На Купалле рабілі саламянае пудзіла ў жаночым адзенні, вакол яго танцавалі, называючы Купалкай, а затым спальвалі на вогнішчы або тапілі ў вадзе — ахвяраванне сілам прыроды перад жнівом. Ляльку, якая сімвалізавала Ведзьму, на Полаччыне падчас Купалля рабілі з карча, апрануўшы яго ў старую вопратку, і спальвалі ў канцы свята. Пры гэтым адначасова спявалі ўсе абрадавыя песні гадавога кола, а таксама вясельныя або хрэсьбінныя — кожная спявачка сваю. Атрымліваўся хаос гукаў, звернуты да продкаў. Такая манера спеваў называецца “барана”. Ведзьму сімвалізуе і лялька, якую спальваюць і топяць на Купалле ў вёсцы Хаціслаў Маларыцкага раёна Брэсцкай вобласці. Традыцыя жывая.
Такім чынам, лялька ў каляндарных абрадах беларусаў увасабляе Вясну, Зіму, Ведзьму, Купалку або Русалку, продкаў (Дзеда і Бабу, сярод якіх і лялька-згортыш у руках Цыганкі ў калядным абрадзе шчадравання).
Для вясельнага абраду
У вясельных абрадах лялькі выкарыстоўвалі амаль паўсюдна. У вёсцы Дзякавічы Жыткавіцкага раёна існаваў сімвалічны абрад: калі нявеста з ёлкай у руцэ едзе ў хату жаніха, на варотах яе сустракае саламяная лялька ў рост чалавека ў саматканым адзенні, якая сімвалізуе продка мужчынскага роду, а на парозе хаты — свякруха ў вобразе мядзведзіцы, якую лічылі прарадзіцельніцай чалавека. Яна ў вывернутым кажусе частуе маладых мёдам. У Докшыцкім раёне ляльку-продка кідалі на маладую, калі яна ішла да хаты маладога, частуючы дзяцей цукеркамі.
На Гродзеншчыне ў пачатку XIX стагоддзя былі запісаны звесткі пра тое, што да вяселля рабілі дзве лялькі — у жаночай і мужчынскай іпастасях. Іх ставілі ля варот для таго, каб загарадзіць дарогу маладому, які прыязджаў за нявестай. Гэтыя лялькі павінны былі садзейнічаць нараджэнню дзетак у новай сям’і.
Даследчыца беларускага вяселля Леаніла Малаш апісвала вясельны звычай, калі парныя лялькі ў жаночай і мужчынскай іпастасі з кулёў саломы ад зажыначнага і дажыначнага снапа ставілі ў Чырвоным куце, а маладая адорвала іх суадносна поясам і наметкай. У Старадарожскім раёне і на Палессі на трэці дзень вяселля, калі адведаць маладую прыязджала яе радня, з куля саломы рабілі жартоўную ляльку ў выглядзе немаўляці ў пялюшках. Ёй страшылі бацькоў маладой, папракаючы, што іх дачка “нячэсная”, ужо нарадзіла дзіця. Бацькі павінны былі адкупляцца грашыма або выпіўкай і закускай. Гэта быў карнавальны дзень, калі ў маладых пераапраналіся госці і смяшылі прысутных сцэнкамі на тэму вяселля. На Міншчыне і Гродзеншчыне маленькія лялькі, якія ўвасаблялі пару маладых, прымацоўвалі да дугі каня.
