— Тэма Вялікай Айчыннай вайны, як вядома, заўсёды была адной з найбольш важных і актуальных і ў літаратуры, і ў мастацтве, і ў культуры Беларусі наогул. Не губляе яна сваёй значнасці і сёння: напрыклад, нядаўна на дзяржаўныя сродкі і ахвяраванні жыхароў краіны ў Мінску быў пабудаваны новы будынак Музея гісторыі Вялікай Айчынай вайны, а 9 мая, будзе адкрыты мемарыял у Трасцянцы... Пра Вялікую Айчынную здымаюць фільмы, пішуць кнігі ды навуковыя даследаванні, ствараюць музычныя творы ды тэатральныя пастаноўкі… Але наколькі сёння такая тэма актуальная для моладзі, у тым ліку — і для ўсіх тут прысутных?
Віктар КОРБУТ: — Напрыклад, я наведаў новы будынак Музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны амаль адразу пасля яго адкрыцця. І выйшаў з яго яшчэ большым пацыфістам, чым быў. Асабіста для мяне гэты музей бачыцца і як музей трагедыі. Там я яшчэ раз пераканаўся ў думцы, што вайна — гэта тое, што ніколі не павінна паўтарыцца.
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — Чалавек амаль ніколі не вучыцца на сваіх памылках…
Віктар КОРБУТ: — На жаль. Але разам з тым, тут адразу паўстае пытанне: ці здольны музей — мемарыяльны, літаратурны, краязнаўчы, — навучыць чаму-небудзь? Мне здаецца, што музейныя ўстановы вучаць толькі тых, хто хоча навучыцца, тых, хто хоча асэнсоўваць, разважаць, думаць… А людзей, якія маюць сваё меркаванне адносна нейкага перыяду гісторыі, музеі наўрад ці пераканаюць іх у чымсьці... І як да такіх людзей дастукацца?
Алена КРЭНЬ: — Мець сваю пазіцыю — права кожнага чалавека. А задача музеяў і музейшчыкаў — данесці праўду пра Вялікую Айчынную вайну праз асветніцтва, праз адукацыю людзей. Але, на мой погляд, нельга прымушаць вывучаць гісторыю Вялікай Айчыннай вайны праз той жа музей: так у чалавека ніколі не ўзнікне асабістай зацікаўленасці да гэтай тэмы — да спадчыны дзядоў ці прадзедаў, мінуўшчыны таго мястэчка альбо горада, дзе ён нарадзіўся, да летапісу свайго роду... Бо толькі так, праз асабістае, можна сфарміраваць і свой агульны погляд на гісторыю вайны. А пасля можна пачынаць чытаць адмысловую літаратуру, творы Васіля Быкава ці Алеся Адамовіча і гэтак далей…
— Разам з тым, усе мы ведаем, што наведванне многіх музейных устаноў — і не толькі мясцовых — часцяком адбываецца, як кажуць, “па разнарадцы”, асабліва для школьнікаў…
Алена КРЭНЬ: — Вось у гэтым і заключаецца праблема. Я прапрацавала пяць гадоў экскурсаводам і магу з упэўненасцю сказаць, што калі чалавеку нецікавае тое месца, якое ён наведвае, дык ніякі гід ці самая адметная экспазіцыя не дапамогуць яму атрымаць новыя веды альбо выклікаць нейкія эмоцыі. І асабліва непрыемна гэта назіраць, калі я бачу такія незацікаўленыя адносіны…
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — Прымусовыя паходы, як мне падаецца, шкодныя як для наведвальнікаў, так і для экскурсаводаў. Напрыклад, я часам суправаджала сваіх студэнтаў на літаратурныя імпрэзы ў музеі. Людзі, якія там выступалі з дакладамі, нават не спрабавалі зрабіць свае паведамленні больш цікавымі, бо ведалі, што аўдыторыя будзе слухаць іх усё адно. Тут мне бачыцца зачараванае кола: нецікава як “прымусовым” наведвальнікам, так і тым, хто з імі працуе.
