“Этот фильм взят в качестве трофея...”

«Крам­лёў­скія пі­ра­ты»

А ўся гэ­тая гіс­то­рыя па­чы­на­ла­ся так. У 1948 го­дзе па­літ­бю­ро ЦК ВКП(б) пры­ня­ло ра­шэн­не “Аб вы­пус­ку на экран за­меж­ных кі­на­фі­ль­маў з тра­фей­на­га фон­ду”. Час­тку сту­жак прад­піс­ва­ла­ся па­каз­ваць “на за­кры­тым экра­не” — гэ­та зна­чыць, не ў кі­на­тэ­атрах, а ў клу­бах. Ча­му? Бо са­вец­ка­му кі­нап­ра­ка­ту бы­ло што ха­ваць: ня­ма­ла тых кар­цін бы­ло зня­та ў кра­інах, якія бы­лі на­шы­мі са­юзні­ка­мі ў га­ды Дру­гой сус­вет­най вай­ны. Як жа яны маг­лі быць тра­фе­ямі Чыр­во­най арміі?

То-бок на аме­ры­кан­скія, англій­скія, фран­цуз­скія кар­ці­ны ні­якіх пра­воў у нас не бы­ло. З лю­бо­га пун­кту гле­джан­ня гэ­тыя па­ка­зы бы­лі зу­сім не­за­кон­ны­мі. Гру­ба ка­жу­чы — ад­кры­ты кра­дзеж. На­ват у са­мой па­ста­но­ве Ад­дзе­ла пра­па­ган­ды і агі­та­цыі ЦК ВКП(б) — зна­ка­мі­та­га агіт­про­па — не­двух­сэн­соў­на бы­ло ска­за­на, што ўся гэ­тая «апе­ра­цыя» ро­біц­ца дзе­ля па­ве­лі­чэн­ня збо­раў ад пра­ка­ту.

Ста­лін, як вя­до­ма, з асаб­лі­вай пі­ль­нас­цю пра­гля­даў усе кар­ці­ны, якія вы­хо­дзі­лі на экран. Пе­рад па­ка­зам “айцу на­ро­даў” фі­ль­мы шмат раз­оў пра­цэ­джва­лі, дры­гот­кі­мі ад стра­ху ру­ка­мі пры­бі­ра­ючы ўсё, што маг­ло вы­клі­каць яго раз­драж­нен­не. Пад­час се­анса га­лоў­ны гля­дач мог устаць і сыс­ці, не ка­жу­чы ні сло­ва. Для ства­ра­ль­ні­каў фі­ль­ма знак не ве­ль­мі пры­емны. Або спы­ніць па­каз і па­чаць аб­мяр­коў­ваць уба­ча­нае з пры­сут­ны­мі.

Ста­лі­ну, да пры­кла­ду, не спа­да­ба­ла­ся “Ма­ла­дая гвар­дыя” Сяр­гея Ге­ра­сі­ма­ва, і рэ­жы­сёр атры­маў ад пра­ва­ды­ра лад­ны на­га­няй. Фі­льм тэр­мі­но­ва і су­р’ёз­на пе­ра­ра­бі­лі. Тыя, хто ба­чыў пер­ша­па­чат­ко­вы ва­ры­янт — які, на жаль, не за­ха­ваў­ся, — ка­за­лі, што ён быў знач­на леп­шым. Да­ста­ло­ся і Сяр­гею Эйзен­штэй­ну за яго дру­гую се­рыю «Іва­на Жах­лі­ва­га» — што, на мой по­гляд, ста­ла ад­ной з пры­чын за­ўчас­на­га сы­хо­ду з жыц­ця зна­ка­мі­та­га кі­на­рэ­жы­сё­ра. За “ідэ­ала­гіч­ныя і мас­тац­кія пра­лі­кі” Ста­лін да­ваў дых­ту і Пу­доў­кі­ну, і Ко­зін­ца­ву, і Траў­бер­гу, і Ці­сэ, і Да­ўжэн­ку — вя­ду­чым на той час май­страм са­вец­кай кі­не­ма­таг­ра­фіі.

Што да за­меж­ных фі­ль­маў… У Мі­ніс­тэр­стве кі­не­ма­таг­ра­фіі існа­ваў ад­мыс­ло­вы ад­дзел, які за­бяс­печ­ваў кі­нап­раг­ра­му для пра­ва­ды­ра. Рых­та­ва­лі­ся са­мі фі­ль­мы, рых­та­ва­лі­ся пе­ра­клад­чы­кі. З фі­ль­маў пры­бі­ра­лі роз­на­га кштал­ту чар­ну­ху і ўся­кія там не­прыс­той­нас­ці, глы­бо­ка чу­жа­род­ныя са­вец­ка­му ча­ла­ве­ку. Ста­лін не лю­біў за­цяг­ну­тых сту­жак, і та­му кар­ці­ны ска­ра­ча­лі­ся. Ча­сам ад­мыс­ло­ва для га­лоў­на­га гле­да­ча на­ват ра­бі­лі суб­ціт­ры.

