“Іншага лёсу я не жадаў…”

№ 44 (1274) 29.10.2016 - 04.11.2016 г

Мае згадкі пра Віктара Турава да яго 80-годдзя
25 кастрычніка адзначылі 80-я ўгодкі народнага артыста Беларусі, народнага артыста СССР, кінарэжысёра і сцэнарыста Віктара Турава.

/i/content/pi/cult/610/13574/14-2.jpgЗа сваё жыццё Тураў зняў пад 20 стужак для вялікага і малога экранаў. І паставіў высокую планку для беларусаў, якую і да гэтых часоў ніхто, лічы, не пераадолеў, па прызнанні саміх жа нашых сучаснікаў і творцаў. Тая вышыня — гэта фільмы “Праз могілкі”, “Я родам з дзяцінства”, “Людзі на балоце”, “Шляхціч Завальня” ды іншыя — стала не толькі класікай айчыннага, савецкага і сусветнага кінематографа, але і жывым падручнікам для паслядоўнікаў майстра.

Віктара Цімафеевіча ўспаміналі гэтым тыднем па ўсёй краіне. Па сталічным адрасе праспект Незалежнасці, 145 адкрылі мемарыяльны знак у гонар рэжысёра, на доме, дзе ён жыў многія гады. На цырымоніі пад залевай сабраліся родныя і сябры Турава, прыхільнікі яго творчасці. Вечарам таго ж дня ў кінатэатры “Цэнтральны” прайшоў вечар памяці Віктара Турава, які адкрыў міністр культуры Рэспублікі Беларусь Барыс Святлоў. “Мы, маё пакаленне, яго ведалі, любілі яго, ім захапляліся. Я шукаў сёння слова, каб абазначыць характар Турава. Не ведаю, ці пагадзіцеся вы са мной, але гэта слова — бескампраміснасць. Яно лепш за ўсё пасуе для азначэння таго стрыжня, які быў у гэтага рэжысёра: і ў жыцці, і ў паводзінах, і, канешне ж, у яго праўдзівай творчасці”, — зазначыў міністр. Выступалі з цёплымі словамі і ўспамінамі на вечары народны артыст Беларусі Аляксандр Яфрэмаў, народныя артысткі краіны Марыя Захарэвіч, Таццяна Мархель, заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Дзмітрый Зайцаў, народны артыст Беларусі Уладзімір Гасцюхін ды іншыя.

Таксама гэтым жа днём прэм’еру хранікальна-дакументальнага фільма Сяргея Кацьера “Майстар. Рэжысёр Віктар Тураў” паказаў тэлеканал “Беларусь 3”, паўтор стужкі — сёння, 29 кастрычніка.

Ну і, канешне, імя Турава прагучала на Магілёўшчыне, адкуль ён родам, і на Гомельшчыне, якую ён апеў у экранізацыі Івана Мележа. З 25 кастрычніка па 4 лістапада ў Магілёве праходзіць традыцыйная “Тураўская восень”: падчас мерапрыемства ў кінатэатрах горада арганізаваны паказы вядомых карцін рэжысёра. Рэтраспектыўныя паказы адбываюцца зараз і ў Гомелі (акцыя працягнецца да 30 кастрычніка). Гледачам прапанаваны лепшыя работы класіка. Да ўсяго, адмысловай праграмай са стужак Турава адзначыўся Музей гісторыі беларускага кіно.

Аліна САЎЧАНКА

/i/content/pi/cult/610/13574/15-1.jpgЧамусьці некаторыя людзі нам вельмі блізкія, а іншыя — не, з некім перасякаешся на 100 працэнтаў, з некім напалову, а з кімсьці і наогул поўны нуль. Хтосьці не блізкі, але падабаецца, хтосьці зразумелы, але не цікавы. Дык вось, Віктар Тураў заўсёды мне быў вельмі цікавы. І як чалавек, з якім можна было гадзінамі гаварыць абсалютна на розныя тэмы, і як кінарэжысёр, магчыма, самы моцны па сваёй каранёвай структуры ва ўсім пасляваенным беларускім савецкім кінематографе, і як сацыяльны індывідуум, з болем у душы зацікаўлены тым, каб у нашым няўстойлівым кінакаралеўстве было ўсё стабільна: і ў творчасці, і ў кінавытворчасці, і ў кінапракаце.