Алена КРЭНЬ: — Усё залежыць як ад музея, так і ад людзей, якія там працуюць. Нават звычайную экскурсію-агляд можна зрабіць цікавай. Напрыклад, паведамляць тыя або іншыя факты, якія зацікавяць канкрэтнага экскурсанта ці пэўную групу наведвальнікаў…
— Хацелася б пагутарыць вось яшчэ пра што. У Савецкім Саюзе тэма Вялікай Айчыннай вайны, трактавалася як адна з асноўных тэм, на якіх будавалася ідэалогія дзяржавы. Як адзін з магістральных кірункаў гучыць яна і ў ідэалагічным базісе незалежнай Беларусі. А як ставіцца да гэтай тэмы сучаснае маладое пакаленне мастакоў, калі казаць пра яе ўвасабленні ў творах?
Іван АРЦІМОВІЧ: — Сёння мастак ці скульптар ужо не з’яўляюцца рупарам прапаганды ў тым выглядзе, як тое было раней. Мо з гэтай прычыны тэма вайны сталася цяпер рэччу больш асабістай. І калі яна прысутнічае ў творчасці пэўнага маладога мастака, дык яна выклікана не нейкім грамадскім ці сацыяльным заказам, а шчырым водгукам чалавека...
— Але і ў савецкія часы мастакі стваралі не толькі “пад дзяржзамову”, але і шчыра адгукаліся на гэтую тэму… Тым больш, многія з іх ваявалі ці перажылі ліхалецце ў дзяцінстве…
Іван АРЦІМОВІЧ: — Таму гэтая тэма адлюстроўваецца ў творчасці сённяшняга маладога пакалення неяк больш філасафічна… Натуральна, як гэтую тэму ўвасобіць у сваёй творчасці, кожны вырашае самастойна, але, на мой погляд, больш актуальна яе паказваць менавіта ў філасофскім ключы… Напрыклад, у Берліне існуе вядомы мемарыял, прысвечаны ахвярам Халакосту. І чалавеку, які туды прыходзіць, не трэба тлумачыць, што гэта. Бо наведвальнік трапляе ў такое навакольнае асяроддзе, якое само яму падказвае, што значыць Халакост, што значыць вайна... Вось так, магчыма, і варта рабіць у нас, хоць, паўтаруся, гэта толькі мая думка, а вырашаць тэму можна па-рознаму… Дадам, што ў нашай скульптурнай суполцы сёння сапраўды ёсць працяг такога, так бы мовіць, савецкага прачытання тэмы Вялікай Айчыннай вайны. Напрыклад, не так даўно ўсталявана ў Брэсцкай крэпасці кампазіцыя скульптара Валянціна Занковіча, прысвечаная подзвігу пагранічнікаў…
Віктар КОРБУТ: — Выкажу сваю думку адносна стаўлення моладзі ці, лепш сказаць, сучаснага пакалення да вайны. Вось, да прыкладу, мне нядаўна сябар прынёс дзённік свайго дзеда, які ваяваў. Салдат пісаў для сябе... Дарэчы, сябар, перад тым, як аддаць мне гэтыя мемуары, расказаў гісторыю пра тое, як дзеду пад час вайны адпілавалі нагу, якую параніў вораг… Вось такія, мемуарныя, кнігі пра вайну будуць заўсёды цікавыя, прычым, не толькі ў маладзёжным асяроддзі, а і ў больш сталых чытачоў…
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — Але, пагадзіцеся, калі нешта адкрываеш для сябе ў маладым узросце, гэта накладае моцны адбітак на далейшае жыццё… Што да літаратуры, дык сёння ў творчасці маладых беларускіх пісьменнікаў тэма вайны прысутнічае. Яе, праўда, не так шмат, але калі яна там ёсць, дык выступае ў творы фонам, часам — як складнік фантастычнага сюжэта (“Анамалія” Алеся Бычкоўскага, “Інфанта і адзінарог” Сяргея Балахонава). Бо, зразумела, ва ўмовах вайны можна больш ярка раскрыць чалавека, ягоны характар, стварыць нагоду для гераічных ці ганебных паводзін. Але гэта не адкрыццё: тое было ў Васіля Быкава. “Сотнікаў”, напрыклад, гэта не столькі пра вайну, колькі пра людзей….