Мі­ністр кі­не­ма­таг­ра­фіі Іван Ба­ль­ша­коў пры­во­зіў у Крэмль не­ка­ль­кі фі­ль­маў роз­ных жан­раў і ча­каў но­чы, ка­лі Ста­лін звы­чай­на гля­дзеў кі­но. По­тым спра­ба­ваў ад­га­даць на­строй пер­ша­га цэн­за­ра кра­іны і ў ад­па­вед­нас­ці з гэ­тым пра­па­на­ваць тую ці іншую кар­ці­ну — гіс­та­рыч­ную дра­му, вес­тэрн, ка­ме­дыю або му­зыч­ны фі­льм. За­тым ся­даў по­бач з пра­ва­ды­ром, ра­біў глы­бо­кі ўдых і па­чы­наў вы­раз­на, без за­пі­нак, дуб­ля­ваць стуж­ку. Ды­яло­гі кі­на­ге­ро­яў за­га­дзя пе­ра­кла­да­лі­ся для Іва­на Ры­го­ра­ві­ча на рус­кую мо­ву, і ён іх за­па­мі­наў дзя­ку­ючы сва­ім уні­ка­ль­ным здо­ль­нас­цям.

Асаб­лі­ва Ста­лін лю­біў га­лі­вуд­скую прад­укцыю. Зрэш­ты, як Гіт­лер і Му­са­лі­ні. Мо­жа быць, гэ­та асаб­лі­васць усіх дык­та­та­раў? Да­гнаць і пе­ра­гнаць Га­лі­вуд бы­ло па­ста­яннай ідэ­яй фікс Іо­сі­фа Ві­са­ры­ёна­ві­ча. Ён ма­рыў, каб у Са­юзе ра­бі­ла­ся тое са­мае і на­ват лепш, але — з ад­па­вед­ных ідэ­ала­гіч­ных па­зі­цый. Тэ­ры­та­ры­яль­на ў якас­ці са­вец­ка­га Га­лі­ву­ду раз­гля­даў­ся Крым, але пе­ра­шко­дзі­ла вай­на...

І вось у ся­рэ­дзі­не са­ра­ка­вых Ста­лі­ну зда­ло­ся, што гро­шы на кі­но тра­цяц­ца да­рэм­на: бо­ль­шасць са­вец­кіх кар­цін не над­та ці­ка­выя. Акра­мя та­го, ён уба­чыў у мно­гіх стуж­ках не­адпа­вед­насць сва­ім ідэ­ала­гіч­ным уста­ноў­кам. І ў вы­ні­ку ў ве­рас­ні 1946 го­да з’я­ві­ла­ся жор­сткая па­ста­но­ва ЦК ВКП(б) аб фі­ль­мах “Вя­лі­кае жыц­цё” (2-я се­рыя), “Іван Жах­лі­вы” (2-я се­рыя), “Ад­мі­рал На­хі­маў” і “Про­стыя лю­дзі”. Па­сля гэ­та­га кан­троль за кі­на­выт­вор­час­цю быў уз­моц­не­ны мак­сі­ма­ль­на. Дбай­на вы­бі­ра­лі рэ­жы­сё­раў і сцэ­на­рыс­таў. Ма­ла­дых у пра­фе­сіі амаль не за­ста­ло­ся — ім ба­ялі­ся да­вя­раць.

“Дзяў­чы­на” ра­туе збо­ры

Га­лоў­ная ідэя Ста­лі­на бы­ла ў тым, што кар­цін па­він­на быць ма­ла, але кож­ная мае стаць шэ­дэў­рам, здат­ным саб­раць вя­ліз­ную аўды­то­рыю. На не­ка­то­рыя стуж­кі — та­кія як «Ма­ла­дая гвар­дыя», “Падзен­не Бер­лі­на”, “Сло­ва пра зям­лю Сі­бір­скую» — на­род сап­раў­ды ішоў на­тоў­па­мі. Але іх бы­ло ня­шмат. А бяс­кон­цыя па­ўто­ры на­ват леп­шых са­вец­кіх фі­ль­маў 1930-х га­доў ды сту­жак з ча­ро­да­мі ўдар­ні­каў пра­цы і ба­ра­ць­бі­та­мі з кла­са­вым во­ра­гам усім над­аку­чы­лі. Збо­ры пра­ка­ту ўпа­лі, і гэ­та цяж­ка ўда­ры­ла па дзяр­жаў­ным і мясц­овым бю­джэ­тах. А та­ва­раў у на­шых кра­мах — з ка­ма­роў нос.

