Ад Антопаля да Вільні і Панявежа
У наш час, сатканы з супярэчнасцей, з супрацьпастаўленняў “нізкага” і “высокага”, “ганебнага” і “духоўнага”, вяртаюцца імёны, і перад намі паўстаюць фігуры, якіх даўно няма з намі. Аднак адкрыць іх, усвядоміць іх значнасць у кантэксце эпохі — наш абавязак. Хаця б дзеля ўласнай маральнай сатысфакцыі. Магчыма, гэта дапаможа проста жыць, адчуваючы сябе чалавекам, якога, іншым разам ігнаруючы законы арфаграфіі, пішуць з вялікай літары. І гэта правільна.
Ёсць у Драгічынскім раёне Брэсцкай вобласці цудоўны пасёлак гарадскога тыпу Антопаль. Гэта ў двух кіламетрах ад чыгуначнай станцыі па лініі чыгункі Жабінка — Лунінец, на аўтадарозе Кобрын — Драгічын. Антопаль вядомы з XVI стагоддзя, калі ўвайшоў у склад Берасцейскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. У асноўным, тут заўсёды жылі габрэі і беларусы. Так, у час нараджэння героя дадзенага аповеду (1870-я) яўрэяў было прыкладна 3100 чалавек, а яшчэ каля 700 — беларусы, сярод якіх і сям’я майго сённяшняга персанажа. Як яна апынулася ў такім аддаленым ад буйных гарадоў краю? Цяжка сказаць...
У канцы XVIII стагоддзя мястэчка ўвайшло ў склад Кобрынскага павета Гродзенскай губерні Расійскай імперыі. Пасля Грамадзянскай вайны Антопаль аказаўся ў складзе Польшчы, а з 1939-га — у складзе БССР. Пасля вайны — цэнтр Антопальскага раёна, а з 1959-га — у Драгічынскім раёне. Гадоў сем таму пераўтвораны ў аграгарадок.
Але ж — пра Іларыёна Пяўцова. Ён быў феноменам рускай сцэны, пра якога, на вялікі жаль, амаль не згадваюць нават у самых падрабязных курсах тэатральнай гісторыі. Так, у тоўстай кнізе ўспамінаў пра Усевалада Меерхольда, з якім супрацоўнічаў амаль чатыры гады малады Пяўцоў, яго імя сустракаецца толькі адзін раз. На шчасце, усё ж засталіся скупыя апавяданні пра яго, напісаныя і расказаныя некаторымі вучнямі і сябрамі акцёра, якія рысуюць вобраз гэтага чалавека надзвычай годнымі фарбамі: фігуруюць там знакамітыя прозвішчы — Ктораў, Цароў, Луначарскі, Ліванаў, Ільінскі, Бабачкін, Пятроў, Жыхарава, Нялідаў, Пяўцова… Засталіся некаторыя запісы з дзённіка артыста. Былі выдадзены і дзве кніжкі пра Пяўцова (1935 і 1957 гады), але я іх не бачыў. Аднак, як гэта часта бывае ў нашай інтэлектуальнай прасторы, пасля заўчаснага (у 54 гады!) сыхода акцёра з жыцця ў 1934-м, яго пасмяротны лёс аказаўся як бы на “задворках” культурна-грамадскага інтарэса. Так, аж да 1964 года яго магіла ў ленінградскім Некропалі майстроў мастацтваў у Аляксандра-Неўскай лаўры была зусім не дагледжана, пакуль на магіле не стварылі не ўсталявалі гранітную стэлу з бронзавым авальным медальёнам з барэльефным партрэтам народнага артыста.
…Дзіцячыя гады Пяўцова і яго дзвюх старэйшых сёстраў прайшлі ў Антопалі. Усе яны хрысціліся ў мясцовай Свята-Уваскрасенскай царкве, якую пабудавалі за 25 гадоў да нараджэння Іларыёна. Ну а потым сям’я пераехала ў Вільню. Хто былі і чым займаліся яго далёкія і блізкія продкі, пра што марыў юнак у дзяцінстве — невядома, акрамя таго, што яго бацька працаваў кантралёрам нейкага акцызнага ведамства, і што з малых гадоў будучы акцёр добра навучыўся іграць на скрыпцы.
