Падыход да феномену
— Ваша суполка існуе ўжо каля паўстагоддзя. За гэты час многае ў нашым жыцці змянілася. Але наколькі тыя пературбацыі паўплывалі на тую спецыфічную галіну, якую вы для сябе абралі?
Фёдар САРОКА: Раней, як кажуць, усё было раўней. У сэнсе, куды спакайней, без гэтага вытворчага гону. Сёння ж у рэстаўрацыі дзве праблемы. Першая — калі няма грошай, а другая - калі яны ёсць, і трэба іх хутка засвойваць. А кожны аб’ект паводле тэрмінаў бадай непрадказальны. Гэта ж не цэглу штампаваць! Помнікі — гэта нібы пацыенты лякарні, кожны з якіх хворы трохі па-свойму. Тут няма нейкіх універсальных лекаў. Ты ніколі не ведаеш, якія выклікі тояцца ў глыбі муроў, і колькі часу спатрэбіцца, каб знайсці аптымальнае рашэнне.
Ігар КНЫШ: Раней навукоўцы, архітэктары, рэстаўратары працавалі пад адным дахам, цяпер жа кожны сам па сабе.
ФС: Хаця рэстаўрацыя павінна быць справай калектыўнай.
— У вас нават на выставе гэта заўважна: канкрэтныя аўтары праектаў амаль нідзе не пазначаныя, паўсюль толькі суполка. А ці не ўзнікаюць унутры яе супярэчнасці і непаразуменні? Пагатоў, справа ж далікатная...
Іван МЯДЗВЕДЗЁЎ: Яшчэ як узнікаюць! Менавіта ў іх і нараджаюцца ўзважаныя рашэнні.
ФС: Самая цяжкая рада для нас — гэта не Рэспубліканская навукова-метадычная (з ёй акурат ніякіх праблем не ўзнікае), але менавіта свая, унутраная. Бо калі нам удасца прыняць калектыўнае рашэнне, пра астатняе ўжо можна не хвалявацца.
А наконт імёнаў — гэта таксама наш прынцып. Ніхто з нас не валодае сакрэтам пораху - як у свой час кітайцы. Ды і наогул сакрэтаў не маем. У нас на кожным аб’екце заўсёды працуюць студэнты, вось і на выставе іх багата было. У некаторых, здаецца, вочы гарэлі… Спадзяюся, нехта абярэ рэстаўрацыю ў якасці справы жыцця.
— А як яе выбралі для сябе вы?
ІМ: На пачатку мы былі проста маладымі мастакамі, кожны з якіх бачыў свой шлях па-свойму.
ФС: Не паверыце, але калі мы вучыліся ў Тэатральна-мастацкім, ніхто з нас аб гэтай прафесіі не марыў. Яна здавалася сумнай, карпатлівай. Гэта ўжо куды пазней мы ўсвядомілі, што насамрэч творчасць тут віруе. Ды і рэстаўрацыйнае ўмельства ў інстытуце не выкладалі. Каб дасканала яго засвоіць, нам потым давядзецца выпраўляцца ў іншыя гарады — Венецыю, Рым, Маскву… Але найперш уся навука ідзе ад практыкі.
ІМ: Галоўнае — нам пашчасціла з выкладчыкам. Алег Уладзіміравіч Хадыка вазіў нас у Мсціслаў на рэстаўрацыю фрэсак кармеліцкага касцёла. Хто туды на практыку ездзіў, хто проста адпачыць — памаляваць, пакупацца… Цудоўны горад, дзе “тусоўка” спалучалася з вучобай і наогул станаўленнем асобы. Бо калі слухаеш, як разважаюць старэйшыя ды мудрэйшыя, міжволі і сам набіраешся розуму.
ФС: Алег Хадыка заклаў у нас галоўны прынцып: рэстаўрацыя — гэта не толькі вузкаспецыфічныя навыкі і праца рукамі. Гэта шматмерная творчая ды інтэлектуальная дзейнасць, якая абавязкова ахоплівае і культурнае атачэнне аб’екта альбо мясцовасці. Ты не можаш аднаўляць сінагогу, не ведаючы, якія песні спявалі мясцовыя яўрэі, не можаш узяцца за фрэску ў касцёле, дасканала не вывучыўшы яе сюжэт у гістарычнай перспектыве. Нельга знайсці падыход да таго ці іншага феномену, не ўсвядоміўшы той культурны кантэкст, што яго стварае.