Вось на та­кім фо­не і ўзнік­ла па­мкнен­не за­поў­ніць пра­рэ­хі ў пра­ка­це тра­фей­ным кі­но. Рэ­акцыю пуб­лі­кі вы­ра­шы­лі пра­ве­рыць на ўжо зга­да­най вы­шэй ня­мец­кай му­зыч­най ме­лад­ра­ме Гео­рга Яка­бі «Дзяў­чы­на ма­ёй ма­ры», га­лоў­ную ро­лю ў якой сыг­ра­ла жон­ка рэ­жы­сё­ра Ма­ры­ка Рок.

Пра­кат­нае па­свед­чан­не гэ­ты фі­льм атрым­лі­вае 8 кра­са­ві­ка 1946 го­да. Вя­до­ма, стуж­ку пад­ка­ра­ці­лі: пры­бра­лі доў­гі пра­лог і ні­бы­та не­прыс­той­ную сцэ­ну ку­пан­ня ге­ра­іні ў боч­цы. Да­рэ­чы, на­жні­цы цэн­зу­ры спаз­на­ла і тра­фей­ная «Ма­дам Ба­ва­ры». Па­зней я да­ве­даў­ся, што з яе вы­ра­за­лі сцэ­ну пад­гляд­ван­ня ста­ро­га за рас­пра­нан­нем ге­ра­іні. А “Мя­цеж­ны ка­ра­бель” па­зба­віў­ся ажно 50 хві­лін сцэн з на­паў­го­лы­мі та­іцян­ка­мі.

Да здзіў­лен­ня кі­на­на­ча­ль­ні­каў, кар­ці­на «Дзяў­чы­на ма­ёй ма­ры» ў пра­ка­це ме­ла не­йма­вер­ны по­спех. У на­ступ­ным го­дзе бы­лі за­пуш­ча­ныя яшчэ два про­бныя ша­ры: у са­вец­кім пра­ка­це з’я­ві­лі­ся аме­ры­кан­скія стуж­кі “Я бег­лы ка­тар­жнік” (у нас ён на­зы­ваў­ся “Уцё­кі з ка­тар­гі”) і “Міс­тар Сміт ад­праў­ля­ецца ў Ва­шын­гтон” (ад­па­вед­на — “Се­на­тар”). І зноў з вя­лі­кім по­спе­хам. Апош­нюю кар­ці­ну, пра­ўда, я не ба­чыў: яе на­зва зу­сім мя­не не ва­бі­ла.

У 1948 го­дзе на на­шы экра­ны вы­йшла не менш за па­ўсот­ні за­меж­ных фі­ль­маў: амаль у пяць раз­оў бо­льш, чым го­дам ра­ней. Вя­до­ма, кі­раў­ні­кі кі­но разу­ме­лі, што пус­каць іх у пра­кат не­за­кон­на. Але ад­но­сі­ны з ЗША бы­лі ўжо і без гэ­та­га за­ма­ро­жа­ныя, та­му кра­дзеж фі­ль­маў ні­як не мог іх істот­на па­гор­шыць.

Тым не менш уз­ні­кае за­ка­на­мер­нае пы­тан­не: як аме­ры­кан­цы рэ­ага­ва­лі на та­кія фак­ты пі­рац­тва? Вя­до­ма, пра­тэс­та­ва­лі, пі­са­лі ў за­меж­най прэ­се пра аб­ура­ль­ную без­за­кон­насць рус­кіх. Ды на іх пра­тэс­ты ніх­то ўва­гі не звяр­таў.

Зрэш­ты, «рус­кія» імкну­лі­ся асаб­лі­ва і не зла­ваць. Аме­ры­кан­скія фі­ль­мы рэ­дка па­каз­ва­лі ў буй­ных кі­на­тэ­атрах — у асноў­ным на ўскра­інах, у клу­бах, да­мах ку­ль­ту­ры, на сель­скіх пе­ра­соў­ках. Ад­нак на­род не­йкі­мі не­вя­до­мы­мі шля­ха­мі ад­ра­зу да­вед­ваў­ся, дзе і што ідзе, — ды ва­ліў ва­лам.

