Даўлатаў, “свой у дошку”

№ 2 (1285) 14.01.2017 - 20.01.2017 г

Ёсць што згадаць пра легенду: “А юнацтва было як малітва нядзельная”
У мінулым нумары “К” распавядалася пра тое, якія містычныя кропкі судакранання мелі два геніяльныя творцы, — Сяргей Даўлатаў і Уладзімір Мулявін, 76-ты дзень нараджэння якога мы адзначылі 12 студзеня.

/i/content/pi/cult/620/13777/1111.jpgЛета 1959 года. Я паспяхова здаў экзамены за другі курс Гродзенскага педінстытута (я там пачынаў вучыцца на гісторыка-філалагічным факультэце разам, дарэчы, з будучай паэткай Данутай Бічэль-Загнетавай) і, адчуваючы, што з мяне педагог не атрымаецца, вырашыў ехаць у Ленінград і паступаць у ЛДУ імя А.А. Жданава на аддзяленне класічнай філалогіі філфака. Чаму менавіта на гэта аддзяленне, і зараз не ведаю; мабыць, тады я вельмі захапляўся антычнай культурай. Тым больш, што нічога не губляў: па дагаворанасці з рэктаратам педінстытута ў выпадку майго фіяска ў Піцеры я мог вярнуцца назад і працягнуць вучобу. Так і здарылася, але гэта ўжо іншая тэма…

Такім чынам, жнівень 1959-га. Я здаю чатыры экзамены. Справы ідуць паспяхова: “выдатна”, “выдатна”, “выдатна”… А пакуль — паміж экзаменамі знаёмства з горадам, з музеямі, з абітурыентамі і іншым цікавым людам. У адзін цудоўны дзень у доўгім калідоры факультэта, побач з дошкай раскладу і насценнай газетай з мноствам кнопак на яе вугалках, я ўбачыў высокага маладога чалавека ў натоўпе абітурыентаў і студэнтаў. Чалавек чытаў вершы Сашы Чорнага: “Проклинаю культуру! Срываю подтяжки! // Растопчу котелок! Растерзаю пиджак! // Я завидую каждой отдельной букашке, // Я живу, как последний дурак…”

Гэты чалавек не мог не прывабіць увагу: рост пад два метры, кароткае тулава туга сядзела на гіганцкіх нагах, рукі, як мне падалося, таксама кароткія, танулі ў неглыбокіх кішэньках твідавага пінжака, пад якім віднеўся чорны світэр, коратка стрыжаны, голас — аксамітавы барытон, выгляд а ля Амар Шарыф… Вось такім я ўпершыню пабачыў абітурыента Сяргея Данатавіча, які здаваў экзамены на фіна-ўгорскае аддзяленне філфака. Пазней ён мне расказаў, што выбраў гэтае дзіўнае, вельмі непапулярное аддзяленне проста таму, што там конкурс быў самы маленькі… Вось што ён пісаў у лісце да сваёй сястры Ксеніі Мечык: “…Я паступіў на фінскае аддзяленне, але гатовы быў пайсці на албанскае, неапалітанскае, спартанскае і вегетарыянскае. Мне было абсалютна ўсё роўна, чым займацца…” Але год таму, як я пазней даведаўся, Сяргей пасля школы спрабаваў паступаць на аддзяленне журналістыкі, але пацярпеў фіяска, і яму давялося працаваць цынкаграфістам у друкарні імя Валадарскага на набярэжнай Фантанкі, 59.

Калі натоўп стаў разыходзіцца, я падышоў да яго і выказаў сваё захапленне чытаннем Сашы Чорнага, тым больш, што паэты “паўзабароненага” Сярэбранага веку, якім я вельмі захапляўся, толькі пачалі выходзіць на авансцэну. Якраз тады і з’явілася ў друку кніга вершаў Сашы Чорнага з Вялікай серыі “Бібліятэка паэта” ленінградскага выдавецтва “Советский писатель”. Пасля знаёмства мы з Даўлатавым і яшчэ некалькі чалавек аблюбавалі пляцоўку лесвіцы другога паверха, прызначаную пад курылку. Адтуль можна было разглядваць усіх тых студэнтаў і педагогаў, хто падымаецца па лесвіцы.