ІК: Тэхнічная рэстаўрацыя — рэч малакарысная і малацікавая. Мы заўсёды ўседамлялі, што аднаўляем не толькі выявы, але і культурны пласт, які іх спарадзіў.
— Але многія вас шануюць акурат за дасканалае валоданне тэхнікамі рэстаўрацыі. Як вы іх засвоілі?
ІМ: Практыка, менавіта практыка… На пачатку ніхто з нас - за выключэнем хіба тых, хто вучыўся на манументальным — не ўмеў працаваць з тынкоўкай. Цяпер жа кожны яе засвоіў. Тое самае і выцягванне гзымсаў. Мы гэта ўласнаручна рабілі ў мінскім Петрапаўлаўскім саборы, дзе трэба было захаваць і праэкспанаваць ацалелыя фрагменты арак між навамі.
ІК: Калі мы прыязджалі ў Італію, на нас глядзелі ледзь не як на тытанаў Адраджэння: вы так шмат усяго ўмееце, так грунтоўна разважаеце! Там у рэстаўрацыі працуюць пераважна вузкія спецыялісты, не мастакі. Яны могуць раскрыць, пачысціць сценапіс...
Аўтэнтыка Нясвіжа
— Падазраю, гэта праз тое, што ў Італіі інтэр’еры захаваліся куды лепей. У нас жа іх часцяком даводзіцца папраўдзе вяртаць з нябыту. І калі вонкавы выгляд помніка зазвычай можна аднавіць па ацалелых іканаграфічных матэрыялах, роспісы незваротна знікаюць куды часцей. Як тут рэстаўратару пазбегнуць папрокаў у “неаўтэнтычнасці”?
ІК: Калі нас паклікалі аднаўляць капліцу ў Нясвіжскім замку, там засталося не болей за 5% сценапісу. Навуковы кіраўнік Сяргей Аляксандравіч Друшчыц нас выклікаў і сказаў: хлопцы, вазьміцеся, я даю гэты аб’ект цалкам пад вашу адказнасць, і ніхто не будзе перашкаджаць. Дзякуючы яго даверу, мы збольшага здзейснілі задуманае — нягледзячы на сціслыя тэрміны. Па рэштачках, па аналагах рэканструявалі тое, што ў капліцы магло быць. Зразумела, максімальна захаваўшы аўтэнтычныя фрагменты. Да таго ж, адразу паставілі перад сабой задачу рабіць рэканструкцыю не сучаснымі матэрыяламі, але засвоіць менавіта тую тэхніку фрэскі, якая выкарыстоўвалася ў капліцы.
І вось, у Нясвіж прыехала Альжбета Радзівіл — а яна была ўжо ў тым веку, калі хлусіць не выпадае. Колішняя жыхарка замка зайшла ў капліцу і сказала: “О, а тут усё менавіта так і было!” І да сённяшняга дня экскурсаводы часам сцвярджаюць, што рэстаўратары туп нічога не чапалі — усё захавалася “як было”. Мы не спяшаемся іх расчароўваць (смяецца).
ІМ: Плафон капліцы мсціслаўскага касцёла, які мы аднавілі на пачатку 80-х, быў прыведзены ў якасці прыкладу ў першым савецкім падручніку па рэстаўрацыі. А гісторыя была якая: мы выпадкова ўбачылі што на дошках скрыні вапны ёсць рэшткі фарбы. Як выявілася гэта былі фошкі з плафонам капліцы! Скрыні разабралі, і паколькі фрагментаў роспіса захавалася вельмі мала, перад намі паўстала пытанне: што ж рабіць у дадзеным выпадку?
ФС: Для рэстаўрацыі звычайная з'ява, калі сутыкаешся з новай справай, і шмат што прыходзіцца рабіць упершыню. Напрыклад, адслаенне алейнага роспісу і перанос яго на новую аснову выконваўся адначасова з асваеннем новых тэхналогій. Потым перанесеныя на новую аснову фрагменты былі змантаваныя на плафоне. Так аўтэнтычны роспіс вярнуўся на сваё месца ў гэтай капліцы — якую, згодна з савецкай традыцыяй, тады прыстасоўвалі пад клуб планерыстаў.
ІМ: Але галоўнае, што тады, у Мсціславе, мы распрацавалі сваю методыку аднаўлення такіх збольшага страчаных помнікаў. На пачатку вызначаем чатыры ўзроўні гіпатэтычнасці: 1) аўтэнтыка — ці, як кажуць рэстаўратары, “аўтар”, 2) тое, што магчыма аднавіць паводле наяўных крыніцаў, 3) тое, што аднавіць магчыма, але гэта будзе пад пытаннем, і ўрэшце 4) тое, што аднавіць немагчыма.
