Сёння ўжо добра вядома, што за час свайго шматвяковага існавання беларуская зямля нарадзіла сотні выдатных сыноў і дачок, якія ва ўсіх абласцях навукі, літаратуры, мастацтва ды культуры ўвогуле прынеслі славу не толькі сваёй Бацькаўшчыне, але і іншым народам Зямлі. На жаль, многія з гэтых знакавых асоб з аб’ектыўных ды суб’ектыўных прычын як бы зніклі з беларускай прасторы і "прапісаліся" ў іншых краінах блізкага і далёкага замежжа. Можна ўзгадаць, з якой цяжкасцю вярталіся на Радзіму імёны такіх нашых землякоў, як Іван Хруцкі, Марк Шагал, Хаім Суцін, ды і "чысты" беларус Вітольд Бялыніцкі-Біруля доўгі час лічыўся ў расійскай гісторыі мастацтва цалкам "рускім мастаком", як і ва ўсіх энцыклапедыях Фердынанд Рушчыц, Генрых Вейсенгоф і Уладзіслаў Стржэмінскі — польскімі...
Але так здарылася, што менавіта Францыя стала найбольш прыцягальным месцам для многіх выхадцаў з этнічнай Беларусі. У сілу гістарычных акалічнасцей яны апынуліся на берагах Сены, у “мастацкай галактыцы” Манпарнаса, каб не толькі знайсці тут прытулак для творчага адпачынку, але і здабыць другую Радзіму — зямлю, якая для большасці з іх стала і месцам апошняга спачыну...
Парыж — гэта, згодна з Хэмінгуэем, “свята, якое заўжды з табой”. Уладзімір Маякоўскі ў сярэдзіне 1920-х пісаў: “…Жывапіс — самае распаўсюджанае, самае ўплывовае мастацтва Францыі… Кафэ і рэстараны спрэс абвешаны карцінамі. Што ні крок — крама-выстаўка. Велізарныя гмахі — соты-атэлье. Францыя дала тысячы вядомых імёнаў…” Канешне ж, аўтар “Воблака ў штанах” не ведаў таго, што сярод гэтых тысяч — і два дзясяткі імёнаў нашых славутых землякоў, якіх нарадзіла Беларусь і якія па волі лёсу сталі “французскімі” мастакамі. Вядома, не ўсе ўраджэнцы этнічнай тэрыторыі Беларусі — прадстаўнікі Парыжскай школы трапілі ў сённяшнюю арбіту нашых нацыянальна-мастацкіх інтарэсаў. Спадзяюся, у недалёкай будучыні мы сустрэнемся і з віцябчанінам Аскарам Мешчанінавым, і з выхадцамі з Гродзенскай губерні Жакам Ліпшыцам, Ізраілем Левіным, і з магіляўчанінам Якавам Мілкіным, і з іншымі “парушальнікамі спакою” ў мастацтве, жыццё і творчасць якіх звязалі Францыя і блаславёны Парыж — “прыстанак прыгожай і вольнай прастаты”, па словах Гіёма Апалінэра, дарэчы, стрыечнага пляменніка нашага славутага паэта і мастака Казіміра Кастравіцкага (Каруся Каганца). Я ўжо не кажу пра іншых нашых выдатных землякоў, для каго Францыя стала другім і апошнім домам: пра Дзмітрыя Стэлецкага, Льва Бакста, Аляксандру Экстэр…
Вось такі наш рэзерв — спадчына ўсіх выгнаннікаў з Белай Русі, да твораў якіх мы захоўвалі заўсёды падпольны піетэт і неспатольную цікавасць. Прыйшоў, урэшце, час не толькі “дазволенай” цікавасці да іх, але і ўсведамлення таго, што яны — наш патэнцыял, час рэабілітацыі нашага сораму за перажыты тупік, час вызначэння апорных кропак перад працягам спыненага шляху. Прыйшла пара ўразумець рэальны іх лік і адкрыць для сябе з’яву цэласнай беларускай мастацкай школы звонку, насуперак геаграфічнай раз’яднанасці майстроў ды стракатасці іх індывідуальных почыркаў і густаў. Тады мы не будзем так часта згадваць сумна-геніяльную сентэнцыю: “In patria natus non est propheta vocatus” (“Няма прарока ў сваёй айчыне”). І калі імёны тых жа Шагала і Суціна ў нас, на Беларусі, сёння на слыху ў тых, хто цікавіцца жывапісам, то астатніх мастакоў ведаюць толькі спецыялісты…
З паняццем “Парыжская школа” ў ХХ ст. звязана ўяўленне пра надзвычайна складаны, багаты, шматаблічны мастацкі свет, што адлюстраваў надзеі і драмы, сумневы ды перакананую мэтанакіраванасць, супярэчнасці і яснае, спакойнае веданне жыцця. Парыжская школа — гэта эпоха раздарожжа, ростані, рэфлексіі, перагрупіровак і нават некаторага замяшання, збянтэжанасці мастацкіх сіл. Гэта час асваення новых тэм і сюжэтаў, новых матэрыялаў ды сродкаў выяўлення, фактурных прыёмаў, нястрымных пошукаў свежых ідэй і барацьбы антаганістычных мастакоўскіх тэндэнцый. Феномен Парыжскай школы — дзіўны, неадназначны і загадкавы. Нават гады яе існавання дагэтуль выклікаюць спрэчкі. Адны называюць 1905-ы — канец
1920-х гг. (асабіста я прытрымліваюся гэтай версіі); іншыя лічаць, што гэта ўсе 1930-я гг., аж да пачатку Другой сусветнай вайны; трэція ж увогуле ўключаюць у прастору Парыжскай школы ўсіх французаў-эмігрантаў, якія пасля 1945 г. апынуліся ў ЗША і супрацьстаялі так званай Нью-Ёркскай школе. Але дадзеная версія — па-за ўсякай крытыкай.