У сялянскім побыце
Агароднае пудзіла на крыжавіне, апранутае ў старое паношанае адзенне, лічаць, сімвалізуе гаспадара або гаспадыню і прызначана для адпуджвання птушак. Яго і цяпер ставяць пасярод агарода або ўмацоўваюць на пладовыя дрэвы. На Палессі ад каршуноў робяць пудзіла ў адзенні чырвонага колеру або проста вешаюць чырвоную анучу на рагульцы, якая б развівалася ад ветру (кажуць, што чырвоны колер адпужвае коршака). Але гэта ўсё сучаснае ўяўленне пра ролю агароднага пудзіла. У старажытныя часы гэта хутчэй за ўсё была антрапаморфная выява нейкага боства, функцыя якога — аберагаць хату і агарод, садзейнічаць плоднасці пасеваў. Прычым, у такія далёкія часы, калі хата яшчэ не ўпрыгожвалася разьбой, бо пазней абярэгавыя функцыі сталі выконваць выразаныя з дрэва знакі-сімвалы на ваконных ліштвах, выявы каня або пеўня на вілку хаты.
Некаторыя расійскія даследчыкі звязваюць выяву пудзіла з язычніцкім богам веснавой урадлівасці Ярылам або пудзілам, якое спальвалі на Масленіцу. Але плады, якія павінна ахоўваць пудзіла, з’яўляюцца летам, калі ўжо час панавання Ярылы скончыўся. Пудзіла Масленіцы тлумачаць як увасабленне Зімы або язычніцкай Марэны. Праўда, Ярыла “многолик”…
На мой погляд, бліжэй да ісціны тыя, хто ўзгадвае, што ў старажытнай Грэцыі ўшаноўвалі бога Прыяна (ён жа Фалет), сына Афрадзіты, які нарадзіўся пачварным, і маці ад яго адмовілася. І ўсё ж боская сутнасць яго праяўлялася ў пладавітасці палёў і пасеваў увогуле. Прыяна сталі шанаваць і ставіць драўляныя выявы на палях у якасці абярэгаў і забеспячэння багатага ўраджаю. Але гэта было ў часы язычніцтва. У хрысціянскі перыяд знішчыць яго ідалы не ўдалося, але іх сталі высмейваць. Магчыма, такім чынам з боства плоднасці ўтварылася агароднае пудзіла. Яшчэ адзначаюць, што першапачаткова падобнае боства шанавалі ў Малой Азіі, але якім чынам — пра гэта не ўпамінаецца. Але ўсё-такі пудзіла першапачаткова мела мужчынскую іпастась.
Фартушок для свечкі
Жаночую іпастась мела лялька памерам прыкладна 25 — 30 сантыметраў, якую скручвалі са шматкоў старога адзення і садзілі ў Чырвоны Кут. Жыхарка вёскі Пералёўка Веткаўскага раёна Лідзія Ільінічна Малашанка ўспамінае, што дзецям чапаць гэтую ляльку забаранялася. Яе функцыя была — аберагаць хату, таму яе называлі Берагіня. Бабуля строга сачыла, каб ніхто нават не дакранаўся да гэтай лялькі.
У гэтай жа вёсцы да нядаўняга часу захоўвалася абшчынная свяча і абраз, прысвечаны святу Ушэсця. Як і ўсюды на Пасожжы (у Веткаўскім і Чачэрскім раёнах), дзе традыцыя ўшанавання свечкі даўняя і трывала захоўваецца, свечку апранаюць у спецыяльна пашытае для яе жаночае адзенне — плаццейка, фартушок, вяночак. Як і адзенне, свечку штогод аднаўляюць: налепліваюць на яе новы воск. Можна было сустрэць свечкі памерам з вядро. А па форме яны нагадвалі чалавечы зародыш і сімвалізуюць душу памерлага. Свечку адпяваюць напярэдадні абраду (псалмы, чытанне акафісту), як нябожчыцу або як маладую падчас вяселля, выпраўляючы ў новую сям’ю. Пасля адпявання спраўляюць посную абрадавую вячэру, а назаўтра па саломе або саматканаму палатну ўрачыста пераносяць у другую хату да гаспадыні, якая будзе трымаць яе ўвесь год да наступнага свята. Кожны вясковец можа прыйсці і ахвяравацца на працягу года да гэтай свечкі, памаліцца каля яе і папрасіць дапамогі ў складаных абставінах жыцця. Святы пераносу свячы яшчэ існуюць у розных рэгіёнах Беларусі, і там, дзе вясковая супольнасць дае згоду, ім надаецца статус нематэрыяльнай культурнай каштоўнасці Беларусі. Свечку, якой надаюць жаночую іпастась, можна таксама лічыць лялькай, якая служыць у вясковым побыце абярэгам.