— Значыць, сёння маладыя літаратары працягваюць тую тэндэнцыю, якая пачыналася ў літаратуры яшчэ за савецкім часам?
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — У пэўным сэнсе так, але мы кажам пра працяг на іншым узроўні. У папярэднім “круглым стале” “К” па ваеннай тэматыцы я звярнула ўвагу на тэзіс пра тое, што тэму вайны закрыць немагчыма. Мяркую, гэта не зусім так, прынамсі, у літаратуры, калі закрыццё тэмы разумець як феномен эстэтычны, а не колькасны. Тут ёсць два варыянты. Першы — больш просты: плюсы і мінусы ў ацэнках і фактах памяняць месцамі (нешта падобнае у завуаляваным выглядзе ўжо рабілася ў фільмах “Ворагі” і “Франц+Паліна”). Другі — больш складаны: напісаць твор-канцэнтрацыю, які акумулюе ў сабе ўсю багатую нацыянальную традыцыю літаратурнага асэнсавання вайны, увесь дыяпазон ацэнак і сведчанняў. Тады маладому чытачу будзе дастаткова прачытаць адзін твор, каб даведацца пра вайну ва ўсёй яе размаітасці.
Віктар КОРБУТ: — Каб маладым была цікавая тэма вайны, трэба, каб яна ім, што называецца, “балела”. Таму, магчыма, трэба яшчэ са школьных гадоў падахвочваць дзяцей і падлеткаў вывучаць сваю генеалогію. Напрыклад, хай падлетак пацікавіцца, чым займаліся яго дзед, бабуля, прадзед, прабабуля пад час вайны, занатуе нейкія гісторыі з таго часу… Іншая справа, што такія асабістыя гісторыі могуць разбурыць нейкія міфы пра вайну. Але толькі такім чынам у маладых будзе жыць памяць, толькі тады яны будуць прыходзіць да помнікаў тым, хто загінуў у Вялікую Айчынную, ускладаць там кветкі, перажываць гэтую старонку нашай гісторыі… І гэта будзе частка ўласнай, асабістай гісторыі…
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — Але ці спрацуе гэта? Многія з нас у школе пісалі сачыненні пра свой радавод. Да таго ж, у многіх ужо памерлі і прадзеды, і прабабулі, якія заспелі ваенныя часы. І яшчэ. Напрыклад, мой дзед не хацеў нічога распавядаць пра вайну. І што тады рабіць?
Віктар КОРБУТ: — Мая бабуля таксама не хацела нічога расказваць. Але разгаварыць сталых людзей можна. У тым ліку — і пра ваенныя гады. Варта толькі паспрабаваць. Тым больш, размова са сваімі дзядамі ці бабулямі — гэта заўсёды цікава…
Андрусь ЯКУШАЎ: — Мне, да прыкладу, у гэтым плане вельмі пашанцавала: у мяне бабуля з Усходняй Беларусі, з-пад Оршы, яна мне распавядала і пра Заслонава, і пра акупацыю, і пра партызан... А дзед у мяне — з Заходняй Беларусі, ён толькі ў 1944 годзе пайшоў на фронт і дайшоў да Прагі... Таму самымі рознымі гісторыямі пра вайну было напоўнена маё дзяцінства. Па абодвух баках лініі фронту ваявалі людзі з самымі рознымі рысамі і характарамі.