Ясна адно: усе даты — умоўныя, як і склад прадстаўнікоў Парыжскай школы. Хоць больш-менш дакладна можна вылучыць “эмігрантаў-парыжан”, для якіх Манпарнас 1910 — 20-х гг. ХХ ст., як, зрэшты, і ўся інтэлектуальная Францыя, стаў сапраўды “і храмам, і майстэрняй”, і другім родным домам. Сваё ўзыходжанне да славы пачыналі тут і нашы героі — сённяшнія экспаненты выстаўкі, і іх сябры-сапернікі: Амадэа Мадзільяні, Дыега Рывера, Аляксандр Архіпенка, Цугухару (Леанар) Фужыта, Хана Арлова, Жуль Паскен, Маіс Кіслінг, Хуан Грыс, Артыс дэ Саратэ, Канстанцін Бранкузі… Словам, сапраўдны інтэлектуальны “вулей”, дзе “пчолы”-мастакі працавалі і адпачывалі ў трох дзясятках маленькіх і вузкіх майстэрняў, падобных на пчаліныя соты.
Натуральна, што цэнтрам гэтага манпарнаскага братэрства быў так званы “Вулей” (“La Ruche”) — легендарны інтэрнацыянальны інтэрнат для маладых мастакоў-эмігрантаў з майстэрнямі ў доме пад шпілем ратонды. “Вулей” у 1910-я гады стаў прыкладна тым жа мастацкім аазісам, якім да яго на пачатку стагоддзя быў на Манмартры састарэлы дом Бата-Лавуар — “прыстанак” маладога Пабла Пікаса, адкуль той пачынаў свой асляпляльны шлях па лесвіцы, што прывяла яго на самую вяршыню мастацкага Алімпа. Успамінаючы Парыж 1910-х гг., Жан Както пісаў: “…У Парыжы заўсёды ёсць кварталы, якія пражываюць сваю зорную гадзіну… Калісьці гэта быў Манмартр, а ў наш час (цяпер яго называюць гераічным) была чарга Манпарнаса…”. Далей Както адзначаў, што жыхары Манпарнаса (а сярод іх — большасць нашых землякоў) здзейснілі тады “сапраўдную рэвалюцыю ў мастацтве, у літаратуры, у жывапісе, у скульптуры”.
А цяпер коратка пройдземся па творчых біяграфіях нашых герояў, творы якіх беларусы, пачынаючы з 21 верасня бягучага года і да 14 студзеня 2013-га, упершыню ўбачаць на ўнікальнай выстаўцы ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь. Яшчэ раз адзначу, што пра жыццё і творчасць большасці аўтараў я падрабязна пісаў у газеце “Культура” у 2010 — 2012 гг. у рубрыцы “Вяртанне імёнаў”, і, такім чынам, у многіх адносінах, паўтаруся, гэтая газета стала першым на Беларусі выданнем, якое пазнаёміла чытачоў з няпростымі лёсамі тых, хто вымушаны быў з розных прычын жыць далёка ад свайго бацькоўскага дома. “Калі ў 1922-м я апынуўся за мяжой, — пісаў Марк Шагал, — дык пачуваў сябе дрэвам з выдзертымі каранямі, якое вісіць у паветры... Я цярпеў ад цяжкіх пакут. Я выжыў і нават — калі параўнаць мяне з дрэвам — не кінуў расці толькі таму, што ніколі не парываў духоўнай лучнасці з Радзімай”. Канешне, не ўсе эмігранты маглі б так пранізліва сказаць пра сваю Айчыну, але, як ні круці, практычна ўсе яны, у рознай ступені, засвоілі азы мастацтва менавіта тут, на беларускай зямлі, сокі якой назаўсёды ўвайшлі ў іхнюю кроў і, магчыма, незалежна ад іх усведамлення, розуму, самым розным чынам, проста ці ўскосна, уплывалі на “крывяносныя сасуды” творчасці.
Карэнную беларуску Надзею Хадасевіч-Лежэ таксама памятаюць (напрыканцы 60-х я, напрыклад, быў з ёй добра знаёмы, суправаджаў яе ў паездках па Мінску і ў Зембін). У экспазіцыі прадстаўлена некалькі графічных адбіткаў — аўтарскіх паўтораў супрэматычных работ мяжы 1920-х гг. (з фондаў Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі) — перыяду яе вучобы ў Дзяржаўных вышэйшых мастацкіх майстэрнях Смаленска.
У 1968-м Надзея Хадасевіч-Лежэ падарыла свае шоўкаграфічныя работы тагачаснаму дырэктару Дзяржаўнага мастацкага музея БССР і сваёй сяброўцы Алене Аладавай, якая, незадоўга да сыходу на пенсію, перадала іх роднаму музею. Ва ўсіх супрэматычных кампазіцыях Надзея Пятроўна брала прыклад з Казіміра Малевіча і свайго непасрэднага настаўніка (дарэчы, былога мінчаніна) Уладзіслава Стржэмінскага, адчуваючы відавочную схільнасць, калі скарыстацца катэгорыямі акадэмічнай эстэтыкі, да “эфектна-маляўнічых” прыёмаў “геаметрызму”. Але ўжо ў Францыі яна адмовілася ад сваіх ранніх эксперыментаў і пачала працаваць у манументальным ды станковым мастацтве ў рэчышчы “новага жывапісу” Ф.Лежэ, апяваючы жыццё, працу, сонца і людзей, якіх яна любіла ды паважала...
(Працяг у наступным нумары.)