Упершыню 17-гадовы Іларыён пабачыў тэатр “жыўцом” восенню 1893 года, калі сям’я пераехала ў Вільню і ўладкавала сына на вучобу ў реальнае вучылішча. Той вечар, як пазней прыгадваў Іларыён Мікалаевіч “…змяў, раскалоў, знішчыў нармальнае жыццё трэццякласніка”. Узбударажаны хлопец да світанку блукаў па вуліцах Вільні. Менавіта ў час гэтага шпацыру прыйшло цвёрдае рашэнне абавязкова стаць артыстам, пра што ён тут жа паведаміў сябрам і бацькам. Аднакласнікі зайшліся ад смеху, а тата і маці проста жахнуліся: Іларыён з ранняга дзяцінства пакутаваў на заіканне, і звязана яно з сямейнай спадчыннасцю. Бывае ж такое: і з боку бацькі, і з боку маці меліся некалькі заік! А загана гэтая ў хлапчука ўсё ўзмацнялася: уявіце сабе, што на уроках у вучылішчы трэцякласнік не мог нават адказваць услых, а вымушаны быў… пісаць. Праўда, настаўнікі і таварышы даўно звыкліся з дэфектам Пяўцова, і ўсё, здавалася б, ішло нармальна. Але марыць пра акцёрства? Гэта ні ў якія вароты… “Ні ўгаворы, ні насмешкі, ні ўказанні на абсалютную немагчымасць для чалавека з такім дэфектам мовы, як у мяне, трапіць калі-небудзь на сцэну, не дзейнічалі. Жыццё маё рэзка змянілася...” — пазней згадваў Іларыён Мікалаевіч.
Пісьменніца і драматург Аляксандра Бруштэйн у сваёй кнізе “Дарога ідзе ўдалячынь” (1956) апісвае, як летам 1895 года, падымаючыся на Замкавую гару ў Вільні, пачула голас, які цудоўна прамаўляў маналогі з Пушкіна і Грыбаедава. Сам жа дэкламатар аказаўся нязграбным, дрэнна апранутым і да таго ж заікам — малодшым братам яе сябровак па Вышэйшым Віленскім жаночым вучылішчы — Соф’і і Надзеі Пяўцовых. Кніга гэтая даўно стала бібліяграфічнай рэдкасцю, і таму я прывяду гэты фрагмент амаль цалкам. “У адзін цудоўны дзень мы караскаемся на Замкавую гару. Яна ўзвышаецца над нашым горадам. На ёй — бясформенныя рэшткі старадаўняга замка і вежа з чырвонага каменя, якая амаль поўнасцю захавалася. Зараз тут заўсёды ціха і пустэльна. Мы — уся купка дзяўчат — вельмі стаміліся, караскаючыся на гару. У нашых руках вялікія пёстрыя букеты рознакаляровай апалай лістоты — больш кляновай. Мы сядзім на восеньскай зямлі каля нейкіх рэшткаў былога мураванага збудавання... Нас ахоплівае пачуццё тайны. Мы тут зусім адны, навокал ні душы… Мы тулімся да старой-старой сцяны, круглае вока-ніша, якое глядзіць у мінулае.
Раптам з-за абломкаў сцяны чуецца мужчынскі голас, глыбокі, дзіўна-пявучы, поўны страснага пачуцця:
Нет, поминутно видеть вас,
Повсюду следовать за вами,
Улыбку уст, движенье глаз
Ловить влюбленными глазами,
Внимать вам долго, понимать
Душой все ваше совершенство,
Пред вами в муках замирать,
Бледнеть и гаснуть…
вот блаженство!
Мы нібыта акамянелі. Ад нечаканнасці? Ад таго, што ў круглым воку старой сцяны ёсць нейкае жыццё? Не, больш за ўсё нас ахапіла тая сіла пачуццяў, тое дыханне вялікай любові, пра якую амаль пяе за сцяной той, хто чытае ліст Яўгенія Анегіна... Толькі мы крануліся — з-за сцяны зноў усё той жа голас... Я пазнаю з першых жа слоў — маналог Чацкага з “Гора ад розуму”. Ён чытае таксама пявуча — ну зусім пяе! — але з гневам, з разлютаванасцю абражанага пачуцця... Мы стаім нерухома... Надзвычайнае чараўніцтва гэтага пявучага, гэтага амаль спеўнага голасу за сцяной прывяло нас у нейкую незразумелую здранцвеласць...