У нас было шмат агульнага ў адносінах да побыту, да кінематографу, да паэзіі і добрага жывапісу, які ён бязмерна любіў і пры кожным зручным выпадку набываў дарагія альбомы з рэпрадукцыямі знакамітых жывапісцаў свету. З беларусаў цаніў Аляксандра Кішчанку і Леаніда Шчамялёва, некаторыя палотны Міхаіла Савіцкага, напрыклад, “Поле” і “Куст руж”, мастакоў кіно Яўгена Ігнацьева і Яўгена Ганкіна, а яшчэ любіў слухаць мулявінскіх “Песняроў”, асабліва праграму “Праз усю вайну”. Абодва мы з настальгіяй згадвалі трафейнае кіно і пасляваенных італьянцаў-неарэалістаў, цытавалі з выпадку радкі Ясеніна, Канстанціна Сіманава, Слуцкага, ранняга Маякоўскага, нават Франсуа Віёна… А як ён беражліва, амаль па-дзіцячы, гаварыў пра паэзію, і наогул пра літаратурны талент свайго блізкага сябра Генадзя Шпалікава, на чыёй маскоўскай кватэры мы і пазнаёміліся з Віктарам. Аднак пра гэта трошкі ніжэй…

Віктар Цімафеевіч нарадзіўся 80 гадоў таму, але ўжо 20 гадоў яго няма з намі. І абедзве гэтыя даты падаюць на позні кастрычнік: 25-га і 31-га. Так склаўся лёс... І сёння, можна сказаць, сам Гасподзь загадаў нам яшчэ раз успомніць гэтага цудоўнага чалавека, жыццё і творчасць якога цалкам былі аддадзены роднай Беларусі. Ад Магілёва (больш дакладна, ад вёсачкі Брылі Магілёўскага раёна), дзе ён нарадзіўся, да Мінска, дзе знайшоў месца вечнага спачыну,— вялікі шлях, шчодра ўсыпаны не толькі чырвонымі ружамі, але і церніямі. Такая доля ўсіх Асоб, для каго мастацтва і жыццё былі абсалютна непадзельныя...

Аднойчы Віктар Цімафеевіч распавёў мне прытчу, пачутую ў студэнцкія гады ад сябра і аднакурсніка Атара Іаселіяні. Аднаму мастаку, які лічыўся майстрам адлюстравання кветак, заказалі намаляваць тыгра. “Спецыяліст па кветках” падумаў, памаўчаў, а потым адказаў: ”Я з задавальненнем намалюю вам тыгра, толькі ён у мяне будзе падобны на чайную ружу як дзве кроплі вады, — вы ўжо не судзіце мяне строга...” Віктар расказваў прытчу, усміхаўся і казаў, што сапраўдны творца тым і адрозніваецца ад халоднага рамесніка, што яму важна заўсёды заставацца самім сабой.

У гэтым, мне здаецца, — залаты ключык да патаемнай дзверцы ўсёй душэўнай арганізацыі самога Турава. Бо Віктар Цімафеевіч заўсёды заставаўся самім сабой: і на здымачнай пляцоўцы, і дома, і ў коле сяброў і студэнтаў, і ў сваёй майстэрні на “Беларусьфільме”, і на “кіношных” афіцыйных ды неафіцыйных сустрэчах, і ў час кіравання Саюзам кінематаграфістаў, і нават у дні доўгай хваробы, ад якой ён ”вылечваўся” частымі ўцёкамі з бальніцы на кінастудыю, дзе ўскакваў у свой кабінет на другім паверсе і адчуваў сябе на гэты час цалкам здаровым...

Менавіта ў тым кабінеце, акрамя, зразумела, іншых месцаў, мы сустракаліся з Туравым амаль штодзённа цягам лета і да сярэдзіны кастрычніка 1996 года. Ну а апошнія два тыдні яго жыцця мы праводзілі час у калідорах бальніцы, адкуль да самых апошніх дзён ён разлічваў выйсці здаровым, каб пачаць рэалізоўваць сваю даўнюю мару — фільм “Фіеста — 45”. Аднойчы разгаварыліся пра дзень заўтрашні. Я яго заўсёды супакойваў, маўляў, усё наладзіцца, ён выйдзе з бальніцы здаровым і рэалізуе сваю галоўную мару. А мара тады ў яго была адна: зрабіць фільм пра далейшы лёс героеў карціны “Я родам з дзяцінства”. А Тураў ківаў і гаварыў: “Наўрад ці, мабыць, не паспею… Ды і час такі, што гэтая тэма ўжо не ў пашане…” Перажываў, што яго кінадылогія па рамане Алеся Адамовіча “Партызаны” прыйшлася вышэйшым чыноўнікам ды і большасці крытыкаў “не да кампаніі”: трэба было паказваць баявыя партызанскія подзвігі, а не нейкія маральна-псіхалагічныя драмы простых беларусаў у цяжкія часы вайны… Пасля такога маналогу Віктар раптам працытаваў верш Шпалікава, дзе былі словы: “Не верю ни в Бога, ни в черта, / Ни в благо, ни в сатану, / А верю я безотчетно / В нелепую эту страну. / Она чем нелепей, тем ближе, / Она — то ли совесть, то ль бред, / Но вижу, я вижу, я вижу / Как будто бы автопортрет…”