Са старых хустак і палатна
Дзіцячая лялька-“згортыш” у выглядзе немаўляці ў пялюшках была ў кожнай хаце, дзе гадаваліся дзеці. Яе рабілі са старых хустак і палатна. Такая лялька сімвалізавала немаўля, якое з’яўлялася ў сем’ях нашых продкаў адно за адным. Выхаваўчая роля такой лялькі была вельмі важная, бо скіроўвала старэйшых на неабходнасць клапаціцца пра малых брацікаў і сястрычак. Гульні з такой лялькай развівалі маўленне дзіцяці праз калыханкі і забаўлянкі. Яна яшчэ служыла абярэгам, бо захоўвала энергетыку самых блізкіх людзей праз іх зношанае адзенне. Пазней па часе з’явіліся лялькі ў жаночым і мужчынскім адзенні, але ў асноўным у гарадскім асяроддзі. Не памятаю, каб нехта з вясковых людзей старэйшага пакалення расказваў пра ляльку-хлопчыка, прызначаную для дзіцячых гульняў.
Праўда, у казках такая лялька ёсць. Нешта накшталт беларускага Бураціна: бяздзетныя старыя бацькі зрабілі сабе на старасць гадоў драўляную ляльку ў выглядзе хлопчыка, якая ажывае да іх вялікай радасці. Спявачка і выдатная апавядальніца з вёскі Лобча Лунінецкага раёна Анастасія Якавец называе гэтую ляльку Цялешыкам, а казку чула ад старых бабуль. Памятаюць такую ж казку ў Пінскім раёне. А ў вёсцы Міханавічы Мінскага раёна яе расказвае Ларыса Рыжкова.
Артысты батлейкі
Асобная тэма — батлеечныя лялькі. Беларуская батлейка вядома з XVI стагоддзя. Хутчэй за ўсё традыцыя народнага лялечнага тэатра запазычана з Польшчы, дзе яна існавала на стагоддзе раней. Батлейка бытавала ў беларусаў падчас калядных святкаванняў, на кірмашах. Батлеечныя прадстаўленні пачаліся як творчая дзейнасць семінарыстаў, затым традыцыя развівалася ў сялянскім асяроддзі.
Беларуская лялька аказалася амаль нявывучанай, таму напісаны вышэй матэрыял — толькі тое, з чым аўтар сустракалася падчас сваіх экспедыцыйных вандровак і працы на радыё і тэлебачанні над праграмамі, прысвечанымі традыцыйнай культуры беларусаў. Хацелася б, каб мы цанілі перш за ўсё сваё. Чужыя традыцыі, якія гарадскія жыхары з лёгкасцю і без разбору прымаюць у свой побыт, не заўсёды адпавядаюць нашаму менталітэту. Але ў беларусаў дастаткова багатыя ўласныя традыцыі, якія трэба вывучаць і папулярызаваць. Нам ёсць чым ганарыцца, бо на нашай тэрыторыі даследчыкі знаходзяць у традыцыйнай культуры вельмі архаічныя абрады і звычаі, рамёствы і промыслы, якія ўжо даўно зніклі ў народаў Еўропы. У тым ліку і традыцыі, звязаныя з выкарыстаннем лялькі і яе паходжаннем.
Наш гонар — сучасная беларуская сувенірная лялька і традыцыйнае рэгіянальнае свята-конкурс “Беларуская лялька” ў Слуцку, а таксама шматлікія конкурсы і гурткі па вырабу лялек у гарадах і абласных цэнтрах краіны, вясковых клубах.
Рэгіна ГАМЗОВІЧ
Фота аўтара