Віктар КОРБУТ: — Гісторыі пра добрых і дрэнных партызан альбо немцаў і я сустракаў, працуючы ў архівах. Пад час вайны ўсё магло быць…
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — А на каго разлічаны гэтыя тэксты? На падрыхтаванага чытача. Я студэнтам распавядаю пра своеасаблівы “ідэалагічны ківач”, які адхінаецца на пэўную амплітуду ў савецкія часы (і вось ён — чорна-белы паказ вайны), але ў 1990-я з’яўляецца літаратурная апрацоўка фактаў пра “добрых немцаў” і “кепскіх партызан” — і гэта чарговае адхінанне ківача, толькі ў іншы бок. Рэакцыя і адказ, якія разлічаны на тых, хто быў мэтавай аўдыторыяй пасляваеннага мастацтва, для каго тэма вайны набывае аб’ём з адкрыццём новых фактаў. Але гэтыя захады не разлічаны на маладога і непадрыхтаванага чытача (для адэкватнага ўспрымання новых фактаў трэба мець базу), які не знойдзе ў сучасных умовах час для таго, каб адсачыць усе тры, такія лагічныя і натуральныя, перыяды развіцця ваеннай тэмы. Таму я і кажу пра неабходнасць твора-канцэнтрацыі.
Віктар КОРБУТ: — Мы ўвогуле некаторыя ваенныя старонкі мала ведаем, мала ў нас той “базы”, пра якую кажа спадарыня Аксана. Я, да прыкладу, цяпер прыгадаў такі факт з дзённіка дзеда майго сябра. Аўтар мемуараў ляжаў пад час вайны ў шпіталі і там бачыў многа абгарэлых пасля танкавай атакі салдат. У іх была спалена скура на целе, і яны віселі там на прасцінах. Я гэты факт у ваеннай літаратуры сустрэў упершыню...
— Наколькі патрэбна сучасніку — не менавіта беларусу, а наогул — з ягоным мірным жыццём, з найноўшымі тэхналогіямі і філасофіяй “бяры ад жыцця ўсё” памяць пра вайну? Што яна можа даць яму ў сённяшнім свеце?..
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — Калі пастаянна нагадваць сучаснаму маладому чалавеку пра вайну, пра яе жахі — можа сапраўды прыйсці перанасычэнне гэтай жахлівай інфармацыяй, а адсюль — і абыякавасць, прынамсі… Таму да гэтага трэба падыходзіць вельмі асцярожна, тактоўна, каб не нашкодзіць…
Андрусь ЯКУШАЎ: — Я б дадаў яшчэ, што неабходна памятаць пра вайну наогул — пра Першую сусветную, пра іншыя войны, якія праходзілі на тэрыторыі Беларусі. Гэта навука таго, як трэба ўвогуле памятаць і ведаць гісторыю сваёй краіны… Так, у мяне ёсць некалькі музычных твораў на тэму вайны. А, напрыклад, у чэрвені павінен адбыцца запіс маёй камернай оперы па апавяданні Гарэцкага пра Першую сусветную. У гэтым творы тэма вайны мне спатрэбілася, каб распавесці пра мае погляды на сённяшні дзень. Але я не толькі кампазітар, я яшчэ і спрабую пісаць апавяданні, сярод якіх ёсць і тыя, што закранаюць тэму вайны. Так што яна гучыць у маёй творчасці пастаянна.
Аксана БЯЗЛЕПКІНА: — У мяне ў школьныя і студэнцкія гады нават былі праблемы з-за таго, што я не любіла чытаць кнігі пра вайну. Абарончая псіхалагічная рэакцыя. Але зараз як літаратуразнаўца я думаю, што гэта адна з самых цікавых і па-ранейшаму вострых тэм у літаратуры.