Словам, нам было пра што пагутарыць. Іншым разам у нашай гутарцы прымалі ўдзел ягоныя калегі, якія заходзілі сюды “на хвіліначку”: Дзіма Зайцаў, Міша Пташук, Юра Марухін, Саша Яфрэмаў. Захавалася колькі кадраў тых сустрэч, якія зняў Генадзь Жынкоў. Гэта былі апошнія фота ў жыцці Турава на яго роднай студыі…

...Я пазнаёміўся з Віктарам Цімафеевічам далёкай вясной 1965-га ў Маскве, на кватэры сцэнарыста і паэта Генадзя Шпалікава. Тады я амаль паўгода працаваў у савецкай сталіцы, збіраючы матэрыялы для свайго ленінградскага ўніверсітэцкага дыплома па праблемах кубафутурызму і да таго падобнага. Канешне, круціўся ў розных творчых кампаніях. Да Шпалікава мяне прывёў стары маскоўскі сябра Сева Працэнка.

Памятаю, у маленькім пакойчыку камуналкі дома № 9, корпус 2 па вуліцы Тэлебачання ў Чаромушках, здаецца, на першым паверсе — за эліпсоідным столікам размясцілася некалькі чалавек за тузінам бутэлек з “вогненнымі водамі”, селядцом з бульбай, марынаванымі агуркамі і капустай. На маё здзіўленне, у глыбокай талерцы ляжалі вараныя чырвоныя ракі! Тамадой быў Марлен Хуцыеў — тады ўжо вядомы рэжысёр, аўтар ”Вясны на Зарэчнай вуліцы”. Віктар сядзеў у куточку побач з рэжысёрам Юліем Файтам, які аказаўся сынам вельмі папулярнага кінаартыста Андрэя Файта, і сцэнарыстам-пачаткоўцам Паўлам Фінам, як аказалася, маім поўным равеснікам. Усе яны, як і Тураў, былі выхаванцамі ВГИКа. Нікога з іх я да гэтага не ведаў.

Я прыладзіўся злева ад Турава. Акрамя майго сябра Севы, прысутнічаў яшчэ хтосьці, але хто — не згадаю. Было шумна, весела. Памятаю, як, выпіўшы, Шпалікаў няцвёрда стаяў ля края стала і чытаў свой верш: “По белому снегу я палкой вожу, / Стихи — они с неба, / А я — перевожу...” (цытую па памяці). Потым браў гітару і пад тры ці чатыры просценькія акорды спяваў свае вершы. Адзін з іх — пра нейкага маршала, які захварэў на шкарлятыну, і пра яго каня з грудной жабай. А яшчэ: “Лают бешено собаки / В затухающую даль, / Я пришел к вам в черном фраке, / Элегантный, как рояль…” І — “Влетел на свет весенний жук, / В стекло ударился, как птица, / Да здравствуют дома, где нас сегодня ждут, / Я счастлив собираться, торопиться…”

Там я і даведаўся, што мой сусед па стале Віктар Тураў — з Беларусі, з Магілёва, гады тры таму скончыў ВГИКаўскую майстэрню Аляксандра Даўжэнкі, але ўжо даўно працуе ў Мінску на “Беларусьфільме”. А ўчора, маўляў, прыехаў спецыяльна да Шпалікава наконт удакладнення сцэнарыя карціны пра “рэха вайны” і нялёгкія лёсы людзей аднаго прыфрантавога гарадка (у будучым — фільм “Я родам з дзяцінства”). Але гэтым разам “камандзіроўка”, — шапнуў мне на вуха Тураў, — “нулявая”, бо Шпалікаву пасля моцнага “загула” і абавязковай “пахмелкі”, прынамсі тыдзень, а тое і больш — будзе не да таго…

