Вечны дылетант Андрэй Дзічэнка

№ 31 (1314) 05.08.2017 - 10.08.2017 г

“Каб стаць пісьменнікам, трэба дзве рэчы: ведаць алфавіт і адчуваць пульс часу”

/i/content/pi/cult/650/14436/img138.jpg— У інтэрнэце можна знайсці спасылкі пра самыя розныя віды вашай дзейнасці: журналіст, пісьменнік, музыкант. А кім найперш вы сябе адчуваеце?

— Найперш — дылетантам. А калі сур’ёзна, то ўсе гэтыя захапленні ніяк не перасякаюцца з маёй асобай, калі можна так сказаць. Часам мне становіцца сумна, і я думаю, чым бы такім сябе заняць. Дык вось — пачаў пісаць прозу. Потым раптам захацеў зрабіць інтэрв’ю з Сяргеем Маўродзі — і такім чынам выпадкова трапіў у журналістыку. Тады не надта прынята было проста так пісаць незнаёмаму чалавеку: балазе, сацыяльныя сеткі толькі-толькі з’явіліся. Напэўна, з музыкай усё крыху больш сур’ёзна. Займаюся ёй з 12 гадоў, але ніяк не магу перасягнуць аматарскі ўзровень.

— А дзе, на ваш погляд, праходзіць мяжа паміж аматарам і прафесіяналам?

— Каб я лічыў сябе прафесіяналам, то, напэўна, памёр бы ад дэпрэсіі ці нуды. Гэта ж нават уявіць страшна, калі ў нечым ты не маеш ніякіх прабелаў! Таму мне куды больш прыемна думаць, што я зусім нічога не ведаю. І гэта сапраўды так. Калі чытаеш Крысціяна Крахта, то за локці сябе хочацца кусаць ад таго, як гэта чароўна напісана. Што да музыкі — тут наогул можна вучыцца бясконца. І няма ніякай розніцы, у якім стылі ты выдаеш свой гук. Электронная, індустрыяльная, шумавая музыка — усе гэтыя падзелы настолькі ўмоўныя. Але сутнасць тут агульная — поле для эксперыменту. І цэлага жыцця не хопіць, каб засвоіць хаця б палову гэтай прасторы.

— Пісьменнікаў старэйшага пакалення натхняе прырода. А вас? Напэўна, космас?

— Найперш, балота. Беларусь наогул — балотны край. Адзін час нават хацелася зрабіць часопіс “Балота”, прысвечаны нефарматнай культуры. Але не таму, што балота — гэта твань: наадварот, гэта вялікая таямніца! У мяне першая асацыяцыя з балотам — цішыня. Прычым тая цішыня поўніцца жыццём, якое яшчэ трэба знайсці. А потым — навучыцца адчуваць і бачыць. І здабыўшы такі навык, адразу пасля балота можна вывучаць космас і Сусвет. Як яшчэ патлумачыць тое, што мастак Язэп Драздовіч маляваў космас? Або карціны мастака Віктара Васюкевіча, які піша на палотнах святло?

Тут важна ўсведамляць адсутнасць межаў. Памятаю, у дзяцінстве мы з хлопцамі часта хадзілі гуляць на балота пад Вілейкай. Запомнілася, як аднойчы апусцілі ў дрыгву даўжэзную палку, а дна так і не дасягнулі. І з таго часу з’явілася дзіцячае перакананне, што балота — бязмежнае, як і Сусвет. А там, дзе няма межаў, і фантазія нічым не абмежавана. Таму калі няма ідэй, дастаткова прагуляцца па лесе і занурыцца ў тамтэйшае жыццё. Не проста занурыцца, а стаць яго часткай.

— Балота — нібы алегорыя памежнай рэчаіснасці, бо, ступаючы туды, цяжка зразумець, вада гэта альбо суша. Мяркуючы па вашых творах, стан памежжа між фантазіяй і рэальнасцю вельмі вас цікавіць.

— Стан памежнага для мяне — спроба разглядаць рэчы вачыма іншых істот. Самы лёгкі прыклад: з дзяцінства я бачу не ўсе колеры. Гэта кшталту дальтанізму, толькі трохі іначай называецца. А калі мы пойдзем далей, то можна ўявіць сабе свет вачыма жабы ці кошкі. Акурат гэта і будзе тая памежнасць, якую я хачу знайсці.