Потым, пасля шумных размоў хтосьці прапанаваў працягнуць сустрэчу ў кафэ-марожанае “Север” (па-нашаму “Жабнік”), што на Неўскім. Чаму “Жабнік”? А таму, што ўсе сцены і абіўкі мэблі былі цёмна-зялёнага колеру. Словам, шумным натоўпам мы рушыліся на выхад па доўгім-доўгім калідоры, злева якога тягнуліся кніжныя шафы, а справа — жывапісныя партрэты ў гіпсавых барочных рамах, гіпсавыя “пад мармур” бюсты і статуі выдатных прадстаўнікоў універсітэцкага таварыства мінулага. На тарцовай сцяне ў паўднёвай частцы калідора красавалася вялікая карціна Віктара Арэшнікава “У.Ульянаў на экзамене ў Пецярбургскім універсітэце”, дзе будучы Ленін быў намаляваны на фоне барочнага інтэр’ера Сенацкай (Пятроўскай) залы. І раптам Даўлатаў прыцішыў крок, усміхнуўся і сказаў, паказваючы на палатно ўказальным пальцам, што тут, у кампазіцыі, “не ўсё ў парадку з галавой мастака”; што малады Ленін, маўляў, здаваў экстэрнам экзамены на юрфак зусім у іншым месце. Дадаў: “Кепска савецкаму жывапісцу, акадэміку, рэктару “Рэпінкі”, відаць, члену партыі, займацца інсінуацыямі нават у драбязах. Арэшнікаў за гэтую карціну, дзе акрамя добра намаляваных крэслаў, нічога годнага няма, атрымаў Сталінскую прэмію. Дзіўна, ці не так?” Тады незвычайна смелая тырада Даўлатава наконт яго “гісторыка-мастацтвазнаўчых” ведаў, невядомых для мяне, была ў навінку. Між тым, нашмат пазней я даведаўся, што мастацкія музеі і галерэі ні ў Ленінградзе, ні ў Маскве, ні ў Таліне, ні ў транзітным горадзе Вене, дзе пісьменнік пракантаваўся з маці Норай Сяргееўнай цэлых шэсць месяцаў па дарозе ў ЗША, ні ў Нью-Ёрку — апошнім горадзе свайго жыцця, ён ніколі не наведваў…

…Пайшлі пехам — па Універсітэцкай набярэжнай, праз Дварцовы мост. Выйшлі да Неўскага. Яшчэ трошкі прайшлі. Вось і кафэ, Неўскі, 24. Тут да нашай кампаніі далучыліся стрыечны брат Сяргея — Барыс, другакурснік філфака Косця Азадоўскі, Саня Лур’е (“Санёп” — так называў яго Сяргей) і пара нейкіх дзяўчын. Быў яшчэ Ігар (Гага) Смірноў, выпускнік інстытута інжынераў чыгуначнага транспарту, які прыцягнуў з сваёй сумкі плеценую бутэльку “Гамзы” — сухога балгарскага віна. Наколькі ведаю, ён зараз жыве ў Германіі і паспяхова займаецца літаратурнай творчасцю. Буду рады, калі ён раптам прачытае гэты мой нарыс. Ці згадае ён тое наша юнацтва, якое было “как молитва воскресная”? З кафэ я выйшаў “па-англійску” і без грошай, якія я ўсе цалкам уклаў у “абшчак”. Давялося хутка ляцець на пошту, міма Пушкінскага тэатра, на вуліцу Архітэктара Росі (гэта недалёка), і даваць маці ў Гродна адпаведную тэлеграму, маўляў, тэлеграфуй трошкі грошай… Памятаю, Даўлатава заўсёды шчыра здзіўляла, як гэта атрымліваецца, што грошай на ежу ніколі няма, але выпадку не запомніць, каб не раздабываліся на выпіўку. Гэта была мая апошняя сустрэча з Даўлатавым у тым 1959 годзе…

Ад Сяргея Даўлатава: “Карпусы ўніверсітэта знаходзіліся ў старажытнай частцы горада. Спалучэнне вады і камення спараджае тут асаблівую, вялікасную атмасферу. У падобных абставінах цяжка быць гультаём, аднак мне гэта ўдалося. Існуюць у свеце дакладныя навукі. А значыць, існуюць і недакладныя. Сярод недакладных, я думаю, першае месца займае філалогія. Так я ператварыўся ў студэнта філфака”.

