У час працы над ваенным раздзелам кнігі “Талачын”, што выйшла ў Мінску ў 1983-м, я перачытваў вершы Сіманава гадоў Вялікай Айчыннай і затрымаўся на згаданым радку. Як краязнаўца ведаў, што падчас баявых дзеянняў у гады Вялікай Айчыннай у Талачыне былі камандуючы танкавай арміяй Павел Ротмістраў, генерал Іван Чарняхоўскі, камандзір 2-га гвардзейскага танкавага корпуса генерал Аляксей Бурдэйны, пісьменнікі Ілья Эрэнбург, Эль Рэгістан, Аляксей Суркоў, Канстанцін Сіманаў. Перачытаўшы “Ты помнишь, Алеша, дороги Смоленщины…” (радкі, як вядома, звернуты да Суркова), задумаўся: дзе маглі разгортвацца падзеі? Дзе пачуў Канстанцін Міхайлавіч “по мертвому плачущий девичий крик”, дзе бачыў “седую старуху в салопчике плисовом”? Дарогу да Барысава ведаю добра, стаў перабіраць у памяці населеныя пункты. Адно было зразумела: гэта вёска ля самай дарогі, куды паэт зазірнуў літаральна на хвіліну. Варыянтаў — некалькі, але найбольш верагоднай мне здалася вёска Трасцянка, дамы якой пачынаюцца ля самай аўтамагістралі Масква — Мінск.
Пасля такіх разлікаў я звярнуўся да дзённікавых запісаў Канстанціна Сіманава ў двухтомніку “Розныя дні вайны”. У прадмове аўтар адзначае: “…когда пишешь о таком тяжком деле, как война, фантазировать и брать факты с потолка как-то не тянет. Наоборот, всюду, где это позволяет твой собственный опыт, стараешься держаться поближе к тому, что видел на войне своими глазами”. Прачытанае настройвала: у вершы выкарыстаны факты, з якімі сапраўды сутыкнуўся ваенкар газеты Заходняга фронту “Красноармейская правда” Канстанцін Сіманаў. Яе рэдакцыя, дзе працавалі, апрача яго, Суркоў і іншыя літаратары, у першыя дні вайны знаходзілася ў Магілёве. Выконваючы заданне рэдакцыі, дабіраючыся да Барысава і назад, паэт мог праязджаць праз Талачын.
У першым томе кнігі “Розных дзён…” Канстанцін Міхайлавіч распавядае, як яны з Сурковым на зваротным шляху з-пад Барысава, праехаўшы замініраваны мост праз раку Бобр, “устав и окончательно пропылившись, заехали в какую-то деревеньку возле дороги и заглянули в избу. Изба была оклеена старыми газетами, на стенах висели какие-то рамочки и цветные вырезки из журналов. В правом боку была божница, а на широкой лавке сидел старик в белую рубаху и в белые порты, с седой бородой и кирпичной морщинистой шеей.
Бабка, маленькая старушка с быстрыми движениями, усадила нас рядом со стариком на лавку и стала поить молоком. Сначала вытащила одну крынку, потом другую. Зашла соседка. Бабка спросила:
— А Дунька все голосит?
— Голосит, — сказала соседка.
— У ней парня убили, — объяснила нам старуха.
Потом вдруг открылась дверь в сени, и мы услышали, как близко, должно быть в соседнем дворе, пронзительно кричит женщина. Бабка, сев рядом с нами на лавку, спокойно следила как мы жадно пьем молоко.
— Все у нас на войне, — сказала она. — Все сыны на войне и внуки на войне. А сюда скоро немец придет, а?
— Не знаем, — сказали мы, хотя чувствовали, что скоро.
— Должно скоро,— сказала бабка. — Уж стада все прогнали. Молочко последнее пьём. Корову-то с колхозным стадом отдали, пусть гонят. Даст Бог, когда и обратно пригонят. Народу мало в деревне, все уходят.
— А вы? — спросил один из нас.
— А мы куда ж пойдем? Мы тут будем. И немцы придут, тут будем, и наши вспять придут, тут будем. Дождемся со стариком, коли живы будем”.
Прачытаўшы гэта, я падумаў: аповед мае наўпростыя адносіны да твора “Ты помнишь, Алеша…”. Вырашыў напісаць Канстанціну Міхайлавічу, каб ён удакладніў месца, дзе адбываліся апісаныя падзеі. Нягледзячы на вялікую занятасць (Сіманаў у той час узначальваў Саюз пісьменнікаў СССР, вёў перадачу на тэлебачанні, працаваў над новымі творамі), паэт даволі аператыўна Даслаў падрабязны адказ:
“Уважаемый Анатолий Антонович!
Получил Ваше письмо, в котором Вы… хотите уточнить историю моего стихотворения “Ты помнишь, Алеша, дороги Смоленщины…”
Я заглянул в первый том своей книги “Разные дни войны”, а потом в подлинник того дневника, а точнее, тех дневниковых записей, которые я вёл весной сорок второго года, вспоминая события сорок первого и сверяясь со своими фронтовыми блокнотами. Вот что выясняется. В книге “Разные дни войны” дневниковые записи с некоторыми купюрами и небольшой стилистической правкой там, где это казалось необходимым…
На странице 128 своего дневника, записанного где-то весной сорок второго года, я нашел следующие строчки: “Ехали мы мимо лесных деревень, где на улицах было много народу и бабы провожали на войну парней. В одной из деревенек мы выпили молока и пожевали сухарей…” Дальше текст дневниковой записи совпадает с текстом книги. Перечитав эту старую запись, думаю, возможно, Вы и правы в своём предположении, что деревенька, в которую мы заехали, была где-то под Толочином. Борисов появился в стихотворении, потому что самое главное в этой поездке для нас и был этот город. А заехали в деревеньку мы, очевидно, уже по дороге к Смоленску, как о том и говорится. А Толочин лежит как раз на этой дороге между Борисовом и Оршей.