А можна, напрыклад, задацца пытаннем: што з намі будзе, калі тая ж кошка навучыць нас думаць, як яна? Гэта гучыць як абсурд або як дзіцячая казка. І калі чалавек здольны як мінімум успрымаць, а як максімум — самастойна пісаць казкі, то ён сам па сабе фантастычная істота, якая лёгка можа быць адначасова і тут, і ў памежнай прасторы. Кожны раз, калі я нешта выдумляю (а я заўсёды нешта выдумляю), стараюся зрабіць гэта так, каб самога сябе ўразіць. І калі ты сам кажаш: “Ого! Няўжо такое ўвогуле магчыма?” — значыць, у цябе ўсё атрымалася.

— Вы згадалі мастакоў Васюкевіча і Драздовіча. Жывапіс вам цікавы?

— Цікавы, але я ведаю, што ніколі не змагу цалкам яго зразумець.

— А як наконт паспрабаваць самому?

— Ніколі не ўмеў маляваць і як ні імкнуўся навучыцца, нічога талковага не атрымлівалася. Спрабуючы наведваць мастацкую школу, хацеў выявіць хаця б нейкую вазу на белым фоне. Выходзіла крыва, смешна і недарэчна. Не ўмееш сам нешта рабіць — захапляйся тым, што робяць іншыя. Да ўсяго, так атрымалася, што ў студэнцкія гады я шмат часу праводзіў з мастакамі. Быў валанцёрам, дапамагаў афармляць выставы. Сябраваў з куратарамі, таму ведаў пра ўсе вернісажы. Калі пачынаў працаваць журналістам, таксама даводзілася мець зносіны з жывапісцамі. Беларусь — краіна цудоўных мастакоў: Анатоль Кузняцоў, Віталь Чарнабрысаў, Міхаіл Сянькоў, Артур Клінаў, Алесь Родзін… Спіс бясконцы.

— Але, чытаючы вашы кнігі “Сонечны чалавек” і асабліва “Пліты і правалы”, можна зрабіць выснову, што яны бліжэй да жывапісу, чым да літаратуры.

— Сур’ёзна? Я б з гэтым не пагадзіўся. Хаця, можа, яно і так. Я наогул не маю ніякага права сцвярджаць нешта пра свае кнігі. Калі вы ўбачылі там жывапіс, няхай так і будзе. Але падчас працы над гэтымі тэкстамі я натхняўся зусім іншымі рэчамі. Хутчэй, чалавечымі перажываннямі — і найперш, сваімі асабістымі. З іншага боку, жывапісу без эмоцый таксама быць не можа. Нават “Чорны квадрат” Малевіча — гэта велічэзны эмацыйны імпульс, які паставіў кропку ў класічным мастацтве.

— У Беларусі часта ідуць спрэчкі, каго лічыць беларускім пісьменнікам. Ёсць меркаванне, нібы тыя, хто пішуць на рускай мове, — гэта рускія пісьменнікі. Што вы думаеце на гэты конт?

— Межы заўсёды ўмоўныя. Гэта як у чалавека, у якога руская маці і беларускі бацька, спытаць, кім ён сябе лічыць — рускім альбо беларусам. Ды кім заўгодна! І гэта выбар кожнага чалавека, як сябе называць. Цяпер трохі іншы час, і пісьменнік ужо не нясе ніякай сацыяльнай адказнасці. Ён болей не “аўтаматчык партыі” і не “рупар ідэалогіі”. З аднаго боку, зменшылася яго роля ў грамадстве, з іншага — няма ніякіх рамак, няма перашкод, каб пісаць тое, пра што хочацца пісаць, каб дазваляць сабе якія заўгодна эксперыменты з тэкстам ці музыкай. Ці з тымі ж самымі фарбамі.

— Ці можаце вы назваць сваю прозу эксперыментальнай?

— Мне больш даспадобы слова “несвядомая”. Эксперымент усё ж прадугледжвае наяўнасць якой-небудзь кампазіцыі ці сюжэта. Я ж спрабую пазбавіцца і ад іх.

— Ці трэба сёння дзесьці вучыцца, каб стаць пісьменнікам?

— На мой погляд, патрэбны дзве рэчы: вывучыць алфавіт і навучыцца адчуваць тую эпоху, у якой жывеш. Літары запомніць проста, а вось ухапіць пульс часу — вельмі цяжкая задача. Нават калі ты пішаш гістарычны раман, у нейкім сэнсе ён становіцца люстэркам эпохі цяперашняй. Успомніць, напрыклад, двухсерыйны гістарычны фільм “Іван Жахлівы”. Ён жа не пра Маскоўскае царства, а пра кіраванне Сталіна быў зроблены! У гэтым і ёсць адлюстраванне эпохі. Таксама яго можна знайсці ў рамане Кузьмы Чорнага “Пошукі будучыні”. Або ў кнізе “Лавец у жыце” Сэлінджара. Пісьменнік можа назваць сябе сталым аўтарам толькі тады, калі ён здолеў задакументаваць фрагмент эпохі. Гэта тое, што ў мяне пакуль не атрымалася.