Іван АРЦІМОВІЧ: — Што да мяне, дык, адказваючы на ваша пытанне, скажу так: сёння маладое пакаленне ў свеце наогул цалкам падрыхтавана да таго, каб забыць пра вайну, не памятаць пра яе... Але, шчыра кажучы, страшна пра гэта думаць. На жаль, сёння грамадства ў розных краінах свету — атручана ідэяй вайны. І гэта адбываецца нягледзячы на тое, што сама вайна ўнутрана адмаўляецца чалавекам. Таму веданне пра вайну, памяць пра вайну нам неабходны, як лекі. Бо менавіта гэтая памяць можа ўратаваць нас ад памылак, папярэдзіць, утрымаць на нейкай мяжы, не даць зрабіць неабдуманыя крокі…
— Вынікае, памяць пра вайну — нейкая прышчэпка ад гвалту?
Віктар КОРБУТ: — Калі гэта прышчэпка ад гвалту, дык яна павінна працаваць ва ўсім свеце, на ўсёй планеце Зямля, павінна быць агульначалавечай.
Алена КРЭНЬ: — Хацела б адзначыць вось які момант. Мы ўсе зараз гаворым пра Вялікую Айчынную вайну, пра тое, што трэба захоўваць памяць пра гэтыя страшныя гады… Але пагадзіцеся, мы згадваем пра вайну не так ужо і часта, збольшага з нагоды нейкіх дат, а ў іншыя дні і месяцы мы жывём, асабліва пра яе не думаючы… Калі ж 9 мая, 22 чэрвеня, 3 ліпеня і газеты, і тэлебачанне напаўняюцца адно толькі ваеннай тэмай, дык гэта сапраўды выклікае адчуванне перанасычэння.
Віктар КОРБУТ: — Я летась менавіта на 9 Мая паехаў у Хатынь. І зразумеў, што гэта тое месца, дзе трэба ціха хадзіць, моўчкі глядзець на ўсё тое, што там ёсць… І мне зусім былі не патрэбны ні маршы, ні гімны, ні якаясьці музыка… Ды і ўвогуле, мо не заўсёды трэба на 9 Мая ў такіх месцах, як Хатынь, іншых, звязаных з вайной, варта рабіць нейкія святы, імпрэзы… Бо гэта дзень болю, трагедыі, час, калі можна ўспомніць усіх сваіх блізкіх, якіх так ці інакш закранула вайна… І ў Хатынь школьнікаў трэба вазіць не на экскурсію, а як на своеасаблівае ціхае хаджэнне па мемарыяле, каб яны маглі хаця б на імгненне адчуць боль і гэтай вёскі, і многіх іншых паселішчаў, спаленых пад час вайны разам з жыхарамі…
— Спадар Іван, а ці можна сёння стварыць помнік, які будзе распавядаць пра ахвяры вайны без звыклага пафасу, без нейкіх ідэалагічных “штампаў”?
Іван АРЦІМОВІЧ: — Магу прывесці такі прыклад. У Трасцянцы акрываецца мемарыяльны комплекс, прысвечаны ахвярам. І малады скульптар Канстанцін Касцючэнка зрабіў, на мой погляд, выдатны праект, які вельмі ўражвае. І гэта, як мне здаецца, зусім жывая і нават натуралістычная рэч. Я думаю, калі ўсе планы будуць увасоблены ў жыццё, мы ўбачым выдатны прыклад таго, як можна сёння распавядаць пра ахвяр мінулай вайны сучаснаму пакаленню…
Дадам, што летась мы адзначалі ўгодкі Першай Сусветнай вайны, і ў Смаргоні з гэтай нагоды адбыўся мітынг-рэквіем ля мемарыяльнага комплексу, у стварэнні якога я таксама паўдзельнічаў у якасці аднаго з аўтараў. Праўда, наша ідэя пакуль што ўвасоблена ў жыццё не да канца: плануем канчаткова завяршыць стварэнне гэтага мемарыялу толькі ў 2018 годзе… Але ж комплекс у Смаргоні ўжо ёсць, так што можна ехаць і глядзець на яго… І мне падаецца, што гэты мемарыял таксама распавядае пра салдат той вайны, пра бежанцаў менавіта без пафасу, без нейкіх заклікаў, без ідэалагем… Ды і ўвогуле, як мне падаецца, ваенная тэматыка зараз пераасэнсоўваецца маладымі творцамі з філасофскага пункту погляду, таму пафасу з адценнем мінулага ў іхніх творах быць папросту не можа...