Аднак, на шчасце, я тады ў студэнта класічнай філалогіі не ператварыўся. Хаця набраў дастатковую колькасць балаў для паступлення, пацярпеў няўдачу (аднак потым лічыў, што гэта якраз была вялікая ўдача: прадстаўляю, кім бы я быў сёння?). Справа ў тым, што якраз у гэты год выйшла чарговая “рэфарматарская” хрушчоўская пастанова: у першую чаргу залічваць у студэнты тых, хто мае двухгадовы вытворчы стаж і хто дэмабілізаваўся з арміі. Я не падыходзіў па гэтых артыкулах і вярнуўся ў свой Гродзенскі педінстытут. А праз год, паралельна з вучобай папрацаваўшы качагарам у Палацы тэкстыльшчыкаў (для атрымання вытворчага стажу), паўтарыў спробу зноў паступіць у ЛДУ, але на гэты раз на аддзяленне гісторыі мастацтваў гістарычнага факультэта. Да гэтага часу ў мяне ўжо былі і нейкія мастацтвазнаўчыя артыкулы, надрукаваныя ў “Гродненской правде”, калі там працавалі Васіль Быкаў і Міхась Васілёк. Ва ўніверсітэт паступіў без усялякіх праблем: набраў 19 балаў з дваццаці магчымых плюс “паўліпавы” вытворчы стаж.

Менавіта восенню 1960-га я зноў сустрэўся з Сяргеем Даўлатавым. І таксама выпадкова, як і ў мінулым годзе. Мабыць, лёс… Натуральна, Ленінград. Падзеі разгортваліся ў піўным бары “Тэхас” (назву прыдумалі мы, гісторыкі, філосафы і эканамісты — нашы факультэты былі ў асобным будынку, насупраць філфака). Філолагі называлі гэты бар “Пад Думай”: утульны куток на Неўскім паміж Казанскім саборам і Гасціным дваром, пад высокай вежай былога Люстранага тэлеграфа. Наогул, у тыя часы ў Піцеры было некалькі папулярных піўных “установаў”, што карысталіся сярод моладзі асаблівай прыхільнасцю: акрамя “Тэхаса” — бар на рагу вуліцы Маякоўскага і Неўскага праспекта, на Стара-Неўскім праспекце, на Уладзімірскай, якая ўпіраецца ў Неўскі (у 1964-м там будзе размяшчацца знакамітая забягалаўка пад назвай “Сайгон” для андэграунднай “крутой” інтэлігенцыі), і горшыя шынкі — на Васілеўскім востраве, на вуліцы Някрасава і дзесьці далей. Весела працавалі яшчэ шматлікія карчомкі, шашлычныя, чабурэчныя, пельменныя, папулярны вінны склепчык на Неўскім, каля Анічкава моста.

Але “Тэхас” быў самым прыцягальным месцам, своеасаблівым дыскусійным клубам, дзе мы маглі, натуральна, згодна з грашовымі магчымасцямі, сустрэцца, пагаманіць і паспрачацца пра апошнія палітычныя навінкі, пра колеравую музыку Скрабіна і паўзабытыя трафейныя кінастужкі, пра Хлебнікава, Севяраніна, Бурлюка і “Дыксіленд”, які тады ўваходзіў у моду, пра Чэ Гевару і Гагарына, пра гастролі Стравінскага ў СССР, пра джаз, ад якога ў Хрушча “ўзнікае боль у страўніку”. Тут, у бары, мы нават пісалі свае курсавыя работы, а пазней і накіды дыпломаў. Нас, трывалых наведвальнікаў, ведалі вартаўнікі і нават у “базарныя” дні пускалі па-за чаргі…