Гэты падыход візуальна ўвасабляецца ў колеры. "Аўтар" застаецца ў тым выглядзе, якім ён захаваўся, астатняя плошча фарбуецца ў шэры колер, складнікамі якога з'яўляецца каляровая "аўтарская" палітра. І далей па шкале гіпатэтычнасці: у шэрым праз вускія палоскі з’яўляецца каляровая рэканструкцыя. Пры гэтым, чым менш мы маем доказаў, што так яно было, тым вузейшыя палоскі каляровай рэканструкцыі “аўтара”. Калі зусім невядомы фрагмент, то мы бачым толькі шэрую заслону.
І менавіта гэты падыход адрознівае рэстаўрацыю ад падробкі.
— Але што такое падробка ў тым выпадку, калі аўтэнтыка, на жаль, страчаная?
ІМ: Падробка — гэта калі адноўленыя табою роспісы не адрозніваюцца ад аўтэнтычных. Вось таму мы і ставім за мэту, каб абавязкова было відаць і аўтарскі арыгінал, і час, які папрацаваў над гэтымі сценамі, і непасрэдна наш унёсак.
ФС: Прынцыпова мы займаемся экспазіцыйнай кансервацыяй роспісаў і аб’екта цалкам. Галоўная задача -- не аднавіць “як яно было”, а захаваць арыгінал і паказаць, як яно стваралася.
ІК: Наша крэда — ні ў якім разе не кранаць аўтара.
ІМ: Так, там, дзе роспіс страчаны, мы можам яго дапоўніць — калі гэта дарэчы. Але паміж аўтарам і новаўводзінамі абавязкова павінна быць мяжа, кантраст, стык. Хаця, у той самы час, аўтэнтыка і адноўленая частка маюць ствараць цэльную кампазіцыю.
ФС: У вілейскім касцёле рэшткі арыгінальных роспісаў мы пакінулі каляровымі, а свае рэканструкцыі зрабілі шэрым, у грызайлі. Вельмі важна, каб арыгінал выразна адрозніваўся ад працы рэстаўратара. Каб гэтае адрозненне было відаць няўзброеным вокам.
“Народ не зразумее”?
— Гэты падыход і сапраўды адпавядае сусветным прынцыпам рэстаўрацыі. Але ці не баіцеся вы, што яго “народ не поймет”? Многія ж хочуць бачыць найперш прыгожую карцінку…
ФС: У Рыме або Афінах антычныя помнікі стаяць у руінах зусім не таму, што яны такія бедныя і не могуць іх аднавіць. Чаму ж тады ніхто не дбае, каб зрабіць з іх цукерку?
ІМ: Паверце, мне гэта не раз давозілася чуць: маўляў, людзям трэба золата, срэбра, яркія колеры… Але са свайго досведу магу запярэчыць: народ разумее, калі ты яму тлумачыш, чаму пакідаеш амаль так, як было, з мінімальным умяшальніцтвам. Не раз у касцёле падыходзілі бабулькі ды пыталі: вы так хораша працуеце, а ці хутка ўжо фарбаваць пачнеце? Але калі ты ўступаеш з імі ў дыялог, іх бачанне прыгажосці мяняецца: авой, гэта ж і так хораша, без новай фарбы! Тыя роспісы і мая мама бачыла, і бабуля… Таму выраз “народ не зразумее” мяне не бянтэжыць.
ІК: Часам цяжэй прафесіяналу патлумачыць, ніж простаму чалавеку.
Катажына ШАЎРУК: Пагатоў, грамадская думка таксама з часам мяняецца. Прыходзяць новыя пакаленні, і ўяўленне пра прыгажосць у іх ужо трохі іншае. З’яўляецца гарадская культура. Мы гэта адчулі, калі працавалі на мінскай фабрыцы-кухні — аб’екце, разлічаным перадусім на моладзь. Узрадавала пазіцыя заказчыка — не зрабіць гламурны рамонт, але раскрыць і паказаць гісторыю, даць магчымасць адчуць час, ход якога можна ўбачыць наўпрост на сцяне.
— Фабрыка-кухня з яе шматслойнымі роспісамі - будынак адносна сучасны, яму і ста гадоў яшчэ няма. Таму задам вечнае пытанне: што ж такое спадчына? У які момант “звычайны” аб’ект набывае статус помніка?