Зда­ецца, без на­ста­ль­гіі...

У 12-га­до­вым уз­рос­це я па­чаў вы­ключ­на для ся­бе вес­ці дзён­ні­чак (апош­нія яго ста­рон­кі па­зна­ча­ныя 1957-м — го­дам за­кан­чэн­ня мною ся­рэд­няй шко­лы №7 г. Грод­на), ку­ды за­на­тоў­ваў на­звы ўсіх уба­ча­ных мною фі­ль­маў ды ка­ро­це­нь­кія ўра­жан­ні ад іх. Бо­ль­шасць тра­фей­ных кі­нас­ту­жак я па­спеў па­гля­дзець (не­ка­то­рыя — па не­ка­ль­кі раз­оў) на сва­ёй “ма­лой ра­дзі­ме” — у пры­дон­скім го­ра­дзе Рос­аш Ва­ро­неж­скай воб­лас­ці, дзе на­ра­дзіў­ся і жыў да 15 га­доў. Быў за­­ў­сёд­ні­кам адзі­на­га га­рад­ско­га кі­на­тэ­атра «Ма­як» на ву­лі­цы Ле­ні­на, ста­раў­ся не пра­пус­каць і фі­ль­мы, якія дэ­ман­стра­ва­лі­ся ў двух кал­гас­ных клу­бах і до­ме ку­ль­ту­ры на ху­та­ры Пад­гор­ным.

Як пра­ві­ла, мы, пад­лет­кі, усі­мі маг­чы­мы­мі і не­маг­чы­мы­мі спо­са­ба­мі імкну­лі­ся пра­нік­нуць у кі­на­за­лу без квіт­ка — па­га­тоў, на бо­ль­шасць кар­цін дзя­цей да 14 га­доў стро­гія бі­ле­цёр­кі не да­пус­ка­лі. З клу­ба­мі бы­ло ляг­чэй, ня­гле­дзя­чы на фар­ма­ль­ныя ўзрос­та­выя аб­ме­жа­ван­ні: пла­ці ру­бель за кві­ток — і на­пе­рад. А вось у кі­но…

Мы пры­дум­ля­лі роз­ныя хіт­ры­кі. То не­прык­мет­на, саг­нуў­шы­ся ў тры па­гі­бе­лі, “пра­соч­ва­лі­ся” ў за­лу мі­ма кан­тра­лё­ра ў на­тоў­пе да­рос­лых. То трап­ля­лі ту­ды за­доў­га да чар­го­ва­га се­ансу і, скур­чыў­шы­ся пад крэс­ла­мі не­дзе ў за­днім шэ­ра­гу, ля­жа­лі ў ча­кан­ні на­плы­ву гле­да­чоў. І то­ль­кі ка­лі на бе­лым экра­не з’яў­ля­лі­ся доў­га­ча­ка­ныя ціт­ры “Гэ­ты фі­льм узя­ты ў якас­ці тра­фея...”, мож­на бы­ло рас­сла­біц­ца і аку­нуц­ца ў не­зна­ёмы, та­ямні­чы і ча­роў­ны свет “інша­га жыц­ця”.

І ўжо зу­сім не ду­ма­ла­ся пра тое, што не­ўза­ба­ве мя­не ча­кае су­ро­вы дзе­даў­скі суд за са­ма­во­ль­ную ад­луч­ку ў кі­но. Ажно да рэ­ме­ня да­хо­дзі­ла. Пра­ўда, ка­лі дзя­ду­ля ла­гад­неў, ён пра­сіў пе­ра­ка­заць змест уба­ча­на­га фі­ль­ма. І я, за­хлы­на­ючы­ся ад за­хап­лен­ня, пры­дум­ля­ючы на ха­ду но­выя кру­тыя эпі­зо­ды і жэс­ты­ку­лю­ючы ўсі­мі час­тка­мі це­ла, рас­па­вя­даў яму і ба­бу­лі пра пры­го­ды каў­бо­яў, ка­ра­леў­ска­га пі­ра­та Пі­це­ра Бла­да, хіт­ра­муд­ра­га Джор­джа з Дзін­кі-джа­за, ня­ўлоў­на­га Зо­ра або каў­боя Рын­га Кі­да. Дзя­ду­ля звы­чай­на слу­хаў моў­чкі, па­чух­ва­ючы за ву­хам, то­ль­кі зрэд­ку кі­ваў га­ла­вой. За­тое ба­бу­ля пры не­ча­ка­ных па­ва­ро­тах сю­жэ­та ўзды­ха­ла і вой­ка­ла, а ка­лі скан­ча­ла­ся ўсё доб­ра — хрыс­ці­ла­ся, су­па­кой­ва­ла­ся ды зноў пры­ма­ла­ся за ад­су­ну­тае на час ру­ка­дзел­ле.