…У той вечар мы сядзелі за столікам утрох — я і мае сакурснікі Паша Канстанцінаў і Валодзя Драмлюга, які, праўда, будзе хутка выключаны з універсітэта за фарцоўку і яшчэ за штосьці. Ён — будучы дысідэнт, удзельнік вядомай “сямёркі”, што выйшла ў жніўні 1968-га на Чырвоную плошчу. На самой справе іх было восем, але адну дзяўчыну — 20-цігадовую Баяву — потым у аддзяленні міліцыі “адмазалі”, быццам бы трапіла ў кампанію выпадкова. “Сямёрка”, як вядома, пяць хвілін пратэставала супраць уваходу савецкіх войскаў у Чэхаславакію. Пасля шасцігадовага адбывання ў лагеры строгага рэжыму ў Якуціі, Драмлюга эмігрыраваў у ЗША, дзе стаў буйным бізнесменам-домаўладальнікам у нейкім негрыцянскім квартале. Аднак у студэнцкія гады ён быў надзвычайным прайдзісветам. Нядаўна даведаўся, што 75-гадовы Валодзя Драмлюга памёр у маі 2015 года…

…Пачалі, як звычайна, з чатырох бутэлек піва, з чорных салёных сухарыкаў. Чакалі вэнджаную стаўрыду і дробных крэветак. І тут у дзверы ўваліўся стракаты натоўп маладых людзей, сярод якіх быў і наш агульны прыяцель імпазантны Юра Мачанаў з моднай “фідэлькастраўскай” барадой, які закончыў гістарычны факультэт гады тры ці чатыры таму. Праз час ён стане сусветнавядомым вучоным-археолагам, акадэмікам Расійскай акадэміі прыродазнаўчых навук і Міжнароднага планетарнага таварыства, членам Бюро Нацыянальнага камітэта UNESCO, доктарам гістарычных навук, заслужаным дзеячам навукі Расійскай Федэрацыі. Даўно ўжо жыве і працуе ў Якуціі. Аўтар унікальных палеалітычных знаходак. Адкрыў і вывучыў больш за 1000 археалагічных помнікаў стаянак старажытнага чалавека. У 1970-я мы абменьваліся паштоўкамі, але потым перапіска ў мітусні жыцця спынілася…

Такім чынам, убачыўшы нас, Юрый шырока заўсміхаўся: “Пасуньце сталы — мы зараз распранемся і — да вас!” Але самае цікавае, что з ім у кампаніі быў і мой стары знаёмы Сяргей Даўлатаў! Канешне, мы адразу пазналі адзін аднаго. Сяргей вельмі здзівіўся таму, што я — на гістарычным факультэце: “Ты што, перайшоў з антычнага геданізму на марксізм?” Не ведаў ён, што з класічнай філалогіі я тады паспяхова “праляцеў”… Даўлатаў амаль не змяніўся: такая ж габарытная фігура, вялікія разумныя вочы, якія ўмясцілі ў сабе хранічную журбу і смутак; такі ж каларытны шатэн “з трошкі фальшывым неапалітанскім адценнем”, “такі ж велізарны, чорны, падобны на гандляра ўрукам”, і той жа незашпілены каўнер кашулі. Мне зараз цяжка прыгадаць, хто тады яшчэ прысутнічаў. Ну, быў чырванашчокі весялун Валерый Грубін са спартыўнай сумкай з дзвюма схаванымі бутэлькамі “Агдама” (на ўсялякі выпадак); быў вастраслоў, майстра каламбуру Фядос Чырскоў, які, здаецца, вучыўся ці на албанскім, ці на венгерскім аддзяленні. Хто яшчэ быў — і не помню, але ўсе — універсітэцкія. Як потым іранічна пісаў Даўлатаў: “ЛДУ імя Жданава” — гучыць не горш за “ўніверсітэт імя Аль Капоне”.

На ілюстрацыі: малюнак Аляксандра Фларэнскага да трохтомніка Сяргея Даўлатава, 1993 год.


(Працяг чытайце ў наступных нумарах.)

Аўтар: Барыс КРЭПАК
рэдактар аддзела газеты "Культура"