ФС: Аднойчы паехаў на магілы бацькоў, і трэба было запаліць там свечку. Абгарэлую запалку я паклаў у кішэню — бо куды яе на цвінтары шчэ падзець? А праз нейкі час раптам знайшоў — і не змог ужо выкінуць. Для мяне яна ўжо несла памяць.
КШ: Тыя ж альфрэйныя роспісы з рознымі кветачкамі некалі былі ў штодзённым ужытку, ледзь не ў кожнай кватэры. Але маё пакаленне іх у побыце ўжо не заспела, і таму для нас гэта нешта сапраўды гістарычнае, мы на гэта глядзім неяк іначай, ніж продкі. Калі мне давялося працаваць на Ракаўскай, 17 (аб’ект, на жаль, дасюль незавершаны), не раз бачыла гэтае захапленне ў тых людзей, што па розных справах туды завітвалі. Убачыўшы вялікую раскрытую сцяну з роспісамі розных часоў, яны казалі: ого, як прыгожа, ажно мурашкі бягуць па скуры, няўжо ў нас такое захавалася! Хаця, здавалася б, звычайная альфрэйка…
ФС: Вельмі радуе стаўленне маладзейшых. Яны шануюць нават тую спадчыну, якая мае ўсяго пару дзесяцігоддзяў.
ІМ: Не так даўно ў цэнтры Мінска адкрылася новая модная кавярня, дзе падчас рамонту былі выяўленыя роспісы савецкіх часоў. І новыя гаспадары па сваёй волі іх захавалі. Усведамляючы, што гэта — спадчына.
Без сусальнага золата...
— Час задаць пытанне і пра паразуменне з замоўцам. Рэстаўрацыя ж - справа прыкладная, яна моцна залежыць ад волі ўласніка і фундатара.
ФС: На тое, каб дасягнуць з ім паразумення, у нас сыходзіць да 50% агульных высілкаў. Стасункі з замоўцам уваходзяць у тыя “міражы”, якія неад’емна прысутнічаюць у любой рэстаўрацыі — нейкі чыста кантэкстуальны складнік, які нібыта наўпрост не мае дачынення да справы, але насамрэч без яго ніяк. З пошуку пачынаецца любая наша праца.
ІМ: Неяк пробашч касцёла ў Глыбокім вырашыў зрабіць звычайны рамонт. Пачалі збіваць тынкоўку — і раптам адкрыўся жывапіс. Святар выклікаў нас.
ФС: Прасцей за ўсё, вядома, было гэта зафарбаваць, але…
ІК: Як выявілася, роспісы былі сучаснымі, але рабіліся яны паводле старадаўніх узораў. Мы працавалі гады два, і ў выніку сёння экскурсаводы прыводзяць туды турыстаў паглядзець на XVIII стагоддзе. А парафіяне даведаліся пра выраз “гіпатэтычная рэканструкцыя”.
ФС: І цяпер святар кажа: дзякуй, што вы мне раскрылі вочы на сакральнае мастацтва! Гэта папраўдзе шчаслівы выпадак, і ён не адзінкавы. Згадайма таго ж настаяцеля Петрапаўлаўскага сабора Георгія Латушку…
ІМ: На пачатку ён не надта разумеў, што і навошта мы робім: скажам, тыя ж зандажы… Але потым нават сам праяўляў ініцыятыву: хлопцы, вы ж яшчэ тут і тут не даследавалі.
ФС: Калі ў 1992 годзе “Басталія” пачынала працаваць на гэтым аб’екце, нам казалі: трэба аднаўляць у першапачатковым выглядзе - то бок, на XVII ст. Мы пярэчылі: прабачце, але задача пастаўленая няправільна. Па-першае, ад таго роспісу ацалелі адзінкавыя фрагменты, а па-другое — ці не праз кожныя паўстагоддзя там з’яўляўся новы слой, таксама каштоўны і яркі прыклад свайго часу. У выніку, на сваім настаялі.
ІК: Той жа апостал Фама на пілоне, дзе пяць слаёў роспісу захаваліся толькі ў асобных фрагментах. Убачыць там цалкам карціну цяжка. Мы замацавалі аўтэнтычную шматслойную фактуру і аб’ядналі ўсё нанесеным паверх ізводам выявыапостала. І настаяцель такі падыход цалкам прыняў. Хаця часам кажуць: гэта ж царква або касцёл, тут усё павінна быць зразумела.