Мы выбеглі — глядзім ва ўсе вочы: нікога! Ні Анегіна, ні Чацкага… Не, урэшце, нейкі чалавек вельмі нясмела і сарамліва туліцца да таго абломка сцяны, з-за якой мы толькі што чулі цудоўны голас... Ён — юнак гадоў шаснаццаці — сямнаццаці, на ім стары, пацёрты вучнёўскі шынель, толькі гузікі ўжо не форменныя — значыць, былы вучань. Мы ідзем да яго, усё яшчэ зачараваныя тым, што пачулі; нам не верыцца, што нябачны чытальнік — гэты нязграбны хлопец у абшарпаным былым вучнёўскім шынялі. Але ён глядзіць на нас — у яго цудоўныя вочы, нязвычна падоўжаныя да скроняў, з глыбокім разумным позіркам. І мы разумеем: так, гэта ён зараз чытаў!
Мы працягваем яму свае рознакаляровыя восеньскія букеты з лісця ўсіх расфарбовак. Юнак вельмі засаромеўся.
— В-в-вы гэт-та м-м-мне? Ш-ш-што вы? З-за што?
Вельмі дзіўна чуць: той жа голас — і так моцна заікаецца!
— Не, не! Калі ласка, гэта вам! — просім мы яго хорам.
Юнак сарамліва паціскае плячыма. Потым прымае нашы кветкі і дзякуе нам добрай, прыязнай усмешкай:
— Дзя-дзя-дзякуй!
І, няскладна пакланіўшыся, ён хутка адыходзіць прыціскаючы нашы смешныя букеты. Вось яго шынель мільгануў у гушчары кустоў каліны, вось ён ужо спускаецца з гары — знік з вачэй.
Толькі тут мы нібы абудзіліся ад сну.
— Пяўцоў… — ціха кажа мая сяброўка Меля. — Гэта Пяўцоў…
І таму што імя гэта нам нічога не гаворыць, Меля тлумачыць:
— У нас у інстытуце яго сёстры вучацца. Пяўцовы — Соня і Надзя.
— А чаму ён так дзіўна гаворыць? — пытае хтосьці.
— Таму што ён — заіка. Пачне што-небудзь чытаць — вось як тут толькі што чытаў, чулі? — ніколькі не заікаецца! А простая размова — цяжка даецца яму… І ён саромеецца, хаваецца ад усіх.
Цяпер я ведаю: юнак у зацёртым вучнёўскім шынялі быў Іларыён Пяўцоў. Ён быў цяжкі і, як усе лічылі, невылечны заіка. А ён марыў стаць акцёрам! І ў яго насамрэч быў талент! Ён уцякаў за горад, у лес, узбіраўся на гару; там ён дэкламаваў, чытаў маналогі, урыўкі з п’ес. З яго пасміхаліся, лічылі яго шалёным. Але ён перасіліў непераадольнае, ён зрабіў немагчымае: праз пятнаццаць-дваццаць гадоў пасля той нашай сустрэчы з ім на Замкавай гары ён стаў адным з самых надзвычайных рускіх акцёраў. У штодзённым жыцці яму так і не ўдалося да канца пазбавіцца свайго заікання. Але на сцэне, калі ён адчуваў сябе не акцёрам Пяўцовым, а каралём Лірам, Паўлам Першым, Чацкім, ён цалкам пераўвасабляўся: заіканне знікала без следу, ён гаварыў плаўна, глыбока, моцна. Бывалі, аднак, і ў яго зрывы, бывалі перыяды, калі ён не мог іграць, таму што пазбаўляўся сілы кіраваць сваёй мовай і перамагаць загану. І усё ж ён не адчайваўся, у яго не апускаліся рукі! Калі я думаю пра людзей моцнай волі, моцнай страсці да мастацтва, я заўсёды ўспамінаю яго — цудоўнага акцёра Іларыёна Пяўцова. І мне прыемна думаць, што нашы смешныя папугайна-стракатыя букеты з асенняга лісця былі, можа быць, першымі кветкамі, якія мы паднеслі яму на цяжкім, але пераможным шляху...”