Алена КРЭНЬ: — На завяршэнне нашай гутаркі хацела б закрануць вось якое пытанне. Нядаўна Нацыянальнае агенцтва па турызме выдала брашуру па ваенна-патрыятычным турызме, дзе змешчаны 11 аб’ектаў для наведвання турыстамі, аб’ектаў значных і вядомых — Хатынь, Брэсцкая крэпасць і гэтак далей... Натуральна, усё гэта неабходна і патрэбна... Але мне вельмі шкада, што мы забываем і нават амаль нічога не ведаем пра такую тэму, як дзеці і вайна, хаця ў нас створаны мемарыял, прысвечаны дзецям-ахвярам Вялікай Айчыннай…
— Маеце на ўвазе мемарыяльны комплекс у Чырвоным Беразе, што на Гомельшчыне?
Алена КРЭНЬ: — Так. Ён, дарэчы, таксама ўключаны ў той рэкамендаваны спіс аб’ектаў для наведвання. Але ж, на жаль, туды вельмі мала ездзяць, бо цяжкавата дабрацца з Мінска, хоць, як я ведаю, гэты мемарыяльны комплекс вельмі ўражвае ўсіх наведвальнікаў. Шкада і таго, што мы амаль не згадваем пра дзяцей і вайну нават пад час нейкіх адмысловых дат, угодкаў. А пра гэта забывацца нельга. Бо менавіта на такіх мемарыялах, як у Чырвоным Беразе, людзі пачынаюць найбольш яскрава ўсведамляць, што вайна — гэта трагедыя і боль.
Да прыкладу, я нядаўна праводзіла экскурсію для адной турыстычнай групы, якая прыехала з Расіі, і яны, заехаўшы ў Хатынь, сказалі мне: не кажыце пакуль што нічога, мы хочам самі спачатку ўсё абысці і паглядзець… І гэтыя турысты абыходзілі кожны манумент, кожную вёсачку, чыталі надпісы і доўга стаялі над імі ў маўчанні… І вось гэта, як мне падаецца, было сапраўднае перажыванне болю, трагедыі вайны, усяго таго, дзеля чаго аўтары мемарыялу і стваралі гэты комплекс... Такія месцы, як Хатынь, не патрабуюць шматлікіх слоў, не патрабуюць нейкага пафасу, бо там чалавек адчувае боль, трагізм вайны ўсім сэрцам… Але для гэтага трэба, каб чалавек ведаў гісторыю, ведаў, чаму вайна пачалася, што да яе прывяло…
Віктар КОРБУТ: — Дарэчы, у новым будынку Музея гісторыі Вялікай Айчыннай, пра які мы гаварылі на пачатку гутаркі, ёсць экспазіцыя, прысвечаная даваеннаму жыццю… І ўжо там кожны наведвальнік задумваецца, чаму вайна пачалася, па якой прычыне… І мне здаецца, што па гэтым музеі, таксама, як і па Хатыні, можна хадзіць і без экскурсавода… У цішыні, самастойна, аглядаючы ўсе экспанаты і дакумены ды перажываючы розныя моманты і эпізоды Вялікай Айчыннай вайны… Нам сапраўды патрэбна цішыня, каб асэнсаваць шмат рознай інфармацыі. І, магчыма, у гэтай цішыні і народзяцца новыя творы пра вайну, а таксама новыя ідэі пра тое, як памяць пра боль і смутак ваенных гадоў перадаць маладому пакаленню, калі на зямлі не застанецца сведкаў гэтай агульнасусветнай трагедыі… Каб ніколі не забывацца пра Вялікую Айчынную і пра ўсе тыя войны, што прайшліся па тэрыторыі Беларусі, каб жахлівая трагедыя першай паловы 1940-х больш ніколі не паўтарылася…
Фота Аліны САЎЧАНКА