні­ку: ад­чу­ван­не плос­кас­ці, на якую пад­аюць ру­кі, пра­кты­ка­ван­ні з пуш­кай за­па­лак, ма­ляр­ным пэн­дзлем. На пер­шым за­лі­ку я ды­ры­жы­ра­ваў “Са­лод­кай мро­яй” Чай­коў­ска­га і ад­ра­зу атры­маў пра­па­но­ву пра­вес­ці кан­цэрт у двух ад­дзя­лен­нях і опе­ру “Пі­ка­вая да­ма”.

— На­вош­та та­ды вам спат­рэ­біў­ся яшчэ і цырк?

— Сап­раў­ды, бу­ду­чы сту­дэн­там, я два га­ды пра­ца­ваў ды­ры­жо­рам мін­ска­га цыр­ку. Гэ­та быў час, ка­лі там вы­сту­па­лі та­кія сла­ву­тыя артыс­ты, як ілю­зі­яніст Кіа, клоў­ны Ні­ку­лін і Шуй­дзін, дрэ­сі­роў­шчы­ца На­за­ра­ва. І ад кож­на­га з іх я ча­му­сь­ці ву­чыў­ся — не ў сэн­се як зла­дзіць атрак­цы­ён, а не­йкім вы­раз­ным мас­тац­кім дро­бя­зям.

— У ва­шай бі­ягра­фіі бы­ла і ста­жы­роў­ка ў та­ко­га май­стра, як Яўген Свят­ла­наў.

— На­сам­рэч вы­нік ад яе ака­заў­ся ку­ды мен­шым, чым ча­ка­ла­ся. На той час я быў ужо га­лоў­ным ды­ры­жо­рам Му­зыч­на­га тэ­атра (ён та­ды на­зы­ваў­ся Тэ­атрам муз­ка­ме­дыі), і за­га­дам мі­ніс­тра ку­ль­ту­ры СССР мя­не пры­зна­чы­лі ста­жо­рам у Свят­ла­на­ва, які кі­ра­ваў Дзяр­жаў­ным ака­дэ­міч­ным сім­фа­ніч­ным аркес­трам усёй са­вец­кай кра­іны. Але ў Яўге­на Фё­да­ра­ві­ча бы­лі та­ды пра­бле­мы са зда­роў­ем, яго па тры ме­ся­цы не ба­чы­лі ў ка­лек­ты­ве, і мне пра­па­на­ва­лі стаць дру­гім ды­ры­жо­рам у Юрыя Сі­ма­на­ва, які ўзна­ча­ль­ваў твор­чы ка­лек­тыў Вя­лі­ка­га тэ­атра СССР. Я апан­та­на ўзяў­ся за спра­ву, сі­ла­мі ста­жо­раў-спе­ва­коў пад­рых­та­ваў опе­ру “Пе­ле­ас і Ме­лі­зан­да” Дэ­бю­сі, якая ў тыя ча­сы бы­ла зу­сім не­вя­до­мая са­вец­кай пуб­лі­цы. Але рэ­жы­сёр па­сва­рыў­ся з кі­раў­ніц­твам — і прэм’ера не ад­бы­ла­ся. Але са­ма пра­ца над гэ­тай най­скла­да­ней­шай парт­ыту­рай мне да­ла ве­ль­мі мно­га. Дый па­ра­ле­ль­на я ха­дзіў на іншыя спек­так­лі, у фі­лар­мо­нію — ча­су не мар­на­ваў. Але ка­лі ўсур’ёз га­ва­рыць пра тое, ад ка­го з на­стаў­ні­каў-ды­ры­жо­раў я атры­маў га­лоў­нае, без ча­го му­зы­ка не­маг­чы­мая, дык гэ­та, пэў­на, Ма­рыс Янсанс. У Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най кан­сер­ва­то­рыі пед­аго­гі ў мя­не хут­ка змя­ня­лі­ся: па­сля Ві­та­ля Ка­та­ева быў Кі­рыл Ці­ха­наў, за­кан­чваў на­ву­чан­не я ў Ярас­ла­ва Ваш­ча­ка — і па­сту­піў у асіс­тэн­ту­ру-ста­жы­роў­ку ў Мас­кве, адзі­ны з пя­ці прэ­тэн­дэн­таў. Вось там я і сус­трэў­ся з Янсанcам. Той аца­ніў мой уз­ро­вень і не­пас­рэд­ныя за­да­чы на­ступ­ным чы­нам: маў­ляў, з пун­кту гле­джан­ня ма­ну­аль­най тэх­ні­кі я вам даць ні­чо­га не ма­гу, а вось на­конт сты­ліс­ты­кі… А я, уяў­ля­еце, ледзь не ўпер­шы­ню гэ­тае сло­ва па­чуў. І па­чаў спас­ці­гаць, што фор­тэ Мо­цар­та ад­роз­ні­ва­ецца ад фор­тэ Бет­хо­ве­на ці, тым бо­льш, кам­па­зі­та­раў ХХ ста­год­дзя.

— Бе­ла­рус­кая му­зы­ка так­са­ма мае свае асаб­лі­вас­ці? Вы на­ўпрост су­тык­ну­лі­ся з ёй, ка­ля дзе­ся­ці га­доў пра­цу­ючы мас­тац­кім кі­раў­ні­ком і га­лоў­ным ды­ры­жо­рам сім­фа­ніч­на­га аркес­тра На­цы­яна­ль­най дзяр­жаў­най тэ­ле­ра­ды­ёкам­па­ніі Бе­ла­ру­сі.

— Так, бы­лі зроб­ле­ны сту­дый­ныя за­пі­сы мно­гіх і мно­гіх пар­тытур бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў. Тым са­мым скла­даў­ся за­ла­ты фонд на­шай на­цы­яна­ль­най му­зыч­най спад­чы­ны. Адзін ма­ла­ды гу­ка­рэ­жы­сёр, з якім мя­не па­зна­ёмі­лі ў час пра­цы, так і ска­заў: “Вы ж сап­раў­дная ле­ген­да!” Да­дам, што ўсе та­кія за­пі­сы ра­бі­лі­ся раз­ам з аўта­ра­мі, якія маг­лі ўнес­ці свае ка­рэк­ты­вы, на­ват кры­ху змя­ніць нот­ны тэкст, каб ле­пей да­нес­ці за­ду­му. Яны ву­чы­лі­ся на жы­вым гу­чан­ні аркес­тра, а я, у сваю чар­гу, ву­чыў­ся ў іх — но­вым су­час­ным па­гля­дам на аркес­тра­выя маг­чы­мас­ці. Та­му што­сь­ці зна­хо­дзі­лі раз­ам, шля­хам су­мес­най сут­вор­час­ці з усі­мі му­зы­кан­та­мі.

— Ура­жан­не, што вы ўво­гу­ле ву­чы­лі­ся ўсё жыц­цё.

— І пра­цяг­ваю ву­чыц­ца! Бо гэ­та на­рма­ль­ны за­кон ча­ла­ве­ча­га існа­ван­ня, удвая важ­ны ў лю­бой твор­чай пра­фе­сіі. Ка­лі ты спы­ня­ешся ў спас­ці­жэн­ні не­йкіх та­ямніц, ка­лі та­бе ста­но­віц­ца рап­там не­ці­ка­ва, дык які па­сыл атры­ма­юць ад ця­бе на­ва­ко­ль­ныя? Хо­чац­ца ж быць не “сі­вой ле­ген­дай”, а дзе­ючым, кан­цэр­ту­ючым му­зы­кан­там.