— Тым не менш, вашы апавяданні ўваходзяць у абавязковую праграму амерыканскага Swarthmore College. Ці даводзілася мець зносіны са студэнтамі, якія вас вывучаюць?

— Асабіста не, але я бачыў пытанні, па якіх працуюць на семінарах. Сімвалічна, што студэнты ў гэтых тэкстах бачаць наша савецкае мінулае, а я ў іх будаваў будучыню, якой ніколі тут не будзе. Хіба што ў паралельным свеце. Але зноў жа: я не маю права ўмешвацца ў тлумачэнне маіх тэкстаў. Калі твор гатовы, ён ужо аддзелены ад аўтара непрабіўнай сцяной.

— Ці не здаецца вам кансерватыўнай сучасная беларуская літаратура?

— Наколькі яна кансерватыўная, настолькі ж і інтэлектуальная. Ёсць пул аўтараў, якія ставараюць класічныя творы, і ад іх не чакаюць нічога іншага. А ёсць чыстыя носьбіты эксперымента. Чагосьці сярэдняга тут няма.

Хочацца ўбачыць не проста якасную прозу, а феномен. Да прыкладу, адзін з апошніх — кніга Уладзіміра Садоўскага “1813”. Аўтар стварыў цікавую і зразумелую гісторыю. А яшчэ паказаў, што нам тут не хапае сапраўды простых, зразумелых і добрых кніг без налёту прыхаваных падтэкстаў.

— Самі б маглі стварыць такую кнігу?

— Асабіста мне здаецца, што ёй стаў “Сонечны чалавек”. Але я пішу тэксты, абапіраючыся на свой музычны вопыт. А гэта, у першую чаргу, праца з рознымі шумамі. Былі задумкі стварыць серыю дзіцячых казак. Аднак, каб пісаць казкі, акрамя ўмення складаць словы ў сказы патрэбна яшчэ і разуменне дзіцячага свету. Напэўна, тут трэба спачатку абзавесціся сям’ёй і прачуць усё на ўласным досведзе. А то атрымаецца сітуацыя, калі мужчына пачне апісваць, што адчувае цяжарная жанчына.

— Што-небудзь змянілася ў вашым жыцці пасля таго, як вы сталі лаўрэатам літаратурнай прэміі імя Максіма Багдановіча?

— Я супакоіўся. І сапраўды паверыў, што ў маім унутраным графамане можа быць трошачкі ад літаратара. У журы гэтай прэміі былі вельмі моцныя пісьменнікі, і калі яны ацанілі мой тэкст, гэта мела для мяне вялікае значэнне.

— Але першае месца ў прозе ўсё ж у Андруся Горвата.

— І гэта вельмі добра. Горват напісаў годную і неверагодна добрую кнігу, якая літаральна выпраменьвае жыццялюбства. Толькі з гэтай прычыны ўжо можна называць яго пісьменнікам з вялікай літары. Ствараць светлыя і добрыя рэчы — гэта вялікая праца і талент. Па духу мне яго кніга нагадала твор Чэслава Мілаша “Даліна Ісы”. Добры твор пра прыроду і свет, у якім мы жывём.

— Дзіўна пачуць ад вас пахвальбу такому аўтару. Здавалася б, паміж радыкальным мастацтвам і папулярным заўсёды існаваў пэўны падзел. Альбо ён ужо неактуальны?

— Тут, напэўна, як з жывапісам. Спазнаўшы класічную школу, шмат мастакоў пачынаюць працаваць у эксперыментальных стылях. Адразу ўспамінаю Боба Дылана. Класік-музыкант, які грае прыемныя балады, а вось ягоны раман “Тарантул” на першы погляд не мае нічога агульнага з тым, якія песні ён спявае. Але гэты тэкст — люстэрка эпохі, у якой Дылан пісаў свае вершы ды мелодыі. Кніга Мілаша “Даліна Ісы” — гэта люстэрка вельмі жорсткага і цяжкага часу паміж сусветнымі войнамі. І тое, з якой цеплынёй і дабрынёй Мілаш напісаў пра яго, найвышэйшая стадыя эксперымента. Эксперымент — спроба выйсці за межы. І калі з возера зла неспадзеўкі выходзіць дабро, то гэта прыкмета неверагоднага майстэрства.

Гутарыла Аліса ПЯТРОВА