А яшчэ дзя­ду­ля мя­не хва­ліў, ка­лі я пры­но­сіў у кі­шэ­ні па­мя­тыя руб­лі, за­роб­ле­ныя пад­час кі­на­се­ансаў. Гэ­тыя свае пер­шыя ў жыц­ці “га­на­ра­ры” я атры­маў у тым са­мым кі­на­тэ­атры “Ма­як”. Тра­фей­ныя фі­ль­мы не ме­лі дуб­ля­жу і су­пра­ва­джа­лі­ся суб­ціт­ра­мі. Да­лё­ка не ўсе гле­да­чы, асаб­лі­ва лю­дзі ста­ла­га ве­ку, у якіх не над­та доб­ра са зро­кам, маг­лі іх хут­ка пра­чы­таць. Уя­ві­це са­бе, што да­ўжы­ня суб­ціт­раў скла­да­ла пры­клад­на 12-15 лі­тар на тры-ча­ты­ры се­кун­ды па­ка­зу! І та­ды мі­сію чы­та­ль­ні­ка я браў на ся­бе. Атры­маў­шы зго­ду ба­бу­лі, якая ся­дзе­ла по­бач, я ці­хе­нь­ка, ста­ра­ючы­ся не пе­ра­шка­джаць іншым, пе­ра­каз­ваў ёй на ву­ха ды­яло­гі і рэ­плі­кі акцё­раў. За што і атрым­лі­ваў у кан­цы се­анса за­слу­жа­нае ўзна­га­ро­джан­не. Пэў­най так­сы, зра­зу­ме­ла, у мя­не не бы­ло, ко­ль­кі да­дуць — сто­ль­кі і доб­ра. А па­ко­ль­кі адзін і той жа фі­льм я мог гля­дзець тры-ча­ты­ры разы за­пар, то су­ма па ма­іх та­га­час­ных мер­ках на­бя­га­ла цал­кам пры­стой­ная.

А яшчэ ў нас на вёс­кі да­стаў­ля­лі — на ма­шы­нах, на пад­во­дах, а пад­час раз­лі­ву До­на на­ват на лод­ках — так зва­ныя кі­на­пе­ра­соў­кі: не­вя­лі­кая элек­трас­тан­цыя, кі­нап­ра­ектар, гу­ка­вая апа­ра­ту­ра, цэ­лу­ло­ідныя стуж­кі ў жа­лез­ных скрын­ках... У за­ле ста­ві­лі да­па­топ­ныя вен­скія крэс­лы, мно­гія ста­ялі ўздоўж сцен. Дзе­ці ся­дзе­лі про­ста на глі­ня­най пад­ло­зе пе­рад са­мым экра­нам, у ро­лі яко­га бы­ла на­цяг­ну­тая бе­лая пра­сці­на…

***

Праз ча­ты­ры дзя­сят­кі га­доў я за­ймеў маг­чы­масць пе­ра­гле­дзець не­ка­то­рыя з тых да­ўніх тра­фей­ных кі­нас­ту­жак. І тут рап­там вы­явіў дзіў­ную рэч: гэ­тыя не­ка­лі ша­лё­на лю­бі­мыя фі­ль­мы ўжо не гля­дзе­лі­ся! Не та­му, што стуж­кі, ство­ра­ныя ў 1930-я — па­чат­ку 1940-х, па сва­іх тэх­ніч­ных маг­чы­мас­цях ды праз пэў­ную на­іўнасць сю­жэ­таў ужо не ад­па­вя­да­лі ця­пе­раш­ня­му май­му, ска­жам так, эстэ­тыч­на­му гус­ту. Рас­ча­ра­ван­не ме­ла іншую пры­чы­ну. Гэ­тыя фі­ль­мы на­ле­жа­лі інша­му ча­су — та­го да­ўня­га дзя­цін­ства. Там яны і за­ста­лі­ся на­заў­жды — у за­вул­ках па­мя­ці. І я зра­зу­меў, што ту­ды, у дзя­цін­ства, “ві­зу­аль­на­га” вяр­тан­ня быць не па­він­на. Не­ль­га тры­во­жыць це­ні на­паў­за­бы­тых ма­раў. А ка­лі ўжо і вяр­тац­ца, дык то­ль­кі на ды­бач­ках, ве­ль­мі да­лі­кат­на і асця­рож­на...

Ба­рыс КРЭ­ПАК.