Тры тачкі... дакументацыі
— Ці ахвотна сёння ідзе моладзь у рэстаўрацыю? Ці ёсць пераемнасць традыцый?
ІМ: На ўсіх сваіх аб’ектах мы стараемся набіраць студэнтаў самых розных спецыяльнасцяў: не толькі мастакоў, але і інжынераў, тэхнолагаў. Зразумела, далёка не ўсе звяжуць лёс з рэстаўрацыяй. Але для іх гэта ў кожным разе будзе важны досвед. Калі чалавек пачынае разумець, што патрабуе адмысловага падыходу — значыць, ты нездарма запрашаў.
ФС: Іван, ты праўду кажы! Студэнтаў мы запрашаем з чыста эгаістычных меркаванняў - каб самім не страчваць форму. Моладзь заўсёды прымушае цябе быць у тонусе. Каб яе зацікавіць, мусіш ледзь не са скуры вылузвацца. І фальш тут не схаваеш. Як слушна сказаў паэт Вінакураў: “Художник, воспитай ученика, чтобы было у кого учиться”.
Але для мяне і сапраўды вялікая радасць, калі нехта праз гады кажа: дзякуючы вам я выбраў свой шлях.
ІК: Толькі на матэрыялах Лошыцкай сядзібы 8 дыпломаў было абаронена.
— Вы аддалі процьму часу і высілкаў даследаванню і аднаўленню роспісаў у мсціслаўскім кармеліцкім касцёле і слонімскай сінагоге. Аднак будучыня абодвух аб’ектаў дасюль даволі няпэўная — як, на жаль, і многіх іншых…
ІМ: Прыходзячы працаваць на той ці іншы помнік, мы перш-наперш робім яго фотафіксацыю і абмеры. Верым, што калі даспее час для аднаўлення роспісаў Слонімскай сінагогі, наша дакументацыя спатрэбіцца. А зрабілі яе мы яшчэ чвэрць стагоддзя таму!
ФС: Адкрытыя фрагменты жывапісу ў слонімскай сінагоге — гэта толькі невялікая частка: там ёсць некалькі слаёў. Астатнія або страчаны, або знаходзяцца пад пазнейшымі слаямі фарбы.
Сучасная гісторыя сінагогі хваляпадобная, і аптымістычным яе этапам не раз папярэднічаў спад. Летась у камяніцы зноў з’явілася гаспадыня — што не можа не абнадзейваць. А пакуль сумесна з Цэнтрам беларуска-яўрэйскай культурнай спадчыны, нам удалося зрабіць 3D-рэканструкцыю насценных роспісаў і наладзіць віртуальную экскурсію рэканструкцыі сінагогі.
ІК: У Лошыцы мы працавалі каля дваццаці гадоў — днямі і начамі, на валанцёрскіх умовах. У савецкі час нават гутаркі не вялося пра аднаўленне сядзібы, і на пачатку ў нас была адзіная мэта — зафіксаваць роспісы інтэр’ера. Пэўна, ні па адным аб’екце не было назапашага столькі навуковай дакументацыі — 35 тамоў! І калі была завершана праца, мы везлі яе заказчыку на трох тачках.
ІМ: Шкада, вядома, што ўласнік не паслухаўся ні нас, ні навуковага кіраўніка Галіну Левіну, і аўтэнтычны будынак быў разабраны.
ФС: У Лошыцы страчана шмат аўтэнтычных элементаў — дзверы, кранштэйны... І, вядома, узоры тых унікальных тэхналогій, якімі карысталіся не толькі пры аздабленні, але і пры будаўніцтве дома. Там кожны пакой меў уласны стыль. Уяўляю, якога ўзроўню майстры ў свой час гэта рабілі! Вядома, варта было б паказаць гэта ўсё. Старадаўнія тэхналогіі таксама важныя, а не толькі вонкавая карцінка. Хаця б таму, што яны памнажаюць наш досвед.
— Як матываваць сябе, калі ты бачыш, што энтрапія часам бярэ верх?
ІК: Тут галоўнае — самому не рассыпацца. І менавіта таму мы зладзілі гэтую выставу. Хаця многім даводзілася тлумачыць, навошта нам гэта трэба.
ФС: Помнікі захаваюцца толькі тады, калі будуць іх захавальнікі, ніхто іншы за нас гэтага не зробіць. А калі ты сам на сабе крыж паставіў — значыць, на адну “баявую адзінку” меней. Мы гэта разумеем, таму дух у нас заўсёды бадзёры.
Здымкі прадстаўленыя Фёдарам Сарокам.