Пад вечар ад Генадзя мы выйшлі ўдвух з Туравым і павольна пакрочылі па мокрым асфальце па вуліцы Прафсаюзнай у кірунку да станцыі метро “Акадэмічная”. Віктар расказаў, што не трэба адмоўна ставіцца да Шпалікава, вельмі таленавітага чалавека, якога трэба разумець: жонка, актрыса Іна Гулая з маленькай дачкой Дашай пакінула яго, маці таксама адвярнулася ад сына, вельмі цяжка з фінансамі, з першай жонкай Наташай Разанцавай — таксама складанасці і гэтак далей. Канешне, шкада, што так здарылася: заўтра яму, Тураву, трэба вяртацца ў Мінск. А потым зноў па тым жа пытанні — у Маскву…

Дождж узмацняўся, і мы заскочылі ў бліжэйшую па дарозе забягалаўку-румачную (здаецца, на бакавой вуліцы імя Дзмітрыя Ульянава), і там пастаялі каля гадзіны за круглым столікам з металічнай ножкай за кілішкам гарэлкі, закусваючы бутэрбродамі з кількай і салам. Хаця пасля шпаліўскага стала можна было і спыніцца. Але ж куды падзецца? Дождж, на вуліцах слота, нейкі вольны час яшчэ ёсць, ды і ахвота “пакірмашаваць” з прыемным візаві. Віктар распавёў трошкі пра сябе, пра жонку-прыгажуню, актрысу Святлану, якая нядаўна нарадзіла дачку; пра бацьку Цімафея Антонавіча, якога як партызана расстралялі фашысты, пра маці Марыю Ісаеўну, з якой ён, сямігадовы хлопчык, пасля аблавы, апынуўся ў Германіі, у канцлагеры, адкуль іх, ужо напрыканцы вайны, вызвалілі амерыканцы. “Бачыш, Бора, вось застаўся ”на памяць” шрам, — Тураў паказаў метку на твары. — Гэта след ад фашысцкай дубінкі начальніка канцлагера, сапраўднага звера... Ведаеш, я ўжо ў школе, калі граў у драмгуртку ў Палацы чыгуначнікаў, даў сабе клятву нейкім чынам распавесці людзям пра тое, што паспеў перажыць у час вайны. А натхніў на тое, каб стаць рэжысёрам, фільм Сяргея Герасімава “Маладая гвардыя”. Я прачытаў, што многія яго акцёры прыйшлі ў кіно з самай сапраўднай правінцыі. Напрыклад, Мардзюкова — з кубанскай станіцы, Іна Макарава і Уладзімір Іваноў — з Сібіры, Глеб Раманаў — з Цюмені, а ў Сяргея Гурзо — дзед быў протаірэем і гэтак далей. А што я — горшы? Чаму не паспрабаваць? Праўда, спачатку думаў паступаць на акцёрскі, але вось гэты шрам... А тут якраз — гэта, значыць, лета 1955-га — Даўжэнка набіраў курс на рэжысуру. Ну, я і рызыкнуў... Паступіў… Праўда, праз паўтара года вялікі рэжысёр і мой настаўнік нечакана памёр ад інфаркту на сваім лецішчы ў Перадзелкіне…”

...З таго часу прамінула амаль 20 гадоў, але з Туравым я не сустракаўся, хаця і даўно жылі ў адным горадзе — Мінску. Канешне, я ведаў пра яго поспехі ў кінематографе, глядзеў усе ягоныя стужкі. Аднак асабіста нашы шляхі не перакрыжоўваліся: мабыць, важкай нагоды для гэтага не было. А тая маскоўская кароткачасовая сустрэча даўным-даўно растала ў тумане як нязначная. Але лёс ёсць лёс: пабачылі адзін аднаго на пасяджэнні камісіі Мінгарвыканкама па перайменаванні вуліц і плошчаў сталіцы. У перапынку выйшлі з Туравым папаліць, прыгадалі той далёкі маскоўскі вечар, Генадзя Шпалікава, якога ўжо даўно не было на свеце: яшчэ ў 1974-м ён, непрыкаяны, расчараваны ў жыцці і творчасці, павесіўся ў Перадзелкіне...

На тым і разышліся, як кажуць, “да хуткай сустрэчы”.

Барыс КРЭПАК

(Працяг чытайце ў наступных нумарах.)

Аўтар: Барыс КРЭПАК
рэдактар аддзела газеты "Культура"