Вполне возможно, что все так оно и было в жизни, что довольно далеко отъехали от Борисова и от реки Бобр... Как называлась деревенька, нигде не записано… А дороги Смоленщины появились в этом стихотворении потому, что много мы колесили по этим дорогам, так же, как и по дорогам Могилёвщины и вообще по дорогам Белоруссии. Стихотворение писалось позже, уже где-то в ноябре сорок первого года на Крайнем Севере во время перехода морем из Кандалакши в Архангельск. Это было уже после Смоленского сражения, после окружения, падения Могилева, и в памяти то время у меня связывалось с дорогами Смоленщины и Могилевщины. Так именно это и упоминалось в стихах в соответствии с чувствами, которые тогда мною владели”.
Такім чынам, у сваім лісце Сіманаў не адмаўляў, што хата, у якую яны зайшлі, магла быць у адной з вёсак пад Талачыном.
Здавалася б, звычайны ліст, але наколькі яскрава яно характарызуе Сіманава, сведчыць аб яго высокай унутранай культуры, абавязковасці, увазе да аўтараў, незалежна ад таго, хто яны. Калі размова ішла аб вайне, не было для ваеннага пісьменніка Сіманава спраў малазначных, другарадных — усё важна. І самае галоўнае — толькі праўда пра гісторыю вайны, якой бы горкай яна ні была.
Але ж я пачуў яшчэ адзін аповед. Аднойчы гартаў старую падшыўку “Литературной газеты”, і маю ўвагу прыцягнуў запіс сяброўскай гутаркі ў рэдакцыі паэта Аляксея Суркова з праслаўленым героем Вялікай Айчыннай генералам Паўлам Батавым. У гэтай размове былы камандзір роты Батаў (у ёй служыў Суркоў), звяртаючыся да паэта, заўважыў: “С Симоновым, видно, ты подружился… У меня на памяти — “Ты помнишь, Алеша, дороги Смоленщины…”.
І Суркоў распавёў у адказ: “Попали мы в город Толочин. Здесь, под Толочином, в деревне, всё и происходило, о чём написано в этом стихотворении. Не под Борисовом, а под Толочином. Старуха и дед действительно были, а “бесконечных злых дождей”, признаться, не было. Стояло знойное лето, дико, невыносимо знойное. И всё же в поэзии это вполне правомерно, ибо не противоречит справедливости истинной, а не календарной…”
Значыць, усё, аб чым гаворыцца ў вершы, адбывалася ў адной з вёсак пад Талачыном. Але пытанне заставалася адкрытым: у якой канкрэтна?
Вяртаюся да напісання згаданага верша. Вельмі цяжка было дакладна вызначыць назву населенага пункта. Даўно ўжо не было ў жывых ні сведак тых далёкіх падзей, ні аўтара твора. І ўсё ж настойлівыя пошукі далі свой плён. Нядаўна ўдалося ўстанавіць тое, што адсутнічала ў запісных кніжках і памяці франтавых карэспандэнтаў. Без усялякага сумнення “изба под Борисовом” была ў вёсцы Трасцянка Слаўнаўскага сельскага савета Талачыншчыны. Адзіная вёска, якая крывёй і жыццём свайго аднавяскоўца ўпісана ў гісторыю знакамітага верша Сіманава.
6 ліпеня 1941 года ад фашысцкай кулі загінуў 19-гадовы юнак з Трасцянкі Андрэй Іваноў, а крык яго маці Еўдакіі чулі з суседняга двара і Сіманаў з яго баявымі таварышамі. У спісе ахвяр вайны-жыхароў гэтай вёскі на старонцы 365 кнігі “Памяць. Талачынскі раён” значыцца: “Іваноў Андрэй Мікалаевіч, нарадзіўся ў 1922, загінуў 6.7.1941”. Дапамог у гэтым нялёгкім пошуку мой сябра Анатоль Плескачоў з вёскі Трасцянка, які і падцвердзіў, што сапраўды быў такі хлопец, а маці яго звалі Дунька. І хата яе была крайняй — ля самай магістралі…
На Буйніцкім полі ўзвышаецца памятны камень у гонар Сіманава. Тут, у некалькіх кіламетрах ад Магілёва, у ліпені 1941 года толькі салдаты 386-га палка палкоўніка Сямёна Куцепава за 14 гадзін боя спалілі 39 фашысцкіх танкаў і бронемашын. Каб сярод абаронцаў Магілёва не апынуўся Сіманаў, мы маглі б многага і не даведацца пра гераізм чырвонаармейцаў у час баёў на Буйніцкім полі. Да канца жыцця аўтар “Живых и мёртвых” быў упэўнены: беларускі Магілёў не атрымаў годнай ацэнкі здзейсненаму подзвігу і да апошніх дзён хадайнічаў аб прысваенні гэтаму абласному цэнтру звання “Горад-герой”. А пасля яго, Сіманава, сыходу ў адзін з пахмурных дзён раннюю цішыню над Буйніцкім полем парушыў гул матора невялікага самалёта. Ратнае поле пад Магілёвам прыняло яго прах, развеяны з борта самалёта. Такое пажаданне Канстанцін Міхайлавіч выказаў пры жыцці. Сёння ў складзе мемарыяла абаронцам горада, пабудаванага ў гонар 50-годдзя Вялікай Перамогі, ёсць і алея Канстанціна Сіманава.
У бясконцай жа далечы часу гучаць бессмяротныя словы Паэта:
“…Ты знаешь, Алеша, ночами мне кажется,
Что следом за мной их идут голоса”.
Анатоль ШНЭЙДАР, краязнаўца
Талачын